"Woprosy Istorii Jestiestwoznanija i Tiechniki" - rocznik 1983

Z CZASOPISM

„Woprosy Istorii Jestiestw oznanija i T iechniki” — rocznik 1983.

W 1983 r. opublikowane zostały cztery num ery radzieckiego k w artalnika „Wo­ prosy Istorii Jestiestw oznanija i Tiechniki”. Przypom ną, że periodyk ten w yd aw an y jest od 1980 r., zastępując w ydaw nictw o seryjne n ieperiodyczne pod tym sam ym tytułem £.

Num er p ierw szy otw iera dział O gólne p ro b le m y nauki i tech n iki, w którym zam ieszczono artykuły: L. Geym onata (Włochy): W okół p roblem u racjonalności

ro zw o ju n au ki oraz P. P. Gajdienki: P osłow ie do a rty k u łu L. G eym onata. Obydwa

te tek sty w m oim przekładzie ukazały się na łam ach „Zagadnień N aukoznaw stw a” 2. Zainteresują one z pew nością tych czytelników , którzy upraw iają naukoznawczą (w tym: filozoficzną) reflek sję nad dziejam i nauki. W spom niane P osłow ie pozy­ tyw n ie ocenia artykuł L. Geymonata, w ykazując p ew n e zbieżności m ięd zy jego ujęciem a ujęciem m arksistów — zwłaszcza w obszarze zagadnień dotyczących d ia- lektyki. W reszcie trzeci artykuł, zam ieszczony w tym dziale, pióra S. G. K ara-M u- rzy: R o zw ó j m e to d b adaw czych jako p rze d m io t h istorii n au ki m a charakter jaw n ie naukoznawczy, b y n ie pow iedzieć — naukom etryczny. W dziale: M etodologiczne

p ro b lem y badań h istoryczn o-n au kow ych znalazł się ty lk o rteksrt G. Krobera (NRD): F undam entalne o d k ry cia a su kcesyw n ość p ro d u k ty w n y c h stan ów w h istorii r o z ­ w o ju logiki sy m b o lic zn e j; zainteresuje on rów nież nauk ozn aw ców o specjalności

naukom etrycznej. W dziale W y b itn i radzieccy uczeni i in żyn ie ro w ie opublikowano tym razem tylko artykuł Z. J. Gelmana: W k ła d P. P. S zorygin a do badań nad w ę ­

glow odanam i — tek st erudycyjny, a zarazem specjalistyczny. Zbliżone w klim acie,

ponieważ dotyczą historii nauk ścisłych, są artykuły zaw arte w dziale N au kow e

doniesienia, a m ianow icie F. D. Owczarenki: R o zw ó j nauk ch em icznych na U k ra i­ nie; J. S. W arszaw skiego i A. B. Szajnina: G ibbs o „paradoksie G ibbsa”; E. Te-

siinskiej (Czechosłowacja): W okół badań nad rozpadem beta sw obodnego n eu tron u ;

A. A. W assojew icza (na s. 82 błędnie podano im iona autora jako A. Ł.): C zy istn ie ­ ją d w ie ro p y n aftow e?! (W okół d y sk u sji nad problem em sta ro ży tn y c h sztu czn ych za stęp n ik ó w n aftow ych ). W szystkie te tek sty są bardzo interesujące dla historyków

chem ii i fizyki. Zam ieszczony n a końcu artykuł L. J. M ajstrowa i H. Ł. W ilinow ej: 0 w e lo c yp ed zie A rtam on ow a rozbija tem atycznie zw arty układ działu. Z k olei w dziale Na 1200'lecie a l-H oresm i znajdujem y dwa teksty: Z d zie ł M uham m eda

al-H oresm i (w przekładzie B. A. Rosenfelda) oraz S. H. Sirażdinow a i G. P. M atw i-

jew skiej: M u ham m ed ibn M usa al-H oresm i i jego w k ła d do h istorii nauki. D ział

P a m iętn e d a ty zaw iera teksty: artykuł I. M. Zabielina: R o zw ó j m y ś li geograficzn ej

a W. I. W iernadski. (W 120-lecie urodzin); krótki szkic: Igor W a siliew icz K u rc za -

to w o sobie. (W 80-lecie urodzin) oraz przygotow any przez N. J. M oskow czenkę

1 W. J. Frenkla kom entarz do tego szkicu. W reszcie w dziale tym znajdujem y dwa listy L. D. Landaua do N. Bohra ze słow em w stęp nym D. Danina, autora książki N iels Bohr (1978) i kom entarzem W. A. Szukow a. N asuw a się uwaga, że tek sty pośw ięcone I. W. K urczatow ow i stanow ią zbyt skrom ne uhonorow anie jubileuszu

1 Por. E. O l s z e w s k i : T em a tyk a n au kozn aw cza w p ie rw szy c h num erach

„W oprosow Isto rii J estiestw o zn a n ija i T iech n iki”. „Zagadnienia N aukoznaw stw a”

z. 1'—2 (65—66) 198il s. 250; S. Z a m e c k i : „Woprosy Istorii Jestiestw oznan ija i T iechniki” — rocznik 1981. „K wartalnik H istorii N auki i T echniki” 1983 nr 1 s. 233—238; S. Z a m e c k i : „Woprosy Istorii Jestiestw oznanija i Tiechniki” — rocznik 1982. „K wartalnik H istorii N auki i T echniki” 1984 nr 1 s. 231—235.

