A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA H ISTORIC A 34, 1989
J ó z e f S m iało w sk i
POCZĄTKI DZIAŁALNOŚCI RAD NA RO D O W Y CH W SIERADZKIEM Z pro b lem ó w n a ro d z in w ła d z y lu d o w ej
M yśl z a w a rta w zw ro cie „w alk a o w ładzę lu d o w ą" je s t p r o sta, zrozum iała, p rzy jm o w an a p o w szech nie ja k o w y siłki lew icy k o n sp ira c y jn e j z la t o k u p a c ji i zm agania z siłam i zachow aw czy m i po
w y zw o len iu. Je śli je d n a k z w ro t te n w po to czn y m ro zu m ien iu n ie w y m a g a d alszy ch uściśleń , to w ym óg bad aw czy ta k i w a ru n e k sta w ia . D ąże n ie do u śc iślen ia p o ję c ia u św ia d am ia nam , ż e w a lk a o w ład zę lu d o w ą m iała w ie le asp ek tó w , p rz e ja w ia ją c y c h się w ró żn y c h d z ie d z in a c h ż y cia p a ń stw o w e g o (o rg an izacja a d m in istra c ji p a ń stw o w e j, w o jska, służb b ezpieczeństw a, p rz e ję c ie i zab ezpieczen ie m ienia państw ow ego, o b ro na su w e ren n e j pozycji państw a), społecznego (odbudow a w ładz sam o rząd ow y ch, d e m o k ra ty c z n y c h p a rtii i o rg an iz ac ji społecznych) i g o sp o d arc z e g o (p rzep ro w ad zen ie p o d sta w o w y c h refo rm g o sp o d a rc z y c h i sp o łecznych, z a g o sp o d a ro w a n ie m ienia opuszczonego, o g ro m n y pro blem re p a tria c ji). T e n r e je s tr sp raw , raczej s y g n a ln y niż w y c z e rp u ją c y , m o żna zn aczn ie po szerzy ć. T u m a on ty lk o z a sy g n a liz o w a ć w ielo ść o b szaró w badaw czych, k o n ie c z n y c h jesz c ze do s p e n e tro w a n ia . P rzedm io tem teg o a rty k u łu są p ro b lem y zw iązan e ze sp o n tan iczn y m p o w s ta w a niem , b e z p o śre d n io po w y zw o len iu , p ie rw sz y c h lo k a ln y c h o rg a n ó w w ładzy, w y ła n ia n y c h przez m iejsco w ą lu d n o ść i p ó ź n ie jsze g o ich p r z e k sz ta łc a n ia się w ra d y n aro d o w e. P o ru szo n e m arg in eso w o in n e z a g a d n ienia sy g n alizu ją je d y n ie u w a ru n k o w a n ia, w jak ic h p ro ces te n za
chodził.
Isto tn e dla p o d jęte g o tem a tu je s t też u p rz y to m n ie n ie so b ie h isto ry cz n e j g e n e zy p o w sta n ia w ład zy lu d o w ej, za sa d z a ją c e j się nie na fak cie o b ecn o ści na tym te r e n ie w 1945 r. A rm ii C zerw o nej, lecz g łó w n ie n a siła c h i re w o lu c y jn y c h n a s tro ja c h sp o łe c z eń stw a od la t w a lc z ą cego o u sta n o w ie n ie w ład zy lu d o w e j w Polsce.
istn ie n ia II R zeczyp ospolitej i p rzez cały czas o k u p a c ji h itlero w sk ie j. S ierad zk ie w tej w a lc e nie p o zo staw ało n a uboczu. P o d ry w a ła d o niej k la są ro b o tn iczą i sz ero k ie m asy lu d o w e K o m u nistyczn a P axtia Polski i w c a le n ie m ałe odłam y m as czło n k ow skich P olskiej P a rtii S o c jalis ty czn ej i S tro n n ic tw a L udow ego. S zczególnie a k ty w n e w te j w a lc e b y ło m łode p o k o len ie sk u p io n e w K o m u n isty cznym Z w iązku M łodzieży Polski, O rg a n iz a c ji M łoozieży T o w a rz y stw a U n iw e rsy te tu R obotniczego i Z w iązku M łodzieży W iejsk iej R zeczypospolitej P olskiej „W ici''. To z tego p o k o len ia w yszli p rzy w ó d cy lew icy k o n sp ira c y jn e j w czasie o k u p a c ji i w sp ó łtw ó rcy oraz ob ro ń cy p o w stałej w ładzy ludow ej.
