ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE
JERZY GOĝCINIAK MICHAŁ MOCEK1
NARCYZM I PATOLOGIA NARCYSTYCZNA
W UJĉCIU PSYCHOLOGII SELF HEINZA KOHUTA
W artykule przedstawiono podstawowe pojĊcia i załoĪenia psychologii self Heinza Kohuta. Scha-rakteryzowano dwubiegunowe self oraz warunki i procesy, w jakich zachodzi jego dwutorowy rozwój. Na ich podstawie wyjaĞniono zagadnienie i rolĊ narcyzmu, analizując jego transformacjĊ w dojrzałe i patologiczne formy.
Słowa kluczowe: dwubiegunowe self, narcyzm, narcystyczne zaburzenia osobowoĞci.
Problematyka narcyzmu juĪ od wielu lat fascynuje badaczy na całym Ğwiecie. Najpierw zwrócono na nią uwagĊ w psychoanalizie, która opierając siĊ na micie o Narcyzie, wprowadziła to zagadnienie do praktyki klinicznej. Badaczem, który w znaczący sposób poszerzył rozumienie tej problematyki i na jej podstawie wy-pracował szczególne podejĞcie terapeutyczne, był Heinz Kohut. Celem niniej-szego artykułu jest przedstawienie koncepcji dotyczącej psychologii i psychopa-tologii narcyzmu w duchu psychologii self.
DR JERZY GOĝCINIAK, Instytut Psychologii UAM, ul. Szamarzewskiego 89, 60-658 PoznaĔ; e-mail: jerzygos@amu.edu.pl
MGR MICHAŁ MOCEK, OĞrodek Terapii Psychoanalitycznej i Psychodynamicznej w Poznaniu. Tom XI, numer 2 – 2008
1. Psychologia self
Psychologia self wyrosła przede wszystkim w odpowiedzi na zapotrzebowa-nie kliniczne i rozwinĊła siĊ z modyfikacji i rewizji klasycznej teorii psychoana-litycznej. Ani teoria skoncentrowana na popĊdach i obronie przed nimi, ani ujĊcie strukturalne nie mogły poradziü sobie skutecznie z leczeniem zaburzeĔ narcy-stycznych. PodąĪając od uznania empatii i introspekcji za waĪniejsze niĪ swo-bodne skojarzenia i wolno płynąca uwaga analityka poprzez odkrycie przeniesie-nia narcystycznego i moĪliwoĞci jego przepracowaprzeniesie-nia, Kohut zaczął formułowaü własne załoĪenia dotyczące zjawiska narcyzmu. Praca nad tą problematyką stała siĊ punktem wyjĞcia, a zarazem miejscem, w którym osadził swoją teoriĊ. Po-czątkowo swoje nowe odkrycia traktował jedynie jako rewizjĊ klasycznej psycho-analizy i dlatego starał siĊ konceptualizowaü je w terminach psychologii popĊ-dów, wykorzystując pojĊcia struktury i energii libidinalnej. Z czasem jednak co-raz Ğmielej wyprowadzane przez Kohuta wnioski teoretyczne dotyczące tak fun-damentalnych kwestii, jak self, rozdzielnoĞü miłoĞci narcystycznej i obiektualnej czy teĪ rola i znaczenie obiektów self12zaczĊły wykraczaü poza teoriĊ klasyczną. W The restoration of the self (1977) zerwał radykalnie z klasyczną psychoanalizą. W miejsce modelu strukturalnego zaproponował dwubiegunowe self jako model umysłu w nowej teorii psychoanalitycznej, okreĞlonej jako psychologia self. W wydanej poĞmiertnie publikacji, zatytułowanej How does analysis cure? (1984), uznał, Īe psychologia self i tradycyjna psychoanaliza stanowią odrĊbne systemy teoretyczne.
Tradycyjna psychoanaliza postrzega i wyjaĞnia self – oraz towarzyszące mu stany – przez analizĊ jego nieĞwiadomych determinantów, ujmując je w kontek-Ğcie konfliktu psychicznego jako funkcje trójdzielnego aparatu psychicznego. Psychologia self „traktuje self jak niepodlegającą dalszej redukcji jednostkĊ, którą moĪna opisywaü i analizowaü jako pewną jednolitą całoĞü” (Kohut, 1984). To kluczowe rozróĪnienie doprowadziło autora do wyodrĊbnienia tzw. psychologii Człowieka Winy (Guilty Man) – psychologii konfliktu, i psychologii Człowieka Tragicznego (Tragic Man) – psychologii self. Ornstein (1978) uwaĪa, Īe „psy-chologia self powinna byü postrzegana jako czĊĞü sekwencji znacznie wybijająca siĊ w psychoanalizie: od psychologii id poprzez psychologiĊ ego aĪ do psy-chologii self ” (s. 91). Psypsy-chologii self nie moĪna rozpatrywaü bez rozwaĪenia narcyzmu, który – według Kohuta – jest waĪną i integralną czĊĞcią naszej osobo-woĞci – czĊĞcią, która rozwija siĊ przez całe Īycie.
1
Wprowadzane pojĊcia koncepcji Kohuta (jak np. obiekty self) zostały omówione w dalszej czĊĞci artykułu.
2. Co to jest self
PojĊcie self było całkowicie osadzone w pracy nad narcyzmem i wywodzi siĊ z odkrycia przeniesieĔ obiektów self. Praca nad rozumieniem self odzwierciedla ewolucjĊ, jaką przeszły przemyĞlenia Kohuta nad załoĪeniami pracy terapeutycz-nej z pacjentami cierpiącymi z powodu defektu własnego ja. Początkowo, ze wzglĊdu na pracĊ w obrĊbie klasycznej psychoanalizy, self opisywane jest w ter-minach rozwojowych i traktowane jako treĞü (content) umysłu (Kohut, 1966, 1968, 1970a, 1970b, 1971). W wyniku dalszych prac Kohut doszedł do wniosku, Īe self to ciągłoĞü w czasie, pewna spójna konfiguracja stanowiąca podmiot na-szej percepcji, myĞlenia i działania. Z czasem, choü pojĊcie self wciąĪ traktowane było jako struktura wewnątrz umysłu, to „istnieje jednak takie self, które zajmuje najbardziej centralne miejsce w psychice, takie, które doĞwiadczane jest jako pod-stawowe i które pozostaje najbardziej oporne na zmiany – nuklearne self ”23 (Ko-hut, 1972b). Kohut „umiejscowił” self w centrum naszego bycia (being), z któ-rego powstaje wszelka inicjatywa i gdzie koĔczy siĊ kaĪde doĞwiadczenie (Kohut, 1972a, 1972b). Ostatecznie self wyłania siĊ jako dwubiegunowa nadrzĊdna kon-figuracja z własnym centrum inicjatywy, a zatem juĪ nie tylko jako treĞü umysłu (Kohut, 1975a, 1975b, 1976, 1977). Fakt, Īe wczeĞniej Kohut nie okreĞlił self jako czwartej instancji umysłu, nie zablokował rozwoju jego teorii; konsekwentne gromadzenie danych empirycznych przy uĪyciu metody introspekcyjno-empa-tycznej pozwoliło mu na znalezienie całkowicie nowego miejsca dla self w psy-choanalizie. Self to struktura niezaleĪna pojĊciowo od „aparatu psychicznego” i jego treĞci oraz związanego z nimi kontekstu teoretycznego3. 4
2.1. Dwubiegunowe self i jego składowe
Kliniczna i empiryczna podstawa dla sformułowania koncepcji dwubieguno-wego self i jego składowych powstała w okresie opracowywania zjawiska dwu-biegunowego przeniesienia. Kohut uwaĪa zatem, Īe self jest rdzeniem osobowoĞci rozwijającej siĊ we wzajemnym oddziaływaniu otaczających dziecko osób, do-Ğwiadczanych przez dziecko jako obiekty self (Kohut, 1977, s. 180). „Self jest nadrzĊdną strukturą, kierującą wszystkimi innymi funkcjami umysłu” (Kohut, 1977, s. 756). Ukształtowane self powstaje w wyniku interakcji dziecka z
2
PojĊcie i składowe self, rozumiane jako istniejące w modelu strukturalnym treĞci aparatu psy-chicznego, według Kohuta okreĞlają psychologiĊ self w wĊĪszym sensie.