2 Por. L. G e y m o n a t : W okół problem u racjonalności ro zw o ju nauki. „Za­ gadnienia N aukoznaw stw a” z. 4 (76) 1983 s. 537—552; P. P. G a j d i e n k o : P osłow ie

tego w ybitnego w skali św iatow ej uczonego. W, dziale Z d zie jó w m ięd zyn a ro d o w ych

zw ią zk ó w n au kow ych um ieszczono artykuły: W. A. Markina: Z d zie jó w u stan o­ w ien ia M iędzyn arodow ego R oku Polarnego i L. I. Irżaka: Z w ią zk i Josepha B arkofta z radziecką fizjologią. W dziale P rzeglądy opublikowano szkic A. N. Szamina: Men­ del i n arodzin y g en etyk i. D ział K alen darz ju b ile u szo w yc h dat przynosi inform acje

0 w ybitn ych uczonych przeszłości. D ziały recenzyjne zaw ierają recenzje lub noty p ośw ięcone książkom: radzieckim (8); angielskim , in dyjsk im , niem ieck im (NRD) d w ęgierskim . D ziały Z yc ie n aukow e i K ro n ik a zagraniczna zawierają sprawozdania z radzieckich i zagranicznych konferencji naukow ych. W L istach do R edakcji

A. W. Jefrem ow pisze o grobie P. I. R yczk o w a , jak wiadom o, pierw szego członka-

-korespondenta Petersburskiej Akadem ii Nauk. W dziale N ekrologi zam ieszczono okolicznościow e tek sty pośw ięcone L. J. M ajstrow ow i i A. A. C zekanowowi. W su ­ m ie num er ciekaw y, zwłaszcza w działach artykułow ych.

N um er drugi otwiera artykuł w stęp n y pochodzący z książki: S o w ie tsk a ja nau­

ka: Ito g i i p e r sp e k tiw y . K 6(J-letiju obra zo w a n ija S oju za S ocialisticzeskich R espu - b lik (1982, pod redakcją A. P. Aleksandrowa). N astęp nie w dziale: W 165-lecie uro­ dzin i 100-lecie śm ierci K arola M arksa zam ieszczono artykuły: B. M. Kiedrowa: K arol M arks o ro zw o ju n aukow ego poznania i W. M. M ołodszego: M atem atyczn e ręk o p isy K . M arksa a ro zw ó j h istorii m a te m a ty k i w ZSR R. Dział: Ogólne p roblem y ro zw o ju n au ki i tech n ik i zaw iera artykuły: J. G. Neujm ina: H istoria m o d elo w ych kon cepcji i m e to d oraz A. M. Kulkina: P olityczn a in stytu cjo n a liza cja nauki w USA.

Oba tek sty m ają charakter naukoznawczy. Zwraca uw agę fakt, że Redakcja roz­ luźniła nieco w ym ogi form alne, publikując teksty obszerniejsze aniżeli poprzednio. W dziale: P roblem y m etodologiczn e badań h istoryczn o-n au kow ych znajdujem y ar­ tykuły: T. I. Raj nowa: F alow e flu k tu a c je tw ó rc ze j p ro d u k tyw n o śc i w ro zw o ju z a ­

ch odn ioeu ropejskiej f iz y k i w X V III i X IX w iekach oraz A. N. W ialcewa: D efinicja n au kow ego odkrycia. Ten ostatni będzie opublikow any w m oim przekładzie na

łam ach „Zagadnień N auk om aw stw a” (1985, zesz. i) . J est to rzeczowy, interesująco napisany tekst, stanow iący niejako załącznik do opublikowanej przez autora książ­ ki: O d k ry tije elem en tarn ych czastic. E lektron B eta. Foton G am m a (Moskwa 1981). Z pew nością artykuł i książka zainteresują głów nie historyków nauk ścisłych (por. recenzję tej książkli, pdóra Z. Cioka — „Zagadnienia N aukoznaw stw a” 1985, zesz. 1). W dziale W y b itn i u czen i i in żyn ie ro w ie znajdujem y szk ic A. T. Grigoriana: W y ­

b itn y u czon y i organ izator nauki. (W 70-leeie u rodzin A. Iszlinskiego). Zróżnicowany

tem atycznie i chronologicznie jest dział N au kow e doniesienia, w którym zam iesz­ czono artykuły: J. A. M itropolskiego i A. N. Bogolubowa: R o zw ó j nauki na U krai­

nie; G .B. Petrosjana: S y ste m m iar dłu gości w ed łu g arm eńskich źródeł z V II w iek u 1 ich zw ią ze k z m iaram i epoki hellenizm u; A . A . Gursteina: Rola arm eńskich źródeł z VII w ie k u w ustalan iu trw a n ia greckiego stadium oraz J. W. Czajkowskiego:

O. D arw in ie m ię d zy w iersza m i. (D ysku sja n ad p roblem am i d a rw in izm u w latach 1856— 1861). D ział O n a u k o w ej tw órczości d e k a b ry stó w zaw iera artykuły: W. N. M a- kiejew a: „D ziennik z p o d ró ży po A m u rze” i lis ty — z po d ró ży — do rodzin y d eka­

b r y s ty M. A. B estu żew a oraz K. S. K ujbyszewej i N . I. Safronowa: O n au kow ej sp u śd źn ie d e k a b r y sty P. I. Borisowa. W dziale: M ateriały do biografii uczonych i in żyn ie ró w opublikow ano artykuły M. A. Styrikow icza i W. Chwostowa: G ieor- g ij F iedorow icz K n orre (1891—1962) oraz ,W,. J, Frenkla: D ysertacja doktorska A. Einsteina. Ten ostatni tekst om awia m otyw y i okoliczności wyboru tem atu pra­

cy doktorskiej przez w ybitn ego uczonego. Chodzi tu — przypom nę — o Eine neue

B estim m u n d der M olekuldim ension. Rozprawa ta liczyła zaledw ie 21 stron i w y ­

drukowano ją w 1905 r. w Bernie, na kilka m iesięcy przed jej obroną. Jednak autor artykułu przyznaje, że na podstaw ie dostępnej mu literatury o A. E insteinie trudno w yrobić sobie zdanie, jaka była dokładna data obrony. W następnym dziale

opracow anie pióra T. I. Uljanikiiny: „O krągły stó ł”: rola uriedzy h istoryczn o-n au ko­