C hociaż ró żn e były losy k o m u n istó w to n ie u leg a w ątp liw ości, że p o sia d a li oni, przez c a ły o k re s d w u d z ie sto lec ia m ięd zy w ojen neg o, s il n ą o rg a n iz a c ję w Z du ń sk iej W oli, S ieradzu, Złoczew ie, W ielu n iu , S zad k u i W a rc ie , a w ró żn y c h o k re sa c h czasu tak że w g m in a c h w iejskich , jak : Zadzim , L ututów , K lonow a. N iem ałe w p ły w y m iała też w m ia s teczk ach i osadach, ja k Złoczew, B urzenin i Brzeżnio, sie ra d zk a Polska P artia S o cjalisty czna p ro w a d z ąc a b ardzo a k ty w n ą działalność w śro d o w isku w iejskim , a le m ająca sw o ją g łó w n ą bazę w Z duńsk iej W oli.
W e w sia ch ó w czesn y ch p o w iató w łaskiego, sie ra d zk ie g o i w ie lu ń sk ie g o d u że w p ły w y roiał ru c h lud o w y w sw ym ra d y k a ln y m odcieniu. C zęste w ie c e p o lity czn e, szerok a, p ro g ra m o w a d z iałaln o ść o św iato- w o -p o p u lary z a to rsk a i a g ita c y jn a pow odow ały, że z a stę p y ludno ści p o p ie ra ją c e j p ro g ra m y id eo w e i p o lity cz n e ty c h p a rtii b y ły w ie lo k ro tn ie w ięk sze niż te, k tó re fo rm aln ie do ty c h p a rtii n a le ż a ły . W y s ta rc z y p o w iedzieć, że na liczn y ch w iecach o c h a ra k te rz e a n ty sa n a c y jn y m , o r g a n izo w a n y ch przez te p a rtie , g ro m ad ziło się często od 300 d o 500 u c z e s t ników , a na w iece pod gołym niebem , o rg an iz o w a n e p rzez SL z okazji św ię ta ludo w eg o — ta k ja k np. w 1934 r. w O raczew ie, W ie rz chach, W itow ie — p rzy b y ło łączn ie blisk o 9000 uczesitiników1.
N ie w ą tp liw y w pływ n a rozw ój w sp ó łp ra c y ró ż n y c h n u rtó w le w ic o w y ch w o k re sie o k u pacji, ja k i w o k re s ie b u d o w a n ia o rg a n iz a c y jn y c h zręb ów w ładzy ludo w ej, m iało też d o św iad czen ie z d o b y te w la ta c h trz y d z ie sty ch przy b u d ow ie jed n o lite g o fro n tu i fro n tu lu d ow eg o. W tym duchu z o rg a n izo w a n e b y ły np. św ięta lu d o w e w 1936 r. w B urzeninie, W arcie, S ierad zu i Z elow ie. U czestniczy li w n ich ro b o tn ic y , p rz e d s ta w iciele KPP, PPS, K laso w ego Z w iązku Z aw odow ego i lew ic o w y ch o rg a n izacji m łodzieżow ych. W tym sam ym du ch u o rg an iz o w a n e b y ły
obcho-1 Z w ie lu prac p o d ejm u ją cy c h ten probiera w y m ie n ia m d w ie , n ajb a rd ziej z w ią - xan e z tym teren em B. W a c h o w s k a , Ż y c i e p o l i t y c z n e p o w i a t u s i e r a d z k i e g o
w la la c h 1918— 1939, [w:] S z k i c e z d z i e j ó w S i e r a d z k i e g o , red. J. S m i a ł o w s k i , ł.ó d ż 1977, s. 411— 441; Ruch l u d o w y w w o j e w ó d z t w i e ł ó d z k i m , red . E. P o d g ó r s k a , Łódź 1968.
dy ro b o tn iczeg o św ię ta 1 m aja 1937 r. w S ieradzu, Z d uń sk iej W oli, W ie lu n iu i W a rc ie . U czestn iczy li w n ic h p rz e d s ta w ic ie le SL i ZM W RP „W ici".
Z ap rezen to w ałem je d y n ie sy g n a liz u ją c o te e le m e n ty złożonego ż y cia p o lity czn eg o w Sieradzkiem , w o k re s ie II R zeczyp ospolitej, k tó re m iały w p ły w n a k sz ta łto w a n ie się o p in ii spo łeczn ej p rze św ia d c zo n e j o k o n iec z n o ści u tw o rz e n ia rząd ó w lu d o w y c h i d e m o k ra ty c z n y c h . W y d a rz e n ia b ędące n a stę p stw e m a g re sji h itle ro w sk ie j n a P olskę p rz e k o n a n ie to utw ierdziły.