3
UjĊcie self jako dwubiegunowej struktury konstytuuje psychologiĊ self w szerszym znaczeniu (Ornstein, 1978).
tami self i moĪe byü traktowane jako składające siĊ z dwóch elementów – biegu-nów: z bieguna, z którego wywodzą siĊ podstawowe dąĪenia do mocy i do suk-cesu, oraz z bieguna skupiającego podstawowe wyidealizowane cele (basic
ide-alized goals). PomiĊdzy tymi biegunami istnieje poĞredni obszar, obejmujący
podstawowe talenty i nawyki, które są aktywowane przez stany napiĊü miĊdzy ambicjami a ideałami.
Dalsze obserwacje Kohuta nad wyłaniającą siĊ sekwencją przeniesienia obiektów self pozwoliły na zastosowanie zdobytej wiedzy do rekonstrukcji roz-woju podstawowych struktur i funkcji self. To z kolei doprowadziło do rozpozna-nia w obrĊbie self struktur obronnych (defensive) i kompensacyjnych
(compensa-tory). Psychopatologia narcystycznych zaburzeĔ osobowoĞci wywodzi siĊ z
po-wstałych w dzieciĔstwie defektów w strukturze self oraz z przekształceĔ pierwot-nych defektów w dwojakiego rodzaju struktury: obronne i kompensacyjne.
Struktury obronne rozwijają siĊ w celu ukrycia (cover over) pierwotnego de-fektu w obszarze self (np. wielkoĞciowego self), zaĞ struktury kompensacyjne mogą rozwijaü siĊ w innym obszarze (obraz idealnego rodzica) i w ten sposób – przynajmniej w tym obszarze – słuĪyü naprawie spójnego funkcjonowania self. Deficyty na jednym biegunie self powodują wzmocnienie drugiego bieguna. Rozwój struktur kompensacyjnych moĪe zostaü przerwany wskutek urazu, co potĊguje stopieĔ defektu całego self.
2.2. Formy i rozwój self
Narcyzm pierwotny jest stanem wyjĞciowym, z którego początek biorą obie linie rozwoju4.5Self wyłania siĊ z doĞwiadczania rodzicielskich obiektów self,
które postĊpują z dzieckiem tak, jak gdyby miało ono juĪ self, „virtual self ”. Ko-hut uwaĪa, Īe self musi byü obecne, choüby w elementarnej formie, juĪ u niemowlĊcia. W pewnym momencie uzyskuje ono nadrzĊdną pozycjĊ przez poddanie pojedynczych czĊĞci i funkcji własnemu wpływowi, które w rezultacie zostają w nie wbudowane5.6Po etapie rozwojowym, który poprzedza zróĪnicowa-nie self i obiektu, pierwotna narcystyczna równowaga dziecka zostaje zakłócona przez nieuniknione niedostatki matczynej opieki. Dziecko próbuje zachowaü
4
Linia miłoĞci obiektualnej i narcystyczna linia rozwojowa (zob. rys. 1, s. 14).
5
Zakładając współistnienie psychologii konfliktu i deficytu, Kohut zaproponował oddzielne linie rozwojowe dla (1) dzieciĊcego doĞwiadczania jego pojedynczych, wyizolowanych czĊĞci ciała oraz funkcji fizycznych i umysłowych; (2) doĞwiadczania spójnego i ciągłoĞci całoĞciowego self. Rozwojowa linia „czĊĞci” opisuje Człowieka Winy, a linia nadrzĊdnej „całoĞci” – Człowieka Tra-gicznego.
ginalne doĞwiadczenie swojej perfekcji przez przypisywanie jej wielkoĞciowemu i ekshibicjonistycznemu wizerunkowi self. Ustanawia wielkoĞciowe self (kom-pensując w ten sposób owe niedostatki i broniąc siĊ przed wynikającymi z nich negatywnymi uczuciami) oraz przyznając doskonałoĞü omnipotentnemu obiek-towi self – obrazowi idealnego rodzica. Obie te linie rozwoju, choü generalnie niezaleĪne, od początku ze sobą koegzystują.
W wyniku tego procesu, około drugiego roku Īycia zostaje ustalone rdzenne
self – „self nuklearne”. Jest to dwubiegunowa struktura zawierająca pierwotne
ambicje utworzone wokół potwierdzania przez rodzica poczucia doskonałoĞci i wielkoĞci na jednym biegunie i pierwotne ideały, powstałe poprzez podziw i fuzjĊ z wyidealizowanym rodzicielskim obiektem self, na drugim biegu-nie6.7PomiĊdzy tymi dwoma biegunami self tworzy siĊ łuk napiĊcia (tension arc), który odzwierciedla napiĊcie miĊdzy ambicjami i celami. Ten przepływ aktualnej psychologicznej aktywnoĞci pomiĊdzy dwoma biegunami self odnosi siĊ do pod-stawowych uzdolnieĔ i talentów i wzmaga ich rozwój, tak by w przyszłoĞci mogły słuĪyü produktywnoĞci i twórczoĞci dojrzałego self.
Na podstawie rekonstrukcji rozwoju wczesnodzieciĊcego Kohut stwierdził, Īe w warunkach wystarczająco empatycznej i odzwierciedlającej wielkoĞü i dosko-nałoĞü dziecka matki oraz przy optymalnej frustracji dochodzi do przekształcenia wielkoĞciowego self (grandiose self). Wówczas pierwotny ekshibicjonizm i wspa-niałoĞü ewoluuje w kierunku ambicji i celów, zdolnoĞci do czerpania zadowolenia z róĪnych funkcji i form aktywnoĞci oraz ustanowienia realistycznego i stabilnego obrazu siebie. Podobnie jak wielkoĞciowe self, tak i wyidealizowany obraz ro-dzica jest „regularną stacją rozwojową” w narcystycznym sektorze osobowoĞci. Odpowiednia do fazy dostĊpnoĞü wyidealizowanego, omnipotentnego obiektu self jest niezbĊdnym warunkiem do normalnej transformacji i internalizacji pierwot-nych idealizacji (Kohut, 1966, 1977; por. Ornstein, 1978).
W przypadku niepowodzeĔ w odzwierciedlaniu, traumatycznej straty bądĨ rozczarowania dochodzi do wiĊkszych lub mniejszych zakłóceĔ w tych procesach transformacji i internalizacji. Wtedy wielkoĞciowe self zostaje utrzymane w swo-jej niezmienionej formie pragnieĔ zaspokojenia jego pierwotnych dąĪeĔ. Obraz idealnego rodzica nie przekształca siĊ w regulującą napiĊcie strukturĊ psychiczną, ale przypomina pierwotny, przejĞciowy obiekt, który jest potrzebny do
6
Według Kohuta dwubiegunowoĞü nuklearnego self i jego geneza stanowią pewien uprosz-czony schemat. W procesie analizy moĪna dostrzec wiĊcej typów nuklearnych self. WyróĪnia wiĊc
self początkowo (1) ambitne lub idealistyczne, (2) charyzmatyczne lub mesjanistyczne, (3)
nia równowagi narcystycznej. W zaleĪnoĞci od fazy rozwojowej, w której de-prywacja miała miejsce, moĪe dojĞü do fiksacji tych lub bardziej pierwotnych struktur.