w e j w procesie pedagogiczn ym . Om awiane są w nim w ystąpienia dyskutantów na

posiedzeniu zorganizowanym przez redakcję „W oprosów Istorii Jestiestw oznanija i T iechniki” oraz „W iestnika W yższej Szkoły”, które odbyło się 17 m aja 1982 r. w M oskwie. W ypowiadali się: S. R. M ikulinski, D. N. Trifonow, N. A. Figurow ski, M. A. Jeliaszew icz, W. L. Basaniec, W. W. Gorochow, N. A. M iezenin, B. A. R osen- feld, A. A. Kuzin, N. W. A leksandrowa, S . S. D em idow, L. J. Zorin, G. N. Golin, D. I. Lando, G. G. Dum enton. Przestudiow anie tego sprawozdania — jak spodzie­ w am się — będzie w ielce interesujące i pożyteczne dla polskich historyków nauki i techniki. Szersze om ówienie w ypow iedzi dyskutantów jesrt tu n iem ożliw e ,zwrócę przeto uw agę tylko na niektóre z nich. S. R. Mikuliinski, który otworzył obrady, stw ierdził m . int, że historia n auk i i techniki posiada pow ażne ideow o-teoretyczne i m etodologiczne znaczenie, zwłaszcza z punktu w idzenia procesu przysposobiania do zawodu różnych specjalistów . D yskutant przypom niał, że po drugiej w ojn ie św iatow ej w prow adzono w yk ład y i inne zajęcia z historii nauki w e w szystkich radzieckich uczelniach, jednak stopniow o z nich rezygnowano. Główną przyczyną był brak w yk w alifik ow an ych w ykładow ców — profesjonalnych historyków nauki, dobrze przem yślanych programów, podręczników. Toteż — stw ierdził S. R. M iku­ linski — celow e jest w prow adzenie takich zajęć tylko tam, gdzie znajdują się w y ­ soko k w alifikow ane kadry w ykładow ców przedm iotu. Z aakcentow ał przy tym , iż byłoby celow e — jego zdaniem — w ykładać łącznie historię nauki i naukoznaw - stw o, opracow ując program y z zakresu historii przyrodoznawstwa i techniki, do­ stosow ane do profesjonalnej orientacji danej uczelni. U znał też za w skazane tw o ­ rzenie katedr z zakresu historii przyrodoznaw stwa i techniki w tych uczelniach, gdzie pozwalają na to m ożliw ości kadrowe. K atedry takie m ogłyby rozpocząć przy­ gotow yw anie przyszłych specjalistów — historyków nauki. D yskutant zw rócił u w a ­ gę na istn iejące już dobre w zorce w dziedzinie nauczania historii nauki — p rzy­ kładem n iech będzie kurs wykładów: H istoria i m e todologia ch em ii w Lenangradz- kim Państw ow ym Instytucie Pedagogicznym im. A. I. Hercena przez profesora A. A. M akarenię. N astępnym i dyskutantam i b yli znani historycy chem ii — D. T. Trifonow i N.A. Figurow ski. D. N. Trifonow zw rócił uw agę na dwa pragm a­ tyczne cele stojące przed historią nauki: przygotow anie p rofesjonalnych historyków nauki i popularyzow anie w ied zy o dziejach nauki w śród szerokich kręgów odbior­ ców. D yskutant stw ierdził brak m asowego zainteresow ania historią przyrodoznaw ­ stw a i techniki, a n aw et w ypaczone n iek ied y rozum ienie celów tej dziedziny, „któ­ ra obecnie przekształciła się w sam odzielną naukow ą dyscyplinę z w łasn ym i kon­ kretnym i zadaniam i i m etodam i pracy, z w łasn ą aparaturą pojęciow ą” (s. 143). N. A. Figurow ski w yraził sw e przekonanie, że w in ę za niew prow adzenie historii przyrodoznaw stwa i techniki do program ów uczelni ponoszą sam i historycy, którzy nie przejawiają należytej inicjatyw y. Zw rócił uw agę, że n iek ied y zajęcia z historii nauk są ułom ne pod treściow ym i m etodologicznym względem . Nierzadko szczegó­ łow o w ykładane byw ają dawne okresy z dziejów nauki, przy jednoczesnym trak ­ towaniu po m acoszem u now ych i najnowszych. Jest to — zdaniem dyskutanta — w ad liw y punkt w idzenia zadań historii nauki. Jak przestroga zabrzmiało n a stę­ pujące stw ierdzenie: „Historia nauk przyrodniczych i poszczególnych dziedzin tech ­ n ik i w ym aga od pedagoga n ie tylko w iedzy z zakresu swojej w ąskiej specjalności, ale i szerokiego hum anistycznego w ykształcenia, a także znajom ości podstaw m ark- sizm u-leninizm u, praw dialektyki, um iejętności twórczego zastosow ania tej w iedzy do w yjaśniania różnorodnych historycznych zjaw isk. Można być w spaniałym sp e­ cjalistą w swej dziedzinie, dobrze znać faktyczną podstaw ę kursu, ale być niedo­ statecznie przygotow anym w dziedzinie m arksistow skiej historii nauki. H istoria nauk i i techniki — to nauka pograniczna, w takim sam ym stopniu odnosi się ona do nauk przyrodniczych czy technicznych, jak i do nauk hum anistycznych. Jej

pograniczne położenie jako nauki ideologicznego frontu tw orzy u niektórych m ło­ dych w ykładow ców jaw n ą pokusę do podm ieniania w ykładu faktycznych inform a­ cji, stanow iących podstaw ę historii, rozm aitym i schem atycznym i konstrukcjam i, m ającym i pretensje do rangi szerokich naukow ych uogólniień; jed n i spośród tych w ykładow ców rozpraw iają o logice odkryć, logice rozw oju nauki itp., inni kładą u podstaw naukowe rew olucje i in ne zjaw iska. Niepodobna oponow ać przeciwko uwzględnianiu całego tego m ateriału, ale niesłuszne jest w ykorzystyw anie go jako podstaw y kursu” (s. 144). W ypowiedzi innych dyskutantów poruszały spraw y zbyt szczegółow e, toteż zrezygnow ałem z ich om awiania. W następnym dziale Praca

h isto ry k a nauki znajdujem y artykuł W. L. Gwozdzdeckiego: Z agadnienia z historii i tech n ik i w pracach I. J. K o n federatow a; zainteresuje on głów n ie historyków

energetyki. W dziale P u b lik a cje zam ieszczono artykuł P. J. K oczina i R. L. Cooka (USA): N ieznan y list P. L. C zeb yszew a do S. W. K o w a le w sk ie j; polecam go histo­ rykom m atem atyki. K ilka inform acji o znanych uczonych przeszłości przynosi dział

K a len d a rz ju b ile u szo w yc h dat. W, działach recenzyjnych m ow a o książkach: ra­

dzieckich (4), japońskiej i o periodyku w łoskim . Zaznaczył się przeto p ew ien reg­ res w tym zakresie. D ział Z ycie n au kow e przynosi doniesienia o k ilk u posiedzeniach naukow ych w ZSRR i C zechosłow acji, w śród nich tekst pióra T. A. Kom arowa i T. W. Bogatowej: N auczanie h istorii ch em ii w M oskiew skim U n iw ersyte cie Pań­

s tw o w y m . M owa w nim m . in. o tym , że w G abinecie H istorii i M etodologii Che­ m ii, kierow anym od 37 lat przez N. A. Figurow skiego, w zrosła w ostatnich latach liczba studentów piszących prace dyplom ow e z historii chem ii. W ygłoszono ponad 400 referatów, w tym 260 z historii najnowszych kierunków i m etod chem ii. Zakres tych referatów b ył bardzo szeroki, a dorobek Gabinetu znaczący. Toteż — dodam od siebie — środowisko radzieckich historyków chem ii n ie m usi obaw iać się o przy­ szłość sw ojej specjalności. Już na etapie zajęć studenckich jest ona uprawana w sposób profesjonalny.