R e p re sje o k u p a n ta d o tk n ęły szczeg ó ln ie sd n ie lew icę p o lity czn ą. K o m u n isty cz n a P a rtia P olsk i p rz e sta ła istn ie ć w k s z ta łc ie o rg a n iz a c y jn y m ju ż w 1938 r. P olska P a rtia S o c jalisty c zn a ro z w ią z a ła się w ra z z u p a d k iem p a ń stw a polskiego. N ie m ogło też działać w formie leg a ln ej S tro n n ictw o Ludow e (SL). Z ty c h trz e ch p a rtii odrod ziło się w c z a sie o k u p a cji, w form ie n ie le g a ln e j, je d y n ie SL ja k o og n iw o k o n s p ira c y jn e g o r u chu z b ro jn e g o „R ocha" i B atalion ó w C hło p sk ich (BCh)2. P ró b y o d b u dow y siatki o rg an iz ac y jn e j PPS p o d ję te w io sn ą 1941 r. zako ńczy ły się niepow od zen iem . N ie m a też in fo rm acji, b y w la ta c h 1939— 1942 p o d e j m ow ano p ró b y o d bu dow y s tru k tu r o rg a n iz a c y jn y c h ru c h u k o m u n is ty cznego, co je s t zrozum iałe w k o n te k śc ie sy tu acji, w jak ie j KPP w 1938 r, zo stała rozw iązana.
C hociaż ru ch ro b o tn ic zy w sw y m n u rc ie so c ja listy c z n y m i k o m u n isty czn y m n ie m iał n a tym tere n ie , w o d ró żn ie n iu od ru c h u ludow ego, ogniw o rg an iz ac y jn y c h , to p rzecież po zo stało tu w ie lu członków i sy m p a ty k ó w d a w n e j PPS i KPP. M ożna n a w e t stw ierdzić, że k lę sk a Polski, do k tó re j p rzy czy n iły się w a ln ie w ładze sa n ac y jn e, zw iększyła znacz n ie szereg i p o te n c ja ln y c h zw olenn ik ó w p ro g ram ó w p o lity cz n y c h i sp o
łecznych, p re z e n to w a n y c h p rze z KPP, SL i PPS.
Z naczącą siłę po d k o n iec o k u p a c ji n a te re n ie S ie ra d z k ie g o s ta n o w iły BCh k ie ro w a n e p rzez SL. M imo decy zji o sc ale n iu BCh ze Z w iąz kiem W alk i Z b ro jn e j—A rm ią K rajo w ą (ZWZ-AK), w p ra k ty c e n a te re n ie S ierad zk ieg o do tego n ie doszło. Z a d e cy d o w a ła o tym n ieu fno ść ze s tro n y BCh c o do p o lity c z n y c h celó w AK.
Siły ZW Z-AK d o m in o w ały w o śro d k a c h m iejsk o -p rzem y sło w y ch Z d uńsk iej W oli, K arsznic i S ierad za. P rz e b y w a ją c y n a ty c h te re n a c h d a w n i czło nk o w ie KPP i PPS w m iarę u z y s k iw a n y c h k o n ta k tó w w łą czali się do k o n sp ira c ji w sz ere g i AK i BCh. T rzeb a tu p o d k reślić z n a m ien n y fakt, że p rz y jm o w a n o ich tam choć w ie d z ia n o o ich po glądach. Inni pró b o w ali d ro g ą in d y w id u a ln y c h d ziałań p rz y g o to w y w a ć g ru n t
2 In icja to ra m i ty c h d z ia ła ń w S iera d zk iem b y li W o jc ie c h J a n c za k i A u re lia D u sz y ń s k a . Z. N o w i ń s k i , Ruch l u d o w y na t e r e n ie w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o w o k r e
dla p rzy sz łej w ład zy lu dow ej. K om uniści i so c ja liśc i n ie po zo staw ili niem al ż a d n y ch w spo m nień o sw o jej d z ia łaln o śc i n a tym te re n ie , p oza d ro b n y m i u w agam i J a n a C h rzano w skieg o , Z en o n a O la sik a i Jó zefa Bie- dala. 1 ym c e n n ie jsz e są in fo rm acje o tej d z ia łaln o śc i p rz e k a z y w a n e przez ich p rze c iw n ik ó w po lity czn y ch . Z ró żny ch, d ro b n y c h i ro z p ro sz o n y ch inform acji d o w iad u jem y się, ż e w Z a g a je w ie k. Szadku, w p o c z ątk a ch o k upacji, u k ry w a li się d w a j k om uniści, p ra w d o p o d o b n ie z Ło dzi, bo stam tąd p rzy w o zili k o m u n isty cz n ą lite r a tu r ę 3. W Szadku byli też c z y n n i Jó zef P łusa i D om agalski, p rz e d w o je n n i m iejscow i k o m u niści o ra z Ig n acy K obacki — p ep eeso w iec. W szy sc y oni b y li zw iązan i z k o n s p ira c ją a k o w sk ą 4.