2.3. PojĊcie obiektu self
Istnienie obiektu self jest kluczowym załoĪeniem teorii Kohuta. Obiekt self jest doĞwiadczany jako czĊĞü self (na róĪnym stopniu zróĪnicowania), a szczegól-na jego waga polega szczegól-na tym, Īe „pierwotną konfiguracją psychiczną […] jest doĞwiadczanie relacji miĊdzy self a empatycznym obiektem self ” (Kohut, 1977, s. 122). Wspomaga ono osiąganie spójnoĞci rozwijającego siĊ self oraz jest pre-kursorem struktur psychicznych, czyli pełnienia funkcji, do których niedojrzałe
self nie jest jeszcze zdolne.
O obiekcie self moĪemy mówiü wówczas, gdy nie ma róĪnicowania miĊdzy
self a obiektem lub jest ono czĊĞciowe. Odniesienie do takiego obiektu moĪe byü
rozpatrywane tylko w kontekĞcie właĞciwych dla danej fazy potrzeb rozwijają-cego siĊ self, bez jednoczesnego rozpoznania obiektu jako odrĊbnego i autono- micznego. PrzeciwieĔstwem obiektu self jest „prawdziwy obiekt” (true object), któremu towarzyszy całkowite odróĪnienie od self.
Odzwierciedlający obiekt self, zazwyczaj matka, pozwala na ujawnienie siĊ majestatycznoĞci i ekshibicjonizmu, a optymalna dla danej fazy rozwoju frustra-cja umoĪliwia stopniową ich modulacjĊ przez internalizacjĊ przekształcającą. Podobnie idealizacja obiektów self prowadzi do stopniowej internalizacji ideałów. WłaĞciwa dla danej fazy rozwojowej dostĊpnoĞü wyidealizowanego, omnipotent-nego obiektu self jest podstawowym warunkiem normalomnipotent-nego przebiegu transfor-macji i internalizacji pierwotnych idealizacji w kierunku wzmocnionej zdolnoĞci do empatii, kreatywnoĞci, humoru i wiedzy. W wyniku tego procesu wyłania siĊ dwubiegunowe self ze swymi ambicjami i ideałami.
W sytuacji analitycznej przeniesienia narcystyczne78ujawniają i eksponują de-fekty self dziĊki wzbudzeniu i oĪywieniu urazów z wczesnego rozwoju narcy-stycznego. W ten sposób ustanowione zostaje przeniesienie obiektu self. MoĪliwy do zniesienia poziom frustracji, bĊdący wynikiem opartego na empatii oddzia-ływania analityka, prowadzi do internalizacji przekształcających, pozwalających uzupełniü defekty self lub wzmocniü struktury kompensacyjne.
7
Początkowo Kohut okreĞlił obserwowane w trakcie terapii pacjentów narcystycznych zjawiska jako „podobne do przeniesienia” (transferencelike), póĨniej scharakteryzował dwa podstawowe typy przeniesienia charakteryzujące tĊ gupĊ pacjentów: przeniesienie lustrzane i przeniesienie bliĨniacze.
2.4. Internalizacja przekształcająca (transmutting internalization)
Internalizacja przekształcająca stanowi swoiste dopełnienie roli obiektu self, wyznaczając zarówno rozwój self, jak i sposób postĊpowania z narcystycznymi zaburzeniami osobowoĞci. Oznacza „powolne, stopniowe [...] rezygnowanie z funkcji pierwotnych obiektów self, wyidealizowanych obiektów i obiektów edypalnych i ich stopniową internalizacjĊ” (Ornstein, 1978, s. 63). Jako proces rozwojowy, który choü moĪe zostaü przerwany lub zakłócony, nigdy do koĔca nie przestaje działaü i dlatego teĪ moĪe zostaü ponownie „aktywowany” podczas tera-pii. Wtedy uruchomienie regresji i przeniesienia poprzez internalizacjĊ przekształ-cającą dostarcza matrycy do nabywania funkcji obiektu self.
3. Narcyzm
3.1. Rozumienie zjawiska narcyzmu w psychoanalizie
Termin „narcyzm” był pierwotnie uĪywany dla okreĞlenia licznych zjawisk, które udawało siĊ wyjaĞniü przez przyjĊcie załoĪenia, Īe jednostka obiera siebie samą jako obiekt seksualny – Īe kocha siebie lub jakąĞ czĊĞü siebie. Stopniowo termin ten rozciągniĊto na niemal kaĪde skoncentrowanie psychicznego zaintere-sowania na sobie (the self). Wiele róĪnych zjawisk zaliczono do tej kategorii, a narcyzm pasował do kaĪdej z nich. WczeĞnie w literaturze psychoanalitycznej pojĊcia tego zaczĊto uĪywaü w sensie: klinicznym (na oznaczenie perwersji sek-sualnej), genetycznym (na oznaczenie fazy rozwoju), w terminach relacji z obiek-tem (na oznaczenie dwóch róĪnych zjawisk: typu wyboru obiektu oraz sposobu odnoszenia siĊ do Ğrodowiska), a takĪe na oznaczenie róĪnych aspektów złoĪo-nego stanu ego, jakim jest samoocena (self-esteem) (Pulver, 1970).
Termin „narcystyczny” moĪe opisywaü: typ libido lub jego obiekty; fazĊ rozwoju, typ lub sposób wyboru obiektu; postawĊ; systemy i procesy psychiczne lub typ osobowoĞci, która moĪe byü wzglĊdnie normalna lub patologiczna – neu-rotyczna, psychotyczna lub borderline (Moore, 1975). Zakres znaczeniowy tego terminu jest wystarczająco szeroki, by ująü go w postaci definicji, tak jak to sfor-mułował Brenner (1955). Przyjął on, Īe termin „narcyzm” jest uĪywany do wska-zania co najmniej trzech trochĊ odmiennych, chociaĪ powiązanych zjawisk, gdy dotyczy osób dorosłych. Są to: nadobsadzenie energią psychiczną (hiperkateksja)
self, zmniejszenie zainteresowania popĊdowego (hipokateksja) obiektami w
3.2. Narcyzm w koncepcji Kohuta
Rozwój koncepcji Kohuta opierał siĊ głównie na badaniu zjawiska narcyzmu. Na tej podstawie autor przedstawił korektĊ jednoosiowej teorii Freuda, opisującej rozwój libido od autoerotyzmu do miłoĞci do obiektu. Pisze: „Gdybym został zapytany, co uwaĪam za najbardziej istotne w problematyce narcyzmu, odpowie-działbym: jego niezaleĪna linia rozwojowa – od prymitywnej do najbardziej doj-rzałej, adaptacyjnej i cennej społecznie” (Kohut, 1972, s. 361). To waĪne załoĪe-nie, stanowiące jeden z filarów psychologii self, mówi zatem, Īe istnieje takĪe druga oĞ (zob. rys. 1), w której dwie oddzielne linie rozwoju prowadzą od auto-erotyzmu do narcyzmu i wyĪszych form narcyzmu (narcyzm kosmiczny, wiedza, empatia, humor, twórczoĞü). Istnienie tych dwóch równoległych linii rozwojo-wych okreĞlił jako wielkoĞciowo-ekshibicjonistyczne self i wyidealizowany obraz rodzica, a sam narcyzm – jako samoistną siłĊ rozwojową (Kohut, 1977)8. 9
Rys. 1. Schemat dwóch linii rozwojowych według Kohuta (adaptacja własna na podstawie: Kohut, 1966, 1968, 1972, 1977)
8
Podwójna natura narcyzmu była omawiana juĪ przez Andreas-Salome w roku 1921. RozróĪ-niła ona narcyzm odnoszący siĊ do miłoĞci własnej (self-narcissism) i narcyzm dotyczący utraty indywidualnoĞci i omnipotentnego połączenia z naturą (object-narcissism). Dostrzegała takĪe Ĩródło skierowanej na obiekt aktywnoĞci narcystycznej w zjawiskach narcyzmu self.