N um er trzeci otw iera dział O gólne p ro b lem y ro zw o ju nauki i tech n iki, zaw ie­ rający artykuły: B. G. Kuzniecowa: G eneza m ech an iki a geneza nauki; B. M. K ie-

drowa: O d yscy p lin o w o śc i w św ie tle ogóln ej str u k tu ry ro zw ija ją c e j się w ie d zy n a u k o w ej oraz I. D. RożańsMego: N a p rzełom ie dw óch epok (Johann Philopon w sporze z a ry sto te leso w sk ą koncepcją kosmosu). D w a pierw sze z w ym leninnych

artykułów m ają charakter naukoznawczy. Z k o lei dział: 120-lecie u rodzin W. I. W ier-

n adskiego przynosi artykuły: S. R. M ikulinskiego: O p ojęciu n oosfery; I. I. Mo-

czałowa: P ie rw sze p rze stro g i o groźbie ją d ro w e j k a ta stro fy : P ierre Curie i W . I. W iern adski oraz I. A. Tugarinowa i A. W. Łapo: Ju bileu szow e posiedzen ie pośw ięcon e 120-leciu u rodzin W. I. W iernadskiego. W b lisk im zw iązku z proble­

m atyką tego działu pozostaje artykuł I. N. Zabielina (por. „Woprosy Istorii Jestie- stw oznanija i T iechniki” 1983 nr 1); zainteresują one przede w szystk im historyków geologii. W dziale W y b itn i radzieccy uczeni i in żyn ie ro w e znajdujem y artykuł A. P. Juszkiewicza: A . N. K olm ogorow o przedm iocie m a te m a ty k i i je j historii.

(W 80-lecie u rodzin A. N. K olm ogorow a). Jest to w praw dzie tekst dla historyków

m atem atyki, niem niej zapoznanie się z nim przyniesie zapew ne pożytek innym historykom nauk ścisłych. N iektóre jego fragm enty m ają charakter w yraźnie nau­ koznawczy. D ział N au kow e doniesienia, redagow any z dużym w yczuciem interesu­ jących problemów, zaw iera artykuły: E. K. Pierw yszyna: Z d zie jó w p rze m ysłu

środków łączności w ZSR R; G. K. C w ierawej: A. D. G olicyn a obrona Buffona;

R. A. Sim onowa: N o w e m a te ria ły o „obliczen iow ej m ądrości" XVI w.; I. R. S eli- m ichanow a i M. N. Ragim owej: O dw óch stadiach w ro zw o ju badań nad sta r o ży t­

n ym m etalem ; O. A . Sokołowej: W okół historii k la sy fik a c ji m in era łó w oraz

N. P. Konoplewej: R uch in erc yjn y a a k sjo m a tyk a fizyc zn yc h teorii. Ten ostatni artykuł w yróżnia się korzystnie pod m etodologicznym w zględem , przy czym autorka szczęśliw ie uniknęła form alizacji i logicyzacji wykładanego m ateriału zdając sobie

sprawę, że tek st je jadresow any jest do h istoryk ów nauki. W dziale M a te ria ły do

biografii u czonych i in żyn ie ró w zam ieszczono krótki szkic N. A. Figurow skiego: W ybran ie M. W . Ł om onosow a w poczet czło n k ó w B olońskiej A k a d em ii N auk. D ział W m u zeach i archiw ach zaw iera artykuł K. G. L ew ykina i I. W. L ew oczkina: M u­ zeu m a badania h isto ryczn o -n a u k o w e (na p rzy k ła d zie P a ń stw o w eg o M u zeu m H i­ storycznego). W dziale P a m iętn e d a ty opublikowano artykuł M. M. C hajrułłajew a: A l-H oresm i i jego epoka, naw iązujący do artykułu zam ieszczonego w num erze

pierwszym periodyku.

