pozw ala na zorientow anie się w jego ogólnej problem atyce i badaniach prowadzo n ych przez ośrodek w W ageningen. Tem atyka pism a dotyczy w zasadzie historii gospodarczo-społecznej w si, ale indyw idualność B . ¡Slichera w zbogaca ją o opraco w ania nieobojętne także historykow i nauk rolniczych.
Przede w szystkim n ależy stwierdzić, że w śród 28 opublikowanych prac (obję tości od 3 do 20 arkuszy w ydaw niczych), 17 pochodzi od inicjatora i redaktora tego periodyku B. Slichera, a 11 od jego w spółpracow ników . To, co m oże interesow ać historyka nauki, podiodzi praw ie bez reszty od B. Slichera.
P ierw szą grupę (9 prac B. Slichera) stanow ią artykuły które dotyczą źródeł d opracow ań podstaw ow ych odnoszących się do historii rolnictw a; będą to: ogólna ooena archiw ów i ich zasobów ,(t. 1); przegląd źródeł do historii rolnictw a ¡zachod nioeuropejskiego w średniow ieczu i czasach n ow ożytnych (t. 2, 3); bibliografia hi storii agrarnej, krajów B enelu xu l(t. 6); om ówienie specyficznych źródeł do historii rolnictw a, jak spisy poborowych, rachunki i dzienniki chłopskie (t. 9); rzut oka na źródła do dziejów dem ografii (t. 11); bibliografia dziejów miar i w ag na ziem iach B elgii i Holandii (t. 11).
Drugą grupę (także w yłącznie pióra B. Slichera) stanow ią opracowania ogól n iejsze z historii rolnictwa, dotyczące np. podstaw ow ych problem ów rolnictwa za chodnioeuropejskiego w początkach czasów now ożytnych (t. 12, 13 2); dziejów rol n ictw a krajów B eneluxu i(t. 4); w pływ u w arunków ekonom icznych na rozwój narzę dzi i m aszyn rolniczych i(t. 6); dziejów dem ografii historycznej w Holandii (t. 11). A rtyk u ł zbiorowy w t. 12 analizuje związek m iędzy w zrostem ludności a rozwojem ekonom icznym w Holandii.
Prace zw iązane ściślej z historią gospodarczą w si można by ująć w dwie grupy. Sześć prac dotyczy handlu ziem iopłodam i i p ew nych szczegółowych proble m ów produkcji rolniczej; podkreślić tu należy obszerną — opierającą się także na ibogatej literaturze polskiej — m onografię B. Slichera o średnich zbiorach różnych zbóż i upraw rolnych w latach l!810—1820 w Europie. D ziesięć prac odnosi się do historii rolnictw a poszczególnych rejonów Holandi, jak V eluw e, W schodnia Ze landia, Północna ¡Holandia, Fryzja, Brabant, a w jednym w ypadku — rolnictw a w koloniach (iMadera).
N ie ulega w ątpliw ości, że rocznik, o którym tu inform ujem y, jest ciekawym , dobrze rozw ijającym się czasopism em naukow ym o w ielk iej przydatności również dla polskich historyków r o ln ic tw a 3. Pew ną trudność sprawia naszem u czytelnikowi n iew ielk i odsetek opracowań w językach mu dostępniejszych (w omówionym o k resie było prac: 7 po angielsku, 2 po niem iecku, 1 po francusku) oraz streszczeń obcojęzycznych (z reguły w języku angielskim ). W ażniejsze jednak artykuły są na ogół publikow ane w językach znanych powszechniej. ■
S tan isław B rzozow ski
BIULETYNY BRYTYJSKIEJ KliSTTORlCAL METALLIURGY GROUP W LATACH 1963— 1966
W latach 1963— 1966 ukazało się siedem b iuletynów brytyjskiej Historical M etallurgy Group. Warto prześledzić te b iuletyny n ie tylko z uwagi n a ich treść interesującą historyków techniki, lecz przede w szystkim dlatego, że dobitnie
od-1 Por. obszerną recenzję pracy B. Slichera z t. od-13 „[...] B ijdragen”, zatytułow anej
D ie europäischen A grarveh ältn isse im 17. und der e r ste n H älfte d e r 18. Jahrhun d erts, w .K w artalniku H istorii K ultury M aterialnej”, nr 1/1967, ss. 175—177.