A n to n i Peirtkiew icz i Z enon O lasik w sp o m in ają, że w S ie ra d z u d z ia łał K o n sta n ty R o siak5, zw iązan y w ó w czas c h y b a z R obotniczą P o lsk ą P a rtią S o cjalisty czn ą, po w y zw o len iu o rg a n iz a to r i p ie rw sz y se k re ta rz sie ra d z k ie j o rg an iz ac ji P o lsk iej P a rtii R obotniczej. Tu działał też k o le ja rz Tom asz Tom alew icz, k tó ry o rg an iz o w a ł k o m ó rk ę p e p e eso w sk ą . W io sn ą ro k u 1941 Z. O lasik, w p o ro zu m ien iu z O k ręg o w y m K o m ite tem PPS w P ab ian icach , p ró b o w a ł o d b u d o w ać k o n s p ira c y jn ą o rg a n iz a cję p e p e e so w sk ą na o b sz arz e Sierad zk iego , g łó w n ie w S ieradzu , Z du ń skiej W oli i w odległym Zelow ie. W tra k c ie tych działań naw iązał on k o n ta k ty z K. R osiakiem i b yć m oże T om alew iczem w Sieradzu, a w Z duńskiej W oli z g ru p ą w składzie: J a n Jan iszew sk i, N ow icka, P ie trz y k o w sk a (chyba ^ n n a ) i H erc. N iezależn ie od s p o tk a n ia z tą gru p ą, Z, O lasik n aw iązał też k o n ta k t z Józefem G rud zińskim m ie jsc o w ym k o m un istą. W e fragm encie w sp om n ień O lasik ta k zre lac jo n o w a ł to sp o tk a n ie :
Z a d o w o lo n y G ru dzińsk i p o w ie d z ia ł: ,,C ie sz ę s ię z n a s z e g o sp o tk a n ia , p r z y stęp u ję do r o b o ty i d z ię k u ję za d o sta rczo n ą p ra sę p o d ziem n ą . N ie z a p o m in a jc ie jed n a k , ż e j e stem k o m u n istą i że w p ó ź n ie jsz y m c z a s ie r ó żn ice te w y ja ś n im y " 6.
N a sk u te k a re sz to w a ń po je s ie n n e j w p a d c e w 1941 r. łó d zk iej o r g a nizacji RPPS, w o k re sie do g ru d n ia teg o ro k u , ro z p a d ła się i k o m ó rk a zduń sk o w o lsk a. O lasik z ag ro żo n y a re sz to w a n ie m zbiegł do G e n e ra ln e j G u b ern i i tam p rz e b y w a ją c n a te re n ie R adom ska i P io trk o w a o d e g ra ł
0 A rch iw u m K om isji H is to ry c zn ej Z w iązk u B o jo w n ik ó w o W o ln o ś ć i D em o k ra c ję Z arządu W o je w ó d z k ie g o w Łodzi (d alej: A K H ZB O W iD ), Z e sp ó ł Z w ią zek W a lk i Z b ro jn ej— A rm ia K rajow a, S ierad z (d alej: Z W Z - A K ) , Sierad z, te cz k a 11 r e la c ja M arii D o b rz y ń sk iej.