Jak m ożna sądzić z p erspektyw blisko czterech lat w ydaw an ia „W oprosów”, R edakcji zależy szczególnie na publikow aniu prac pośw ięconych średniow iecznej nauce zrodzonej w k ręgu arafoska-muzułmańskim. D ział P u b lik a cje przynosi krótki szkic W. A . Kapitanczuka: N iezn an y program za ję ć p ra k ty c zn y c h K . A. T im iria zje -

w a z za k resu botan iki. Tekst pióra J. M. Krepsa: O p r z e ż y ty m i p rze ży w a n y m ,

zam ieszczony w dziale W spom nienia, stanow i pierw szą część autobiografii autora, której druga ukazała się w num erze czw artym „W oprosów”. O publikow anie tej autobiografii recenzent interpretuje jako próbę w prow adzenia na łam y rad ziec­ kiego periodyka doświadczeń „K w artalnika H istorii N auk i i Techniki” z tą różnicą, że Redakcja „K wartalnika” publikuje autobiografie sp ecjalnie zam ów ione, podczas gdy „W oprosy” opublikow ały autobiografię jako przedruk. Dział N auka i tech n ika

za granicą przynosi interesujący, chociaż krótki szkic A. K. Baga (Indie): R o zw ó j m a te m a ty k i w In dii po 1600 r. D ział K a len d a rz ju b ile u szo w yc h dat zaw iera in for­

m acje o w ybitn ych uczonych przeszłości. W działach recenzyjnych om ówiono książ­ ki: radzieckie (5), angielską, niem ieckie (NRD i NRF). W dziale Z ycie n au kow e znajdujem y inform acje o m iędzynarodowej i kilku radzieckch konferencjach nau ­ kow ych. N um er — chociaż to ocena su biektyw na — nieco mniej in teresujący an iżeli dwa poprzednie.

N um er czw arty otw iera artykuł redakcyjny: A k tu a ln e zadan ia badań h isto ry c z­

n o-n aukow ych, po którym w dziale 150-lecie u rodzin D. I. M en delejew a zam iesz­

czono artykuły: D. N. Trifonowa: R ew olu cje w nauce o okresow ości i N. W. G a- sanowej: O p ew n y m w y w ia d z ie D. I. M en delejew a. D. N. Trifonow rozważa trzy poziom y rozum ienia zjaw iska okresowości: 1. p ierw iastk ow y (chem iczny), 2. ato ­ m ow y (elektronowy), 3. jądrow y (nukleonowy). W ykorzystuje przy tym pojęcia „m akrorewolucji” i „m ikrorewolucji”. W prawdzie autor zastrzega się, że nie za­ m ierza om aw iać k w estii typologii naukow ych rew olucji, poniew aż została ona „w y­ starczająco opracowana w naukoznaw stw ie”, niem niej tek st jego ma m iejscam i charakter w łaśn ie naukoznawczy. N iezależnie od dyskusyjności w prow adzonych przez autora pojęć „m akroewolucji” i „m ikrorew olucji” artykuł jest nader w a rto ­ ściow ym przyczynkiem do badań nad dziejam i nauki o okresow ości w chem ii — zwłaszcza w odniesieniu do czasów najnowszych. Z k olei N. W. G asanow a przy­ tacza k om entow any tekst w yw iadu przeprowadzonego z D. I. M endelejew em w styczniu 1903 r. w K ijow ie przez korespondenta „Kijowskoj G aziety”. T ekst ten ukazał się 22 stycznia 1903 r. na łam ach w spom nianego periodyku i był podpisany:

Chem ik. W w yw iadzie tym m owa o poglądach D. I. M endelejew a na tak ie m. in.

problemy, jak odkrycie zjaw iska prom ieniotw órczości i radu. Ciekawa jest odpo­ w iedź uczonego, że w Petersburskim In stytu cie Elektrotechnicznym , na P olitech ­ nice, U n iw ersytecie i w innych zakładach Petersburga prowadzono od 1902 r. b a­ dania nad radem z udziałem D. I. M endelejew a (por. s. 17). C iekaw y w yw iad, a zwłaszcza kom entarze N. W. Gasanowej. W dziale Ogólne p ro b le m y nauki i te c h ­

n iki znalazł się artykuł E. M. Mirzojana: E w olu cyjn e program y w ra d zieck iej bio­ logii. D ział 400-lecie u rodzin I. F iedorow a zaw iera artykuł J. S. Lichtensteina: D rukarz k sią żek w c ześn ie j nie w idzian ych . W dziale Praca h isto ry k a nauki opubli­

kow ano obszerny artykuł B. N. Kiedrowa: N ad rękopisam i M e n edelejew a (O ty m ,

interesujący, szkoda tylko, że nie um ieszczono go w tym sam ym dziale co prace D. N. Trifonow a i N. W. Gasanowej. Z k olei w dziale N au kow e doniesienia za­ m ieszczono artykuły: J. I. Sołow iew a: N. W. Ł om onosow w ocenie A. S. P uszkina; P. A. M iedwiediewa: M etam orfozy ak sjo m a tu w yboru ; N. G. Ghajretdinowej:

T rygon om etria an -N asaw i oraz doniesienia G. J. Kurtika i B. A. Rosenfelda: A s tro ­ nom iczne m a n u sk ry p ty S abita ibn K orra w B ibliotece A k a d em ii N auk ZSRR.