Narcystyczna linia rozwojowa Dojrzała miłoĞü do obiektu Narcyzm pierwotny Archaiczne wielkoĞciowo-ekshibicjonistyczne self Pierwotny obraz idealnego rodzica Biegun ambicji
i celów Biegun ideałów
Linia rozwoju miłoĞci do obiektu
Wiedza, humor, empatia, twórczoĞü; zdolnoĞü do opartych na
zaleĪnoĞci i wzajemnej trosce relacjach z innymi Realistyczny
i stabilny obraz siebie oraz stabilne
poczucie własnej wartoĞci
K o s m i c z n y n a r c y z m
3.2.1. Problematyka popĊdów
Analizując rozwój pojĊcia libido i agresji w teorii narcyzmu Kohuta naleĪy zaznaczyü, Īe wykorzystywanie terminów klasycznej analizy nie oznacza, iĪ za-kłada on istnienie dwóch rodzajów popĊdów (konkretnie jako Ĩródeł energii psy-chicznej), ale uĪywa ich raczej jako pewnego rodzaju abstrakcji, pomagających opisaü zaobserwowane doĞwiadczenia. Ornstein (1978) nazywa to „uprawnioną abstrakcją w metaforze”. Po opublikowaniu The restoration of the self (Kohut, 1977) znaczenie ekonomiki popĊdowej zostało w znacznej mierze zarzucone, ale kwestia ta nadal wywołuje wiele kontrowersji.
Centralne dla rozwoju koncepcji Kohuta jest załoĪenie dwóch niezaleĪnych od siebie linii rozwojowych: „Obiektywnie […] narcyzm pierwotny nie jest jedy-nie prekursorem miłoĞci obiektualnej, ale sam jest rówjedy-nieĪ poddany istotnemu rozwojowi” (Kohut, 1971, s. 107). Na podstawie analizy przeniesienia narcy-stycznego autor uznał, Īe jego „przepracowanie” nie prowadzi do miłoĞci do obiektu, ale do transformacji pierwotnego narcyzmu w jego wyĪsze formy i na- bywania nowych struktur psychicznych (poprzez internalizacjĊ przekształcającą).
RozróĪnienie miĊdzy „idealizującym libido narcystycznym” a „prawdziwym libido obiektualnym” oznacza, Īe narcyzm nie jest definiowany przez kierunek lub cel libidinalnego obsadzenia (tzn. self vs obiekt), ale przez naturĊ tego libido (wielkoĞciowe lub idealizujące) (por. Teicholz, 1978).
„Narcyzm nie jest przeciwieĔstwem relacji do obiektu, ale miłoĞci do obiek-tu” (Kohut, 1966, s. 244). Obsadzenie libido obiektualnym oznacza, Īe obiekt jest doĞwiadczany jako niezaleĪny i autonomiczny, a kateksja narcystyczna oznacza obsadzenie obiektu jako czĊĞci self lub teĪ jako jego „sługi”. Autor uĪywa terminu „narcystyczne libido” takĪe na oznaczenie pierwotnych wielkoĞciowych dąĪeĔ self oraz pragnienia self dzielenia wyidealizowanej omnipotencji.
Poddając analizie stosunek narcyzmu do miłoĞci do obiektu, Kohut nie zaw-sze jest konsekwentny w wyprowadzanych wnioskach. UwaĪa, Īe wielu pacjen-tów z zaburzeniami narcystycznymi niekoniecznie wycofuje swoje zainteresowa-nia lub libido z obiektów Ğwiata zewnĊtrznego, a zamiast tego prezentuje szcze-gólny brak zdolnoĞci do zaleĪnoĞci od innych lub miłoĞci własnej (1977). Po-prawĊ w obiektualno-instynktualnej sferze osobowoĞci rozpatruje jako nagrodĊ uzyskaną wtórnie w konsekwencji naprawy self. Wzrost w tym obszarze moĪe byü wynikiem uwolnienia zdolnoĞci do miłoĞci do obiektu, która była dotychczas blokowana przez regresywny narcyzm lub została zmobilizowana po umocnieniu (forming up) self, jego spójnoĞci i jego wartoĞci. Przepracowanie przeniesienia
self-obiektu nie ma prowadziü do ponownej mobilizacji edypalnych konfliktów
wokół miłoĞci i nienawiĞci, ale do dalszej transformacji narcyzmu, wtórnie wzmacniając zdolnoĞü do miłoĞci. Takie self moĪe staü siĊ centrum i koordyna-torem dąĪeĔ ukierunkowanych na obiekt bez nadmiernego lĊku przed odrzuce-niem lub poniĪeodrzuce-niem (Kohut, 1977). Kohut uwaĪa, Īe osoba moĪe rozwiązaü kompleks Edypa, a pomimo to cierpieü z powodu powaĪnych zaburzeĔ w swym rozwoju narcystycznym.
3.2.2. Rola agresji w patologii narcystycznej
Według Kohuta podczas powstawania i konstytuowania siĊ self doĞwiadcze-nia stają siĊ prototypem okreĞlonych form naszej póĨniejszej wraĪliwoĞci
(vulne-rability) i ochrony w sferze narcystycznej. Odnosi siĊ do upadków i wzlotów
w poczuciu własnej wartoĞci, wiĊkszego lub mniejszego zapotrzebowania na du-mĊ, na fuzjĊ z wyidealizowanymi postaciami oraz wiĊkszej lub mniejszej spój-noĞci naszego self. Pacjenci narcystyczni, których rozwój zatrzymał siĊ na pier-wotnym wielkoĞciowym self i pierpier-wotnym wyidealizowanym obiekcie, prezen-tują podobne zachowania, które Kohut interpretuje jako wyizolowane produkty załamania self, a nie pierwotne konfiguracje popĊdowe. „Ludzka agresja jest najgroĨniejsza, gdy jest związana z dwoma wielkimi strukturami psychologicz-nymi: wielkoĞciowym self i pierwotnym omnipotentnym obiektem” (Kohut, 1972, s. 377). WielkoĞciowe self – normalny punkt rozwoju w dzieciĔstwie – jest w wieku dorosłym wynikiem traumatycznej fiksacji i zwykle reaguje furią na niepowodzenia „rozciągniĊcia” absolutnej kontroli nad swymi własnymi funk-cjami lub nad swymi omnipotentnymi obiektami self. Narcystyczną wĞciekłoĞü moĪna rozpatrywaü w szerokim spektrum, które rozciąga siĊ od przelotnej irytacji do nawet katatonicznej furii czy paranoicznej urazy. Agresja ujawnia siĊ w po-staci wĞciekłoĞci narcystycznej, gdy powstaje z matrycy pierwotnego narcyzmu w odpowiedzi na rozmaite narcystyczne zranienia.
Narcystyczna wĞciekłoĞü (we wszystkich jej formach) jest według Kohuta (1972) pogonią za omnipotencją. Od innych rodzajów agresji oddziela ją potrzeba zemsty i próba wyeliminowania tych aspektów rzeczywistoĞci, które stają jej na przeszkodzie. U podstaw tych wszystkich stanów emocjonalnych leĪy bezkom-promisowe upieranie siĊ przy perfekcji wyidealizowanego obiektu self oraz przy bezgranicznej sile i wiedzy wielkoĞciowego self, które musi zachowywaü równo-wagĊ absolutnej przyjemnoĞci.