8 Por. też przegląd zaw artości roczników 1902—1963 czasopism a „Historia A griculturae”, organu H olenderskiego Instytutu A gronom iczno-H istorycznego, w którego zarządzie zasiada także prof. B. Slicher: „Kwartalnik H istorii Nauki i Techniki”, nr 1/1967, ss. 207—209.
zw ierciediają rozwój n iew ielk iej początkowo grupy h istoryków m etalurgii, która bardzo szybko skupiła liczn e grono zainteresow anych i rozw inęła różnego rodzaju prace badawcze, a rów nocześnie zapew niła sobie poważną pozycję w życiu n au k o w o-technicznym W ielkiej Brytanii.
B iu letyn y od nru 1 do nru 6 n osiły tytu ł „The H istorical M etallurgy Group. B u lletin ”, od nru 7 natom iast tytu ł u legł n iew ielk iej m odyfikacji i brzmi „The B ulletin of the H istorical M etallurgy Group”.
W pierw szym biuletynie, w ydanym w k w ietniu 1903 r., liczącym zaledw ie 3 strony tek stu i 4 strony tablic, R. F. T ylecote z u niw ersytetu N e w c a s tle 1 zesta w ił istniejące wiadom ości o 22 w ielkich piecach z w iek ów XVT—XEX, zachow anych n a terenie W ielkiej Brytanii; autor w ystosow ał rów nocześnie apel do zainteresow a nych, aby w ykonali pom iary techniczne oraz szkice tych pieców, zanim ulegną one zniszczeniu. B iuletyn inform ow ał także o pracach w ykopaliskow ych prow adzonych na stanow iskach hutniczych z okresu rzym skiego i przy w ielkim piecu w M el bourne z X V III w.
Z biuletynu nr 2 z grudnia 1963 r. (obejm ującego 9 stron tekstu, 4 strony tablic oraz n a 3 stronach listę członków grupy i zestaw ienie 14 publikacji doty czących historii m etalurgii) w ynika, że 36 osób zainteresow anych historią m etalurgii utw orzyło już zorganizowany zespół. IZeszyt ten został zredagow any rów nież przez R. F. T ylecote’a, który podał dalsze w iadom ości o pracach badawczych, zw iązanych z dawnym i w ielkim i piecam i i dymarkami. M ateriały znalezione przy w ielk im p ie
cu w Maryport <6 próbek surówki, 1 próbka żużla) poddane zostały n aw et an ali zie chem icznej, którą przeprowadzono w laboratorium zakładów D istington E ngine ering Co. W b iuletynie nr 2 znajdujem y też w zm ianki o uzyskaniu p ew nych fu n duszów na zabezpieczenie zabytków hutnictwa.
Okres okrzepnięcia organizacyjnego zespołu zakończył się dość prędko: w po czątkach 1964 r. W b iuletynie nr i3 z czerwca tego roku podano skład zarządu ze społu, który przyjął nazw ę T he H istorical M etallurgy Group; fun kcję przew odniczą cego objął F. Scopes, a funkcję generalnego sekretarza R. F. T ylecote. W porów n aniu do 1963 r. podwyższono składkę członkowską z 5 do 10 szylingów rocznie. ¡Poza tym i inform acjam i biuletyn n r 3, liczący 12 ston, zaw iera opis dalszych — co raz liczniejszych — prac przy dawnych w ielk ich piecach i dymarkach; m.in. znajdujem y szkic pieca w Coed Ithel z w iek ów X V II—XV III oraz w yniki analiz 5 żużli w ielkop iecow ych i 3 surówek.
C iekaw e m ateriały w ypełniają 13 stron biuletynu n r 4, w ydanego w styczniu 19-65 r. Opis prac w ykopaliskow ych i badaw czych staje siię tu coraz dokładniejszy; na uwagę zasługuje analiza żużla dymarskiego, który b ył przetapiany w w ielkim piecu w Sharpley Pool (XVII w.) oraz analiza siedem nastow iecznego żużla z tego pieca. R. F. Tylecote, który opracował tekst biuletynu (jak i poprzednich), podał rów nież wiadom ość o próbnym w ytop ie w dymarce typu A shw ioken (z okresu rzym skiego), przeprowadzonym w S w alw ell koło N ew castle. Przebieg w ytop u był transm itow any przez telew izję. W spomniano przy tym o podobnych próbnych w y topach prowadzonych w P olsce i C zechosłow acji.