W dziale H istoriografia h istorii nauki opublikow ano obszerny artykuł S. R. M iku- lińskiego i M. G. Jaroszewskiego: T. I. R a jn o w — badacz nauki. N iezależnie od interesującej treści artykułu, ciek aw y jest też przypis na s. 81: „Termin »historia nauki« byw a stosow any w dwóch różnych sensach. Oznacza on zarówno ob iek tyw ­ n y proces rozw oju nauki, jak też dziedzinę w ied zy badającą ten proces. W celu uniknięcia term inologicznej niejasności historię n auk i w! drugim sen sie nazyw am y tutaj historiografią nauki. N atom ast historiografię — tak jak jest ona rozumiana w naukach historycznych —• historiografią historii nauki” 3. W dziale W y b itn i ra­

dzieccy uczeni i in żyn iero w ie zamieszczono artyk uł I. M. Zabielina: A. A. C rig o rje w jako fizy c zn y geograf. W dziale Z h istorii o d k ryć i w y n a la zk ó w znajdujem y arty­

kuł A. B. Migdała: H istoria p e w n e j sy m e trii — rzecz dotyczy kwarków. H istoryków hydrotechniki zainteresuje z pew nością zam ieszczony w dziale M ateriały do biblio­

grafii u czonych i in żyn ie ró w artykuł ,Wf. S. W irginskiego i M. J. Liebermana: N ow e d o k u m en ty o ży ciu i działalności M. I. S erediu kow a. W dziale P am iętn e d a ty

opublikowano artykuł G. N. Nawryzowa: 50-lecie k on feren cji o badaniach nad si­

łam i w y tw ó r c z y m i w T a d ży c k ie j SRR. N aw iązując do num eru trzeciego w dziale P roces nauczania a historia nauki i tech n iki zam ieszczono szkic N. D. K urtew a

i L. J. Szm arkowskiego: H istoria n auki w procesie nauczania tech n iczn ej szk o ły

w y ższe j. W dziale W spom nienia J. M. Kreps kontynuuje swoją autobiografię, zaś

w dziale K a len d a rz ju b ile u szo w yc h dat znajdujem y inform ację, jedyną zresztą w tym dziale w całym roczniku ,o jubileuszu polskiego uczonego, a m ianow icie 100-leciu urodzin Kazimierza Funka. N um er zaw iera dw ie recenzje, przy czym w yłącznie książek radzieckich. D ział Z ycie n au kow e przynosi kilka doniesień p o­ św ięconych radzieckim i zagranicznym konferencjom naukowym . N um er zam yka nekrolog pośw ięcony czechosłow ackiem u naukoznaw cy — R adovanow i Richcie (1924—1983).

O ceniając ogólnie rocznik „Woprosow” z 1983 r. chciałbym zwrócić uw agę na d w ie spraw y. Pierw sza — to problem nakładu. O ile w 1981 r. nakład doszedł do 4.066 egzem plarzy, o ty le w 1983 r. spadł do 2.377. N akład jednego z num erów z 1980 r. (stare „W oprosy”) w ynosił 1750 egzem plarzy. Wiadomo mi, że numer drugi z 1984 r. ma nakład zaledw ie 2038 egzem plarzy. Druga sprawa — to problem recenzji. W trzech kolejnych rocznikach (1981, 1982, 1983) n ie znalazłem recenzji żadnej polskiej k sią ż k i4. W 1983 r. na łam ach ,yW oprosów” opublikowano 28 re­ cenzji, przew ażnie bardzo krótkich. Dla porównania: „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki?’ w 1983 r. opublikow ał 39 recenzji, przy czym w w iększości są to bardzo obszerne teksty, nierzadko artykuły recenzyjne. W ydaje się, że Redakcja

„Wopro-3 Por. S. Z a m e c k i: H istoria „nauki” jako problem badaw czy. „Człowiek i Światopogląd” 1984 n r 11; por. t e n ż e : recenzja książki: W poiskach tie o rii ra z-

w itija nauki. (O czerki zapa d n o jew ro p iejsk ich i am erikan skich kon ciepcji X X w ieka).

M oskwa 1982. Izdatielstwo „Nauka” w: „Zagadnienia N aukoznaw stw a” 1984 z. 4 (w druku).