4 T am że, te cz k a 9, r e la c je W a le n te g o W e s o ło w s k ie g o i K azim ierza S o w y . 5 T am że, te c z k a 2, r e la c ja A n to n ie g o P er tk ie w ic z a ; sy g n . 67 nr rej. 97, w s p o m n ie n ie Z en o n a O la sik a .
zn aczącą rolę w k o n sp ira c ji, p ełn iąc m. in. fu n k cję se k re ta rz a p o w ia to w ego PPS-W olność, R ów ność, N iep o d leg ło ść w R adom sku. S w oje m ie j sce w z ró żn ico w an ej w e w n ę trz n ie PPS w 1944 r. o k reślił stw ie rd z ają c bez w ahań, że ,,PPR je st mu bliższa ja k o p a rtia ro b o tn ic za aniżeli A K 1'7. P ozw ala nam to p o śre d n io o k reślić p o sta w y ludzi, z k tó ry m i na te re n ie S ierad zk ieg o O lasik naw iązał k o n ta k ty . To też w y ja śn ia nam fakt, że K. R osiak znalazł się w PPR.
W cześn iej, n iezależn ie od in ic ja ty w y O lasik a, jeszcze w ko ń cu 1940 r. z pom o cą łó d zk ieg o a k ty w u PPS u tw o rzo n o w K a rszn icach w śró d k o le ja rz y ko ło PPS. P ra cą te g o k oła k ie ro w a ł Leon K a rw a c k i
(sekretarz) i Z a g a je w sk i8.
Sto su n kow o n a jw ię c e j inform acji m am y o d z iałaln o ści PPR na te r e nie pow. łask ieg o. W P abianicach , n a le ż ą c y c h d o teg o p o w iatu , m ieś ciła się jed n a z trz e c h dzielnic PPR, n a ja k ie dzielił się o k rę g Łódź P odm iejska. W p ły w y PPR uw id o czn iły się w y ra ź n ie j na o b szarze pow. łaskiego. Tu w e w siach: Szczyrki, M alenie, Szynkielew , Piątkow isko, S lądkow ice i Z y to w ice u tw o rzo n o w 1943 r. p ierw sze w d zieln icy p a b ian ic k ie j w ie jsk ie k o m ó rk i PPR. W P a b ian ic ac h u tw o rzo n o z in ic ja ty w y PPR k o n sp ira c y jn e zw iązki zaw odow e. K om itet Pabianicki PPR,
p rz y g o to w u ją c się do o rg an iz ac ji w ład z po w y zw o leniu , p o d jął w s ty czniu 1944 r. u c h w a łę o p o w o ła n iu do ży cia k o n s p ira c y jn e j R ad y N a ro do w ej. R ealizacji tej u ch w ały p rzeszk o d ziły a re sz to w a n ia 9.
Z ró żn y c h źró d eł m am y też in fo rm acje, o d ziałalności k o n s p ira c y j nej zd uń sk o w o lsk ich k o m u n istó w i so cjalistó w . O prócz w y m ien io n y ch w cześn iej byli to m. in.: H e n ry k W y so czy ń ski, K a je ta n D ynkierow ski, .Tan K ubiak, Longin Ja n k o w sk i, Jó zef H eincel, A rn o ld W ald h au ser, Jó zef i Leon Szm idtow ie, A ntoni B an ach o w sk i i S ta n isław K apeliński. N ie k tó rz y z nich byli członkam i ZW Z-AK, inni b y li ty lk o tzw. „ u p a trzo nym i". W sumie, w zduń sk o w o lsk iej k o n sp ira c ji a k o w sk iej b y ło trzech ko m unistów i d ziew iętn astu p epeesow ców . K. D ynkierow ski, k o m un ista, b ył n a w e t za stę p cą k o m en d a n ta je d n e j z dzielnic w m ieście. Z k o m u n istą H. W y so czy ń sk im k o n ta k ty u trz y m y w a ł W in c e n ty K u ja w a, członek śc isłeg o k ie ro w n ic tw a S am odzielnej P lacó w ki K o lejo w ej
7 R. N a z a r e w i c z N a d a ó rn ą W o r t q i Pilicq. PPR GL I A L w o k r ę g u c z ę s t o c h o w s k o - p i o t r k o w s k i m w w a l c e z h i t l e r o w s k i m o k u p a n t e m (1942— 1945), W a r sza w a 1964, s. 236. 8 S y n o w i e Bałut. W sp o m n ie n ia z o k r e s u o k u p a c j i h i t l e r o w s k i e / , opr. T. C z a p l i ń s k i , K. B a d z i a k , Łódź 1970, s. 158. 8 T. C z a p l i ń s k i , Z d z i e j ó w ł ó d z k i e / o r g a n iz a c j i P o l s k i e j P a rtii R o b o tn ic z e j, ..R ocznik Łódzki ' 1962, t. V I (IX), s. 40— 42. W sp ra w ie prób n a w ią z a n ia k o n ta k tó w z d u ń sk o w o lsk ie j çrrupv k o m u n istó w z p a b ia n ick ą d z ie ln ic ą PPR, por. J. C h r z a n o w s k i , P o c z ą tk i d z i a ł a ln o ś c i Z w i ą z k u W a l k i M ł o d y c h w Z d u A s k l e i W o l i , „P o
ZW Z-AK w K arszn icach , a tak że F ra n cisz ek K olbe, k ie ro w n ik g ru p y sam opom ocy p rzy k o m en d z ie M ia sta ZW Z-AK w Z d u ń sk iej W o li10.