Omawiając problem agresji, nie moĪna pominąü jej „drugiego bieguna”, czyli wstydu. Wstyd i wĞciekłoĞü to „dwa podstawowe przejawy doĞwiadczania […] zaburzonej równowagi narcystycznej” (Kohut, 1972, s. 379). Osoby narcystyczne mogą odpowiadaü na aktualne (lub antycypowane) narcystyczne urazy albo za-wstydzonym (shamefaced) wycofaniem, albo narcystyczną wĞciekłoĞcią. Wstyd pojawia siĊ, gdy obiekt self nie odpowiada oczekiwanym odzwierciedleniem i potwierdzeniem „bezgranicznego ekshibicjonizmu” wielkoĞciowego self. MoĪna powiedzieü, Īe wstyd jest konsekwencją połączenia silnego rozładowania i zaha-mowania nieodzwierciedlonego i nieaprobowanego przez otoczenie ekshibicjoni-zmu majestatycznego self. Wstyd moĪe byü z jednej strony motywatorem obron-nej wĞciekłoĞci (poniewaĪ dotyczy defektu w sferze omnipotencji), a z drugiej – punktem narcystycznego wycofania. Zarówno wiĊc wstyd, jak i narcystyczna wĞciekłoĞü są wtórne w stosunku do zakłócenia (dezintegracji, rozbicia lub zała-mania) nuklearnego self.
3.2.3. Formy i transformacje narcyzmu
Kohut pisze: „[...] rozwaĪam narcyzm raczej jako integralny, zawarty w self zespół funkcji psychicznych niĪ jako produkt regresji” (Kohut, 1972, s. 362). Rozwój narcystycznej sfery osobowoĞci trwa przez całe Īycie i człowiek nie powinien zaprzeczaü swoim ambicjom, chĊci dominacji i pragnieniu fuzji z omni-potentnymi postaciami. Zachowując wiernoĞü temu stanowisku podczas swoich badaĔ, Kohut wyróĪnił kilka zjawisk, które stanowią według niego wyĪsze for-my narcyzmu. Do najistotniejszych zaliczył: empatiĊ, twórczoĞü, kosmiczny nar-cyzm, humor i wiedzĊ (1966).
Swoje badania nad empatią Kohut (1959, 1966, 1972, 1977) rozwijał stop-niowo. Uznał on, Īe przeniesienie obiektu jest etiologicznym czynnikiem w psychopatologii narcystycznej. Kohut zauwaĪył, Īe empatyczne zdolnoĞci jego pacjentów były nierozwiniĊte i zahamowane, ale podczas analizy narcystycznego obszaru osobowoĞci doskonaliły siĊ jako rezultat transformacji narcyzmu.
Autor zwraca równieĪ uwagĊ, Īe wielu znanych twórców i naukowców przejawia pewien głód uznania, i twierdzi, Īe właĞnie narcyzm moĪe zaspokoiü ten głód. UwaĪa, Īe osoby twórcze starają siĊ odtworzyü perfekcjĊ, która wczeĞ-niej była bezpoĞrednio ich atrybutem. Wskazuje na kluczową rolĊ ambicji i zaan-gaĪowania narcystycznego libido, dostrzegając analogiĊ miĊdzy empatycznym i idealizującym stosunkiem matki do dziecka oraz twórcy do jego dzieła.
Opisując stan kosmicznego narcyzmu (cosmic narcissism), Kohut nawiązuje z jednej strony do poczucia narcyzmu pierwotnego, a z drugiej do wierzeĔ Wschodu i Indian, łącząc je ze ĞwiadomoĞcią przemijalnoĞci własnego istnienia. Pierwotne psychologiczne doĞwiadczenie matki – jako poczucie oceanicznej om-nipotencji – jest według Kohuta doĞwiadczane biernie i zazwyczaj przelotnie. Prawdziwa zmiana kateksji ku kosmicznemu narcyzmowi jest trwałym i twór-czym rezultatem wykroczenia poza siebie, i choü autor przyznaje, Īe niewiele osób moĪe taki stan osiągnąü, ma on stanowiü koĔcowy punkt… analizy.
Humor (wraz z kosmicznym narcyzmem) ma „pomagaü człowiekowi w osią-ganiu ostatecznego opanowania ĪądaĔ narcystycznego self, np. tolerowania roz-poznania jego zasadniczej skoĔczonoĞci, a nawet jego zbliĪającego siĊ koĔca” (Kohut, 1966, s. 266). ZdolnoĞü odpowiadania humorem (w przeciwieĔstwie do np. wĞciekłoĞci) na rozpoznanie sprzecznej z przekonaniami wielkoĞciowego self rzeczywistoĞci oraz „spojrzenie Ğmierci w twarz” bez uciekania siĊ do zaprzecze-nia Ğwiadczą o braku zaspokojezaprzecze-nia pierwotnej struktury poprzez transformacjĊ libido w jego wyĪsze formy.
Wiedza (w połączeniu z twórczoĞcią) jest osiągana poprzez zdolnoĞü do prze-zwyciĊĪenia niezmodyfikowanego narcyzmu i opiera siĊ na akceptacji ograniczeĔ fizycznych, intelektualnych i emocjonalnych. Stanowi ona rezultat połączenia wyĪszych procesów poznawczych z psychologiczną postawą, która towarzyszy zrzekaniu siĊ tych narcystycznych ĪądaĔ. Wiedza jako stabilna postawa do Īycia i Ğwiata zostaje ukształtowana przez integracjĊ procesów poznawczych z humo-rem, akceptacją przemijalnoĞci i stabilnym systemem wartoĞci. Ostateczny akt poznania – poznanie ograniczeĔ i skoĔczonoĞci self oraz poczucie indywidual-nego uczestnictwa w Ğwiecie – jest charakteryzowany przez twórczy rozwój.
4. Narcystyczna patologia self
W pracy z 1971 roku Kohut zaznacza, Īe opisywani przez niego pacjenci mogą byü zaliczeni do kategorii poĞredniej miĊdzy nerwicami przeniesieniowymi (w ujĊciu Freuda) a nerwicami narcystycznymi. Ich skargi i symptomy mogą byü charakteryzowane przez dwie nastĊpujące cechy:
1. Wydaje siĊ, Īe pacjenci ci charakteryzują siĊ czymĞ, co zazwyczaj nazy-wane bywa wystarczająco ukształtowanym ego. To umoĪliwia im nawiązanie wystarczająco stabilnej i bliskiej relacji z analitykiem, która moĪe staü siĊ pod-stawą przeniesienia oraz pozwala na dokonywanie wartoĞciowej samoobserwacji.
2. Objawy dotyczą w mniejszym stopniu konfliktów związanych z relacjami edypalnymi, które mogą zostaü reaktywowane w nerwicy przeniesieniowej, a w wiĊkszym – bardziej pierwotnych, głównie preedypalnie zdeterminowanych problemów związanych z róĪnicowaniem self od obiektu.
Zaburzenia narcystyczne przejawiają siĊ róĪnymi defektami (opisanymi wy-Īej) oraz zjawiskami (takimi jak pewne rodzaje uzaleĪnieĔ, niektóre perwersje i zachowania przestĊpcze) (Ornstein, 1978).
Kohut dzieli zaburzenia self na pierwotne (do których naleĪą zaburzenia nar-cystyczne) i wtórne (reaktywne).
4.1. Pierwotne zaburzenia self
Pierwotne zaburzenia self moĪna podzieliü na kilka podgrup, w zaleĪnoĞci od stopnia, nasilenia i okresu trwania zaburzenia. W powaĪnych zaburzeniach self, gdy brak mechanizmów obronnych, dochodzi do objawów charakterystycznych dla psychoz.
Drugą grupą pierwotnych zaburzeĔ self są stany z pogranicza (borderline
states). W tego typu zaburzeniach nuklearne self jest nieuporządkowane, ale
– w przeciwieĔstwie do psychoz – objawy są tłumione za pomocą mechanizmów obronnych.
Trzecia grupa obejmuje zaburzenia schizoidalne i paranoidalne, w których równieĪ wystepują mechanizmy obronne pozwalające utrzymaü bezpieczny dy-stans do innych.