W czerwcu 1965 r., jak w ynika z inform acji w ydanego w tym m iesiącu b iu le tynu nr 5 (26 stron tekstu i 4 strony tablic), liczba człon ków Grupy w zrosła do 85 osób. Obok tradycyjnego przeglądu prac na dawnych stanow iskach hutniczych, na podkreślenie w tym zeszycie zasługują opisy badania żużli z w ytopu m iedzi i cyny ;6 próbek) oraz artykuł C. B. Burgesa i R. F. T ylecote’a, relacjonujący badania m
e-1 A utor m .in. w ydanej w Londynie w e-1962 r. książki M e ta llu rg y in A rch aeology (por. jej _recenzję w „K wartalniku” nr 1/1963, ss. 98—99) oraz referatu n a IV sym pozjum X I M iędzynarodowego K ongresu H istorii Nau'ki w 19®5 r. The D ev elo p
m ent of Iron S m eltin g Techniques in G reat B ritain (zamieszczonego w „Orgamo-
talograficzne 16 przedm iotów z środkowego i późnego okresu brązu (w odniesieniu do części przedm iotów w ykonano także pom iary twardości m etalu).
W ydany w styczniu 1966 r. b iuletyn nr 6 św iadczy o dalszym pow ażnym postępie prac Grupy. Liczy już 69 stron i zaw iera 5 artykułów . Znajdujem y w ię c artyk uł o h utnictw ie żelaza w W ielkiej Brytanii w ok resie rzym skim (autoram i są H. F. Cleere i N. P. Bridgew ater) i artykuł o w ielk im piecu Yarrantona z X V II w . (M. M. H allett i G. R. Morton), oba oparte o prace w ykopaliskow e; drugi z artyku łó w podaje analizy 3 próbek żużla, 1 próbki piaskow ca i 1 próbki surówki. Trzeci artykuł, pośw ięcony działalności w ielkiego pieca w Charlcott w latach 1733— 1779, jest w ynikiem studiów opartych o źródła pisane, głów n ie archiwalne, przeprowa dzonych przez N. Muttona. Szczególnie interesujące są tu dane ekonom iczne, które mogą być w ykorzystane do celów porów naw czych przez historyków zajm ujących się efektyw n ością w czesnych w ielk ich pieców w innych krajach. W następnym artykule G. R. Morton przedstaw ił przyczynki do historii początków stosow ania k oksu w w ielkim piecu, m .in. po jednej analizie żużla w ielkopiecow ego na w ęg lu drzew nym i na koksie oraz po jednej analizie surówki z obu tych procesów. K rótki artykuł W. E. Sm itha trak tu je o zakładach Johna Wilikinsona w Bradley.
N a koniec biuletyn nr 6 opisuje przebieg pierwszego dorocznego zjazdu Grupy, który odbył ®ię 3—5 IX 1965 w W olverham pton, dzięki poparciu N ational Foundry College. B iuletyn zaw iera też wiadom ość o poważnym poparciu, którego udzielił Grupie Iron and S teel Institu te. Instytut podjął się w ydaw an ia i kolportażu b iu le tynu oraz opłacania kosztów prowadzenia sekretariatu. W zamian za to członko w ie zw yczajni i członkowie stow arzyszenia Instytutu zostali w łączeni do Grupy. W ynik w spom nianych zm ian u w idocznił się już w b iuletynie nr 7 z lipca 1966 r. Zeszyt ten, liczący 49 stron druku, został w ydany jak poprzednie techniką offseto
wą,
lecz n a lepszym papierze pozw alającym zam ieszczać ilustracje (również fo tografie) oraz zyskał ilustrow aną oprawę (przedstaw iającą w tym w ypadku Ogól nie znaną dym arkę z dzieła Agricoli De re m etallica).W b iuletynie nr 7 opublikowano 2 artykuły przedstaw iające próbne w ytop y miedzi. W pierwszym — J. W. A nstee donosi, że uzyskał zaledw ie n iew ielkie ziaren ka m etalu; lepsze w yniki natom iast otrzym ał W. Lorenzen, który zbadał rów nież w p ływ tem peratury w ytopu (1200— 1300°C) n a ilość domieszek w uzyskanej m iedzi (Sn, Pb, As, Sb, Ag, Ni, Bi, Zn, Co, Fe). P odan e analizy w skazują jednak raczej na przypadkowy rozrzut składu chem icznego m etalu. Lorenzen opisał także próby kucia miedzi.