D ziałaln o ścią k o m u n istó w i so c ja listó w in te re s o w a ł się ży w o w y w ia d akow ski. Z te g o też źródła d o w ia d u je m y się, ż e od k o ń c a 1943 r. k om uniści n a te re n ie Łodzi i łód zkieg o o k rę g u p ro w a d z ili o ży w io n ą działalność, się g a jąc tak że do śro d o w isk niem ieckich. P o d k re śla n o też, że n a p ro p ag a n d ę k o m u n isty c z n ą szczeg ó ln ie p o d a tn e b y ły w a rs tw y b ied n ie jsz e . W e d łu g te g o sam ego źró d ła zn a cz n e ilości p ra s y k o m u n i sty c z n e j p rz e rz u c a n o z W a rs z a w y do Łodzi, a stąd tra fia ła o n a i n a p ro w in c ję 11.
ó w c z e s n y k o m e n d a n t obw odu sie ra d z k o -w ie lu ń sk ie g o ZW Z-AK, C zesław R ozłuski, (pseudonim „H an ka") za p isa ł w k ro n ic e d o w ód cy z ta m ty c h dni:
D o ś ć a ło ś n o z a c h o w u ia s ię k o m u n iśc i w m ia sta ch i n a w et m a ła k o m ó rk a w te re n ie . O d g ra ża ła sie pod a d resem o r g a n iza c ji w o js k o w e j. C ie szą s ię , że r y c h ło b o ls z e w ic y tu p r z v |d a . P o n o ć w ie lu z v o lk s d e u ts c h ô w n a le ż y d o partii k o m u n istv o z n e i. W śró d lu d n o śc i p o ls k ie i n ie ma n ie n a w iś c i do k o m u n istó w . R a czej p a tr z y s ie ok iem p rzy- c h v ln v m . R o sii d o b rze ż v c z a jak o t e i co b ije N ie m c ó w . W sto su n k u d o A n g lii r o śn ie n ie c h ę ć za p rzed łu ża n ie w o jn y [ГХ 1943] "I2.
W in n y ch n o ta tk a c h R ozłu sk ieg o z n a jd u je m y w zm ian ki o rzek o m y ch p ró b ac h stw o rz e n ia w e w n ą trz AK fro n tu p o lity cz n e g o le w ic y „do cze- a o i on się p rz y c h y la ł" 1*. C hoć in fo rm a c ja ta n ie z n a jd u je p o tw ie rd z e nia w zadnvm imnym źró dle i w szczegółach budzi w atoliw ości, to w se n sie ogólnym o d d a ie n a s tro ie , ja k ie z a p ew n e n u rto w a ły ów czesn e, li czące sie na te re n ie Sierad zk ieqo , śro d o w isk a k o n sp ira c y fn e .
O istn ien iu p o w ażn y ch szans na u tw o rz e n ie ta k ie o o fro n tu w W ie - luńsk iem m oże św iad czy ć d ziałaln o ść Józefa B iedala. S tw o rzy ł on na tvm te re n ie , pozb aw io nym w ię k szy c h m iast i k la s y ro b o tn ic ze j, lew icu - iara n ru p e w sz ere o a ch ZWZ-AK, p o sia d a jąc ą w p ły w y w kom endach' rrm innych. Biedal, jed e n z p ierw sz y c h o rg a n iz a to ró w ru ch u k o n sp ira
-*• A K H 7R O W ID . ZW Z— AK, S ierad z, te c z k a 5, r e la c ja L eon a M ich a la k a , t e c z k a 3, r e la c ja W . Preisa* te c z k a 238, W . K u j a w a , P a m ię tn ik ; J. H e i n z e 1,
A n e k s d o f.y c lo r ys u . W zb iorach autora.