4’ W 1982 r. w num erze 4 „Woprosow” w prowadzono n ow y dział: Na stronach

zagran icznych perio d yk ó w . Umieszczono w nim om ów ienie zaw artości numeru

pierwszego z 1982 r. „K wartalnika”, pióra H. A. F i r s o w e j . Jest to jedyny przypadek w nowych „Woprosach” — odnotow anie polskiego w kładu do historii nauki i techniki.

sow ” ma pew ne trudności w znalezieniu odpow iednich autorów do działów re ce n - zyjnych. M yślę jednak, że są to trudności przejściowe.

№

S tefa n Z am ecki

(Warszawa)

„Biuletyn K w artalny Radom skiego T ow arzystw a N aukow ego”. T. 19 z. 3—4. W ydaw nictw o R adom skiego Towarzystwa Naukow ego. Radom 1982 118 ss.

R adom skie Tow arzystw o N aukow e obchodziło w roku 1983 dw udziestolecie sw o­ jego istnienia. Te dw adzieścia m inionych lat — to okres w ytężonej pracy człon­ k ów Tow arzystw a, pracy w n iezw yk le trudnych warunkach, uwieńczonej jednak w ielom a sukcesam i. Pam iętać bowiem m usim y, że RTN przechodziło w iele zm ian organizacyjnych, borykało się z licznym i trudnościam i finansow ym i, a przez p e­ w ien okres jego działalności była naw et zawieszona. Mimo to osiągnięcia T ow a­ rzystw a w dziedzinie naukowej są niepodw ażalne, a prowadzona przez n ie szeroko zakrojona działalność m oże być przykładem dla w ielu placów ek tego typu i za­ sługuje na słow a pochw ały. Jubileusz dw udziestolecia stał się inspiracją do opra­ cow ania przez członków specjalnego numeru „B iuletynu”, zaw ierającego podsum o­ w anie dotychczasow ych prac Towarzystwa.

D ział m erytoryczny „B iuletynu” otwiera artykuł obecnego prezesa RTN — dra S. Ośko: Działalność R adom skiego T o w a rzystw a N aukow ego w latach 1963— 1983.

Z arys h isto ryczn y. Autor przedstaw ił w sposób chronologiczny rozwój T ow arzy­

stw a, dokonując periodyzacji jego dziejów na dwa zasadnicze okresy. Po zapoz­ naniu się z kolejam i losu RTN w ydaje się być godne podziw u zaangażow anie jego członków, którzy m im o tak licznych przeszkód, a n aw et przykrości, n ie zrezygno­ w ali z kontynuacji sw oich prac w ramach T ow arzystw a, nad popularyzacją w ied zy o Radomiu i okolicy. Tem atyka prac RTN jest różnorodna. Badania prow adzi się w sześciu kom isjach, a ich w yniki publikow ane są n ie tylko na łam ach „B iulety­ nu”, ale także jako w ydaw n ictw a zwarte. O rganizowanie sesji naukow ych, kon ­ kursy ii turnieje dla m łodzieży, (integrująca dzialłalność kulturalna w szystk ich to ­ w arzystw regionalnych w ojew ództw a — to tylko niektóre form y prac T ow arzystw a om ów ione przez autora. Na podkreślenie zasługują tu uw ieńczone sukcesem zabiegi w okół opracow ania m onografii Radomia, a także b ibliografii w ydaw n ictw zw iąza­ nych z tym m iastem . Z końcowych sform ułowań piszącego w ynika, że Tow arzy­ stw o staw ia sobie jeszcze bardziej am bitne cele, których udanej realizacji n ależy życzyć jego członkom.

D alsze siedem artykułów „Biuletynu” dotyczy — z drobnymi w yjątkam i — te ­ m atyki prac badaw czych RTN. Z. Guldon om ów ił T em a ty k ę hum an istyczną na ła ­

mach „B iuletynu K w a rta ln eg o R adom skiego T o w a rz y stw a N au kow ego’’, a W. Ra"

k ow sk i problem atykę społeczno-ekonom iczną i przyrodniczą na łam ach tegoż cza­ sopism a. Są to w zasadzie skrom ne kom entarze do zam ieszczonej na końcu „Biu­ letyn u ” bibliografii jego zaw artości za ostatnie dwadzieścia lat.

W. H ański w zw ięzły sposób n aśw ietlił Z agadnienia słu żb y zd ro w ia w pracach

R adom skiego T o w a rzy stw a N aukow ego, zaś W. M. B ielsk i w sposób w ybiórczy,

niekom pletny zaprezentow ał niektóre prace z dorobku w ydaw niczego T ow arzy­ stw a. H. K elles-K rauz zapoznał czytelników z aktualnym stanem badań RTN w za­ k resie k olejow ego transportu, publikując artyk uł pt. T ran sport k o le jo w y w w a ru n ­

kach kon cen tracji o d p ra w p rze syłek .

Prace organizacyjne — zw iązane z pow staw aniem księgozbioru naukowego RTN — om ówiła G. Kabza, a H. N urow ski zaprezentow ał Regionalną p ro b le m a ty k ę