Znacząco liczne są narcystyczne zaburzenia zachowania (narcissistic
beha-vior disorders). Objawami są tu głównie: rozerwanie (break-up), osłabniĊcie lub
powaĪne zniekształcenie (distortion) self, które w tym wypadku mają charakter przemijający. DziĊki coraz lepszemu wglądowi w przyczynĊ i dynamikĊ swego zachowania, pacjenci z tej grupy mogą je zmieniü i zastąpiü bardziej dojrzałymi i realistycznymi formami. W narcystycznych zaburzeniach zachowania self jest bardziej podatne na terapiĊ (resilient self) niĪ w innych zaburzeniach self.
Z narcystycznymi zaburzeniami zachowania są związane narcystyczne zabu-rzenia osobowoĞci (narcissistic personality disorders), w których zabuzabu-rzenia self równieĪ moĪna uznaü za przejĞciowe, ale w których objawy (np. hipochondria, depresja) nie dotyczą pierwotnie działania i relacji z innymi, lecz stanów wew-nĊtrznych.
Według Kohuta, z uwagi na koniecznoĞü tolerowania frustracji spowodowa-nej narcystycznymi potrzebami, ze wszystkich pierwotnych zaburzeĔ self jedynie
narcystyczne zaburzenia zachowania i narcystyczne zaburzenia osobowoĞci poddają siĊ terapii (Kohut, Wolf, 1978). OsobowoĞü narcystyczną charakteryzuje spójne self, które chociaĪ podlega czasowym regresywnym fragmentacjom, to jednak ma zdolnoĞü do nawiązania stabilnego narcystycznego przeniesienia.
4.2. Wtórne zaburzenia self
„Przejawy wtórnych zaburzeĔ self są reakcjami strukturalnie nieuszko-dzonego self na róĪne sytuacje Īyciowe” (Kohut, Wolf, 1978, s. 414). WĞród wtórnych zaburzeĔ self Kohut wymienia chorobĊ somatyczną lub dysfunkcje spowodowane nerwicą. NaleĪą do nich takĪe emocje odzwierciedlające stan self i reakcje emocjonalne na ograniczenia i zahamowania spowodowane nerwicami i pierwotnymi zaburzeniami self.
4.3. Etiologia i objawy kliniczne zaburzeĔ narcystycznych
Omawiając wczesny etap rozwoju zaburzeĔ narcystycznej sfery osobowoĞci zaznaczyliĞmy, Īe czĊsto powstają one na skutek braku empatycznych odpowie-dzi roodpowie-dziców na odpowie-dzieciĊce potrzeby odzwierciedlania i znalezienia celu odpowie- dzieciĊ-cych idealizacji. Drugim waĪnym czynnikiem leĪącym u podłoĪa zaburzeĔ nar-cystycznych jest patologiczny wpływ rodzicielskiej psychopatologii w sferze self (niekompletnoĞü, fragmentacja, ich narcystyczne potrzeby). Kohut podkreĞla, Īe to, czego potrzebuje dziecko, nie jest ani ciągłym, doskonałym odzwierciedle-niem ze strony obiektu self, ani nierealistycznym podziwem. W optymalnych warunkach dziecko powinno stopniowo doĞwiadczaü niezbĊdnego do zespolenia
self rozczarowania. Patogeniczna jest chroniczna niezdolnoĞü do właĞciwego
odpowiadania i empatycznego związku z dzieckiem oraz towarzyszące temu z jednej strony nadmierne uwielbienie, a z drugiej – wymagania i surowoĞü, wypływająca z przekonania, Īe dziecko nie spełnia tych oczekiwaĔ.
Kohut rozpatruje narcystyczne zaburzenia osobowoĞci w oparciu o przejawy psychologicznych zaburzeĔ powstających w wyniku zaburzeĔ centralnych struk-tur – strukstruk-tur self. UwaĪa, Īe osoby z narcystycznymi zaburzeniami osobowoĞci cierpią z powodu defektów w sferze self i dlatego naleĪy siĊ skupiü na ich naturze i umiejscowieniu. Jak pisze: „Nuklearna psychopatologia narcystycznych zabu-rzeĔ osobowoĞci […] zawiera (1) defekty w psychologicznej strukturze self nabyte w dzieciĔstwie; (2) wtórne formacje strukturalne, równieĪ wzniesione w dzieciĔstwie [omówione wczeĞniej formacje obronne i kompensacyjne]”
(Ko-hut, 1977, s. 3). Narcystyczne zaburzenia osobowoĞci i zachowania są nastĊp-stwem uszkodzenia struktur narcystycznych, czyli wielkoĞciowego self lub wy-idealizowanego rodzica. Niezmieniona i pierwotna wielkoĞciowoĞü i ekshibicjo-nizm nie mogą zostaü zintegrowane z resztą stopniowo dojrzewającej psychiki. Wskutek tego dochodzi do ich wyparcia i odseparowania przez horyzontalne lub wertykalne rozszczepienie. W sytuacji analitycznej przeniesienia obiektu self ujawniają i uwypuklają te defekty dziĊki oĪywieniu urazów z wczesnego rozwoju narcystycznego.
Analizując liniĊ rozwojową obrazu wyidealizowanego rodzica autor uwaĪa, Īe poprzez optymalny poziom frustracji normalna dzieciĊca ewaluacja wyide- alizowanego obiektu staje siĊ bardziej realistyczna. Dziecko jest zdolne do kon-tynuowania funkcji poprzednio pełnionych przez wyidealizowany obiekt. JeĞli relacja dziecka do takiego obiektu jest powaĪnie zakłócona, nie dochodzi do peł-nego rozwoju idealizacji wartoĞci i podstawowych zasad. Osoba staje siĊ pato-logicznie zaleĪna od innych i przejawia intensywny „głód obiektu”, który ma słuĪyü znalezieniu „substytutu” brakujących segmentów psychicznej struktury, niezbĊdnych do stabilizacji zagroĪonego self. Charakterystyczną cechą tych re-lacji jest czĊsty brak rozpoznania autonomii obiektów, co znajduje odwiercie-dlenie w niezdolnoĞci do empatii i troszczenia siĊ o innych oraz ich przedmio-towym traktowaniu.
Wycofanie siĊ do pierwotnych idealizacji moĪe przejawiaü siĊ w formie hi-perkateksji pierwotnych form wielkoĞciowego self. Prowadzi to do depresji, braku zdolnoĞci realizowania ambicji i celów oraz draĪliwoĞci. Osoba taka staje siĊ niezdolna do czerpania przyjemnoĞci z pełnienia róĪnych funkcji i aktywnoĞci oraz poczucia własnej wartoĞci. Pojawia siĊ wówczas syndrom emocjonalnego chłodu, skłonnoĞci do wstydu i hipochondrii.
Cechą związaną z patologią narcystyczną jest narcystyczna wĞciekłoĞü, którą omówiliĞmy w kontekĞcie agresji.