11 C en tra ln e A rch iw u m K o m itetu C e n tr a ln e g o PZPR (d alej: C A K C b D e leg a tu ra Rządu n e Kraj (d alej: DR), sy g n . 202ЛП— 151, k. 20, 73, 119 i 136.
, ł Cz. R o z ł u s k i , p seu d . ,,H ank a", K r o n ik a . Z e z b io ró w p r y w a tn y ch K. S ztol- ca z e Z d u ń sk iej W o lt.
V W r o zm o w a c h na te n tem a t m ie li u c z e s tn ic z y ć : T onący K ob ack i z S zadk u — PPS, A d am B anach — SL i BCh, L ongin J a n o w sk i z e Z d u ń sk iej W o li — PPK (P ol sk ie j Partii K o m u n isty czn ej) I C z e s ła w R ozłu sk i jak o k o m en d a n t o b w o d u ZW Z — AK
(Ст. R o z ł u s k i , p seu d . „H an k a”, S z c z e g ó ł o w y p r z e b i e g p r a c y k o n s p i r a c y j n e / na
c y jn e g o na te re n iu W ielu ń sk ieg o , p o d p o rzą d k o w ał się ze s w ą 'g r u p ą ZW Z. Dość szybko zo rie n to w ał się w obliczu po lity czn y m te g o n u rtu k o n sp ira c ji i k ied y w io sn ą 1941 r. do w ied ział się od zw ierzchn ikó w , że w e fro n cie a n ty h itle ro w sk im je s t m iejsce dla S tro n n ictw a N a ro d o w e g o n a to m ia st nie m a go dla kom u n istó w , po d jął d e c y zję o z e rw an iu z AK. U dało mu się pozy sk ać część k o m en d a n tó w gm innych. W s p ó ł p rac o w ali z nim : W ik to r N o w ojew sk i, A n to n i S kupiński, T a d eu sz H aj- szczyk, A n to n i S zkudlarek, Stefan Id asiak , Leon K ubiak, M ieczysław F ro n tc z a k i S tan isław W eso ły . P ro g ram p ro p o n o w a n y przez B iedala nie b y ł zfbyt k la ro w n y w w y k ład zie, lecz jed n o z n a c zn ie le w ic o w y w tre ś ci i w sk a z u ją c y w y ra ź n ie na ZSRR ja k o na so ju sz n ik a w w alce. P ró b y d o ta rc ia do ja k ie jś k o m ó rk i o rg a n iz a c y jn e j lew ic y p o d ejm o w an e przez B iedala nie d a ły e fe k tu i aż do w y zw o len ia działał on w od o so b n ien iu . D ziałania B iedala s ta ły się o ro źn e dla w p ły w ó w ZW Z-AK, szczególnie zaś dla n u rtu „ n a ro d o w eg o " S tro n n ictw a N aro d o w eg o , k tó re zdaniem B iedala w w ie lu ń sk ie j o rg an iz ac ji AK m iało sp o re w p ływ y . Z ty ch też k rę g ó w w y d a n o na n ieg o w y ro k śm ierci. W w y n ik u d e n u n c ja c ji g e stap o a re sz to w a ło jego żonę, k tó ra zg inęła w O św ięcim iu 14.
W m iarę w z ro stu sił ru ch u k o n s p ira c y jn e g o i n iep o w o d zeń N ie m ców, szczegó lnie n a fro n cie w schodnim , coraz częściej w rozm ow ach
i d ziałan iach ró żn y c h sił k o n sp ira c y jn y c h sta w a ł problem k sz ta łtu ; o b licza p o lity cznego przy szły ch w ładz o d ro d zo n e j Polski. W Sieradzkiem s y tu a c ja w y g lą d a ła w ten sposób, że BCh zd om in o w ały niem al z u p e ł n ie te re n w ieiski, zaś ZW Z-AK n ieliczn e śro d o w isk a m ie jsk ie S ieradza, Z d uń sk iej W oli i K arsznic. N ie doszło na tym te re n ie do sc ale n ia BCh z ZW Z-AK. W te i s y tu a c ji k ie ro w n ic tw o ru c h u ludow ego, w pełni p rz e k o n a n e o sw o lej sile, cz y n iło p rzy g o to w a n ia do sam o dzielnego przejęcia w ład zy po w y p ę d z e n iu N iem ców . Licząc się je d n a k z p ró b a mi p rz e c iw sta w ie n ia tym zam iarom ze stro n y AK c z y n io n o też zabiegi 0 pozy sk anie części akow ców i p rzeciąg n ięcie ich do w łasn y ch sze