Bardzo interesujące są w yn ik i badań m etaloznaw czych 41 przedm iotów z brązu, pochodzących z Troi (3000— 1000 r. pjn.e.), jakie zestaw ili w nrze 7 R. F. i E. T yle-, oote’ow ie na podstaw ie inform acji, udzielonych im przez R. I. J affee’go z B attelle M em orial In stitute w Stanach Zjednoczonych. W tym sam ym biuletynie H. E. O’N eil opisała w yn ik i m etaloznaw czych badań żelaznego kow adła z osady w Low er Slaughter (250—400 r. n.e.). Zrelacjonowano też dalsze w y n ik i prac dotyczących w ielkiego pieca w Charlcott (N. Mutton) i zakładów z B radley ¡(W. E. Smith); z tej ostatniej notatki w ynika, że w W olverhampton College of Technology istn ieje grupa historii przem ysłu (Industrial History Group).
Poza zapow iedzią drugiego dorocznego zjazdu Grupy w S heffield i w iadom oś ciami o postępach jej prac oraz notatką w spraw ie datow ania dawnych ob iek tów hutniczych przy pomocy izotopu C14 — w b iuletynie nr 7 znajdujem y bibliografię niektórych bieżących prac z zakresu historii techniki (w tym w zm iankę o pol skich publikacjach: J. Zim nego w „Hutniku” n r 3/1965 i T. Szretera w .P r o b le m ach Projektow ych” nr 8/1965). W reszcie należy podkreślić bardzo w ażną in for m ację o zw iązaniu się z Grupą dalszej poważnej instytucji, miaftbwięie In stitu te of Metals.
Jak w ynika z naszego przeglądu, w ciągu 4 la t p ow stała w W ielkiej B rytan ii zorganizowana grupa osób zainteresow anych historią metalurgii^ Obok zasłużonych historyków techniki, jak H. H. Coghlan i R. F. Tyleoote, skupili się tu taj początku jący badacze oraz ludzie, którym zagadnienia te są w każdym razie blisikie. Grupa zdobyła sobie poważną pozycję, czego dowodem jest jej pow iązanie z takim i in stytucjam i, jak Iron and S teel In stitu te i Institute of M etals.
Poprzez sw oje b iuletyny oraz publikacje zapow iedziane w ram ach w yd a w n ictw obu In stytu tów — Grupa n iew ątpliw ie oddziaływ ać będzie coraz silniej n a roz w ój badań i w zrost zainteresow ania historią m etalurgii w W ielkiej Brytanii. D o dalszej popularyzacji historii m etalurgii w brytyjskim przem yśle przyczynią się n a pew no doroczne zjazdy Grupy i konferencje regionalne.
M niej efek tyw n e są jeszcze osiągnięcia Grupy w zakresie prac oryginalnych. Ogłoszone w b iuletynach artykuły, m im o że bez w ątp ien ia ciekaw e, m ają n a ogół rangę przyczynków, a ich bibliografia ogranicza się do k ilku ogólnie znanych źródeł brytyjskich. G odne też uznania prace n a dawnych stanow iskach h utniczych m ają raczej charakter sondażowy, a liczba badań znalezionych tam m ateriałów jest stosunkow o niew ielka.
Są to w szak dopiero początki. C złonkowie Grupy, często profesorow ie w y ż szych uczelni i pracownicy laboratoriów, znajdą z czasem m ożliw ości prow adzenia szczegółow ych i w n ik liw ych badań n a szeroką skalę, dzięki czem u prace G rupy stać się m ogą poważnym w kładem w badania nad historią m etalurgii w sk ali św iatow ej.