Przejawy pierwotnego defektu strukturalnego – chroniczne osłabienie self, ze skłonnoĞcią do tymczasowego rozbicia w sferze osobowoĞci – osoba stara siĊ ukryü za pomocą struktur obronnych lub kompensacyjnych. Analizując wspo-mniane wczeĞniej formacje obronne, moĪna wymieniü: pseudowitalnoĞü, jawne podniecenie oraz szczególnie nasycone emocjami fantazje (najczĊĞciej wielko-Ğciowe lub o tematyce seksualnej). Ta hiperstymulacja self jest rezultatem nad-miernych i nieempatycznych lub w niewłaĞciwej fazie dawanych odpowiedzi ze strony obiektu self i moĪe odzwierciedlaü zarówno biegun wielkoĞciowo-ekshibi-cjonistyczny, jak i biegun ideałów lub oba jednoczeĞnie. Kohut uwaĪa, Īe
mecha-nizmy te muszą byü rozumiane jako „samostymulacyjne” próby przeciwdziałania poczuciu osamotnienia, apatii, wewnĊtrznej martwocie i depresji. Takie mecha-nizmy mogą prowadziü równieĪ do uzaleĪnieĔ, perwersji, zachowaĔ kryminal-nych oraz czĊstego pragnienia mistycznej jednoĞci z wyidealizowanymi omnipo-tentnymi postaciami religijnymi lub politycznymi. SłuĪy to ochronie przed głĊ-bokim poczuciem braku troski, bezwartoĞciowoĞci i odrzucenia, czemu towa-rzyszy nieustający głód wsparcia i oddĨwiĊku. W przypadku zaburzeĔ narcystycz-nych nie dochodzi do zadowalającej integracji z celami dojrzałej osobowoĞci, a dramatyczne i silnie ekshibicjonistyczne aspekty osobowoĞci nie zostają podpo-rządkowane dojrzałej produktywnoĞci.
Na podstawie opisu przypadku X przedstawiamy w formie graficznej obraz kliniczny self w przypadku narcystycznych zaburzeĔ osobowoĞci (rys. 2).
Rys. 2. Self w narcystycznych zaburzeniach osobowoĞci
5. Dyskusja
Według Kohuta narcyzm definiowany jest nie poprzez sferĊ obsadzenia popĊdowego, ale przez naturĊ lub jakoĞü ładunku popĊdowego. Zdaniem autora istota narcyzmu nie opiera siĊ na opozycji self versus obiekt, ale na tym, czy
Wertykalnie odszczepiony obszar
Patologicznie zintensyfikowana potrzeba odzwierciedlania,
jawna wielkoĞciowoĞü i poczucie wyĪszoĞci, niesłownoĞü, identyfikacja z Chrystusem – omnipotencja (ukształtowana na bazie fuzji z matką)
WielkoĞciowa czĊĞü nuklearnego self Niekompletnie zorganizowane nuklearne
self, poszukiwanie konsolidacji poprzez
idealizacjĊ omnipotentnego self-obiektu, pragnienie fuzji z wyidealizowanym obiektem
Depresja, poczucie niĪszoĞci, poczucie pustki i deprywacji, brak inicjatywy, wyobcowanie, hipochondria
libido ma wartoĞci samowyolbrzymiające (self-aggrandizing) lub idealizujące.
Postulując odrĊbną narcystyczną liniĊ rozwojową, autor podtrzymuje swoje wczeĞniejsze spostrzeĪenia definiowania narcyzmu w tych kategoriach i nie ne-guje roli obiektów w rozwoju dziecka, ale raczej zwraca uwagĊ na pierwotne dą-Īenia wielkoĞciowe self i dądą-Īenia do partycypacji w omnipotencji idealizowanego obiektu. Ta waĪna róĪnica stała siĊ Ĩródłem wielu dyskusji wĞród autorów zaj-mujących siĊ problematyką narcyzmu i zaburzeĔ narcystycznych.
Kernberg (1970, 1974) skrytykował wiĊkszoĞü załoĪeĔ kohutowskiej teorii narcyzmu, począwszy od kwestii jego definowania aĪ po sposób ujmowania pa-tologii i jej leczenia. Podejmując problematykĊ narcyzmu, podtrzymuje on defini-cjĊ Hartmanna okreĞlającą narcyzm jako libidinalne obsadzenie self i rozumiejąc przez to wzglĊdną przewagĊ libidinalnego nad agresywnym obsadzeniem self. Nie jest moĪliwe oddzielenie narcyzmu od relacji z obiektem i miłoĞci do obiektu.
Hanly i Mason (1976), doceniając wielki wkład Kohuta do teorii narcyzmu i leczenia zaburzeĔ tego typu (szczególnie związanych z przeniesieniem narcy-stycznym), kwestionują jego poglądy dotyczące wzglĊdnej niezaleĪnoĞci libido narcystycznego i obiektualnego. UwaĪają, Īe w normalnym rozwoju zachodzi po-miĊdzy nimi nieustanna interakcja i nie ma dowodów na niezaleĪną liniĊ rozwoju narcystycznego. Rewidując kohutowskie tezy twierdzą oni, Īe: (1) zarówno nar-cystyczne, jak i obiektualne organizacje libidinalne są od siebie dynamicznie zaleĪne; (2) wyĪsze formy narcyzmu kryją wyparte lub związane z preedypalnymi stadiami rozwojowymi libido; (3) narcyzm redukuje poziom libido dostĊpny relacjom z obiektami.
Loewald (1973) stawia pytanie o kliniczną uĪytecznoĞü załoĪenia odrĊbnoĞci obu linii rozwojowych. UwaĪa za nienaturalną dychotomiĊ pomiĊdzy libido nar-cystycznym i obiektualnym oraz podział (warded-off) na dojrzałe i niedojrzałe sfery osobowoĞci. RównieĪ Teicholz (1978) opowiada siĊ za nierozdzielnoĞcią narcystycznej i obiektualnej sfery psychicznego funkcjonowania. PodkreĞla, Īe pozytywny rozwój obu obszarów jest wstĊpnym warunkiem optymalnego roz-woju narcyzmu. Odnosząc siĊ do kwestii rozumienia narcyzmu argumentuje jednak, Īe gdy o jego wystĊpowaniu decyduje „jakoĞü” libido, nie podwaĪa to roli relacji z obiektem w kształtowaniu siĊ narcyzmu. W przypadku utrzymywania klasycznego rozumienia niezaleĪnoĞü rozwoju obu linii jest problematyczna.
Szczególnie sporna okazała siĊ kwestia rozumienia genezy i leczenia patolo-gii narcystycznej. Według Kernberga patologiczny narcyzm nie odzwierciedla li-bidinalnej „inwestycji” w self, ale jest obsadzeniem patologicznej struktury self (wielkoĞciowego self). Powstanie takiej struktury łączy siĊ nierozerwalnie z
wpły-wem pregenitalnej agresji. Zarzuca Kohutowi, Īe cechy osobowoĞci narcystycz-nej nie mogą byü rozumiane w kategoriach fiksacji na wczesnym poziomie roz-woju lub braku rozroz-woju w pewnych intrapsychicznych strukturach. Ornstein (1974) podsumowuje spór pomiĊdzy Kernbergiem i Kohutem jako problem „roz-wojowego aresztu versus patologicznego rozwoju”.
Hamilton (1978) – podobnie jak Kernberg – uwaĪa, Īe Ĩródła zaburzeĔ narcy-stycznych prowadzą do zdeterminowanych wyłącznie popĊdowo wczesnych rela-cji matka–dziecko i centralnej roli oralnej agresji. Przeprowadzone przez Glass-mana badania (1988), testujące uĪytecznoĞü obu modeli narcyzmu i biorące pod uwagĊ, Īe poszczególne załoĪenia odnoszą siĊ do nieco innych grup pacjentów, sugerują trafnoĞü opisu tej problematyki przez obu autorów.
Pomimo głosów krytyki, wielu badaczy i teoretyków podjĊło siĊ dalszego rozwijania załoĪeĔ Kohuta zarówno na gruncie teoretycznym, jak i praktycznym. Do kontynuatorów myĞli Kohuta naleĪy Miller (1979), który rozwijając powią-zanie miĊdzy wielkoĞciowoĞcią a depresją uwaĪa, Īe Ĩródłem takich problemów jest zaprzeczenie niedostĊpnoĞci obiektów self i Īycie tak, jakby osoby te nie doznały ich straty bądĨ deprywacji w fazie symbiozy. Opisuje (podobnie jak Kohut), jak oba stany stanowią dwie strony tego samego problemu, spełniając zarazem funkcje obronne wzglĊdem siebie. Zainspirowany odkryciami Kohuta, Wolf (1980) proponuje nawet wyróĪnienie odrĊbnej rozwojowej linii obiektu self, która opiera siĊ według niego na relacjach self i obiektu self. Autor jednak układa ją jako zbliĪoną do linii miłoĞci do obiektu (object-love); obie ulegają wpływowi róĪnorodnych czynników wewnĊtrznych i zewnĊtrznych. Blatt i Chichman (1983) konceptualizują dwie podstawowe konfiguracje, sugerując wyodrĊbnienie „ana-klitycznej” i „introjektywnej” linii rozwojowej. Pierwsza ma dotyczyü zdolnoĞci do stabilnych, trwałych i dojrzałych relacji interpersonalnych, podczas gdy druga wiąĪe siĊ z osiągniĊciem pozytywnej toĪsamoĞci lub reprezentacji self.
Na gruncie empirycznym, którego omówienie znacznie wykraczałoby poza ramy niniejszego artykułu, teoria Kohuta stanowiła inspiracjĊ do wielu badaĔ związanych miĊdzy innymi z rodzajem opieki rodzicielskiej (Watson, Hickman, 1995), wstydem, depresją (Heiserman, 1998) czy teĪ skłonnoĞcią do zachowaĔ agresywnych (Schreer, 2002).
Koncepcja Kohuta podlegała ciągłej ewolucji, tak Īe po jego Ğmierci rozwi-nĊła siĊ niemal w kilka odrĊbnych wersji psychologii self. PrzedstawiliĞmy naj-waĪniejsze zagadnienia psychologii self, stanowiące fundament stworzonego przez Kohuta systemu, pomijając miĊdzy innymi wiele kwestii związanych z
pra-cą kliniczną, tematyką metody introspekcyjno-empatycznej oraz nie uszczegóła-wiając problematyki rozwoju i zaburzeĔ narcystycznych9.10
BIBLIOGRAFIA
Andreas-Salome, L. (1962). The dual orientation of narcissism. Psychoanalytic Quarterly, 31, 1-32.
BaziĔska, A., Drat-Ruszczak, K. (2000). Struktura narcyzmu w polskiej adaptacji kwestionariusza NPI Ruskina i Halla. Czasopismo Psychologiczne, 6, 3-4, 171-187.
Blatt, S. J., Shichman, S. (1983). Two primary configurations of psychopathology. Psychoanalysis
and Contemporary Thought, 6, 187-254.
Brenner, C. (1955). An elementary textbook of psychoanalysis. New York: International University Press.
Cierpiałkowska, L. (2002). Współczesna psychoanaliza i jej znaczenie dla psychologii klinicznej. W: H. SĊk (red.), Psychologia kliniczna (t. 1, s. 82-102). Warszawa: Wydawnictwo PWN. Glassman, M. (1988). Kernberg and Kohut: A Test of Competing Psychoanalytic Models of
Narcis-sism. Journal of the American Psychoanalytic Association, 36, 597-621.
GoĞciniak, J. (2002). Rozwój i patologia self w koncepcji Heinza Kohuta. W: L. Cierpiałkowska, J. GoĞciniak (red.), Współczesna psychoanaliza. Teorie relacji z obiektem (s. 13-38). PoznaĔ: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Hamilton, J. W. (1978). Some remarks on certain Vicissitudes of narcissism. Journal of the
American Psychoanalytic Association, 5, 275-282.
Hanly, C., Masson, J. (1976). A critical examination of the new narcissism. Journal of the American
Psychoanalytic Association, 57, 49-61.
Kernberg, O. F. (1970). Factors in the psychoanalytic treatment of narcissistic personalities. Journal
of the American Psychoanalytic Association, 18, 51-83.
Kernberg, O. F. (1974). Further contributions to the treatment of narcissistic personalities. Journal
of the American Psychoanalytic Association, 55, 215-238.
Kitron, D. (1991). Narcissism and object love as separate but dependent developmental lines.
Psy-choanalytic Study of Child, 46, 325-334.
Kohut, H. (1959). Introspection, empathy, and psychoanalysis. An examination of the relationship between mode of observation and theory. Journal of the American Psychoanalytic Association, 7, 459-483.
Kohut, H. (1966). Forms and transformation of narcissism. Journal of the American Psychoanalytic
Association, 14, 243-272.
Kohut, H. (1968). The psychoanalytic treatment of the narcissistic personality disorders – outline of a systematic approach. Psychoanalytic Study of Child, 23, 86-113.
Kohut, H. (1970a). Discusion of D. C. Levi’s paper: “The Self: A contribution to its place in theory as and technique”. The Search for the Self, Chap. 38, 577-588.
9
Zainteresowani poszerzeniem wiedzy na temat poruszanych w artykule problemów mogą za-poznaü siĊ ponadto z wydanymi w jĊzyku polskim opracowaniami, dotyczącymi róĪnych zagadnieĔ wypracowanych przez Kohuta, m.in. Cierpiałkowska (2002), BaziĔska, Drat-Ruszczak (2000), GoĞciniak (2002).
Kohut, H. (1970b). Narcissism as a resistance and as a driving force in psychoanalysis. The Search
for the Self, chap. 36, 547-562
Kohut, H. (1971). The analysis of the self. A systematic approach to the psychoanalytic treatment of
narcissistic personality disorders. New York: International University Press.
Kohut, H. (1972). Thoughts on narcissism and narcissistic rage. Psychoanalytic Study of Child, 27, 360-399.
Kohut, H. (1975a). A Psychoanalysis in the community of scholars. The search for the Self, Chap. 43.
Kohut, H. (1975b). Remarks about the formation of the self. The search for the Self, Chap. 45. Kohut, H. (1977). The restoration of the self. New York: International University Press. Kohut, H. (1984). How does analysis cure? Chicago: University of Chicago Press.
Kohut, H., Wolf, E. S. (1978). The disorders of the self and their treatment: An outline.
International Journal of Psychoanalysis, 59, 413-424.
Loewald, H. W. (1973). Review of the analysis of the self by H. Kohut. Psychoanalytic Quarterly, 42, 441-451.
Miller, A. (1979). Depression and grandiosity as related forms of narcissistic disturbances.
International Reviev of Psychoanalysis, 6, 61-76
Moore, B. (1975). Towards a clarification of the concept of narcissism. Psychoanalytic Study of
Child, 30, 243-276.
Ornstein, P. H. (1978). The evolution of Heinz Kohut’s psychoanalytic psychology of the Self. The
Search for the Self. New York: International University Press, Inc.
Pulver, S. E. (1970). Narcissism: The term and the concept. International Journal of
Psychoana-lysis, 18, 319-341
Schreer, G. E. (2002). Narcissism and aggression: Is inflated self-esteem related to aggressive driv-ing? North American Journal of Psychology, 4, 333-343.
Teicholz, J. (1978). A selective review of the psychoanalytic literature on theoretical conceptualiza-tions of narcissism. Journal of the American Psychoanalytic Association, 26, 831-859.
Wolf, E. S. (1980). On the developmental line of selfobject relations. W: A. Goldberg (red.),
Advances in self psychology (s. 117-130). New York: International University Press, Inc.
Watson, P. J., Hickman, S. E. (1995). Narcissism, self-esteem, and parental nurturance. Journal of
Psychology, 129, 1, 61-74.
NARCISSISM AND NARCISSISTIC PATHOLOGY IN HEINZ KOHUT’S SELF PSYCHOLOGY
S u m m a r y
This article presents basic concepts and assumptions of self psychology developed by Heinz Kohut. The authors show major shifts in the evolving theories of narcissism and narcissistic pathology, according to Kohut’s bipolar self structure and dual-axis theory of its development.