regów . R ozłuski w Kronice... zam ieścił w e w rz e śn iu 1943 r. o ty ch d z ia łan ia c h lu d o w c ó w n a s tę p u ją c ą u w ag ę:
1 ..j w te re n ie za ch o w u ją s ie d o ś ć d z iw n ie . W szy b k im i d o ś ć g o r ą cz k o w y m tem p ie u z u p ełn ia ją o b sa d ę a d m in istra cji. T rafiają w k ilk u p rzy p a d k a ch d o n a s z y c h lu d zi. P ro p o n u je s ie fu n k cje w ó jtó w , s o łty s ó w , k o m isa r z y m a ją tk ó w , o b ie c u ją c im w z a m ian za lo ja ln o ś ć w o b e c p artii m ajątk i p o n ie m ie c k ie lu b r e n to w n e p o s a d y w p rzy sz ło ś c i. W y s ła n n ic y ich partii ro zn o sz ą po te re n ie w ie ś c i, że w ła d z a w p a ń stw ie do n ich b ę d z ie n a le ż e ć [...] Są w y p a d k i, ż e lu d zie u n a s z a p r z y s ię ż e n i, sk ła d a ją po
cic h u p r z y s ię g ę u lu d o w c ó w , b y s ię z a b e z p ie c z y ć p rzed e w e n tu a ln y m i n a stęp stw a m i, g d y b y lu d o w c y p ra w d ziw ie z d o b y li w ła d z ę 15.
Podobne p rzy g o to w an ia i p e rso n a ln e p rzy m iark i czyniła też A K 1®. Do p rz e ję c ia w ła d z y n a ca ły m o b szarze ziem p o lsk ich p rz y g o to w y w a ła się też p o w sta ła 1 sty c z n ia 1944 r. K ra jo w a R ada N a ro d o w a i p o w o ła n y jej d e k re tem z 21 lip ca 1944 r. P o lski K om itet W y z w o len ia N aro d o w eg o , a p ó źniej k o n ty n u u ją c y je g o d z ia ła n ia n a m ocy u s ta w y KRN z 31 XII 1944 r. T y m czaso w y R ząd R zeczy p o sp o litej P olskiej. P rzy g o to w y w a ły one, n a w y zw o lo n ych w lipcu 1944 r. teren ach , z a stę p y d e le g a tó w i pełnom o cnik ó w , k ie ru ją c ich na w y z w a la n e te re n y z zad an iam i o rg an iz ac ji te re n o w e j a d m in istra c ji p ań stw o w e j, służb b ezp ie c ze ń stw a i m ilicji, zab ezp ieczen ia i u ru ch o m ien ia przem ysłu, p rze p ro w a d z an ia refo rm y ro ln e j i o rg a n iz a c ji z a o p a trz e n ia lud no ści. Z a d a n ie p o sta w io n e p rz e d tą k a d rą b y ło n iez m ie rn ie w a ż n e i tru d n e . N a w y zw o lo n e te re n y tra fia li oni n iem al ró w n o c z e śn ie z je d n o stk a m i w y z w ala ją c y m i, by od sa m eg o po czątk u p rze c iw d z ia łać w szelk im p ró bom o rg a n iz a c ji w ła d z y p rzez siły ak o w sk ie, p ro lo n d y ń sk ie i n ie d o p u ścić do p a rty jn e j ry w a liz a c ji m iędzy p o szczególnym i o rie n ta c ja m i polityczn ym i, a tak ż e zab ezpieczy ć k ie ro w n ic z ą p o zy cję lew ic y w p r o p o n o w an y m fro n c ie d em o k raty czn y m .
K iero w n ictw o A rm ii K ra jo w e j m im o n iepow odzeń p o lity cz n o -w o j sk ow ego planu, o znaczonego k ry p to n im em „Burza", z a k ła d a ją c e g o p rz e j m ow anie w ład zy po u c ie k a ią c y c h N iem cach, a p rzed w k roczeniem Arm ii O zerw o nei, n a d a l zam ierzało d ążyć do o sią g n ię cia te g o celu na p ozo sta ły c h o b sz a ra c h ziem polskich. S tąd też, od k ie d y siły ra d z ie c k ie do ta r ły do W isły , tzn. od sie rp n ia 1944 r., d z ia łan ia jed n o ste k AK na t e re n ie w o jew ó d ztw a łódzkiego, k ie le c k ie g o i k ra k o w sk ie g o o trz y m ały k ry p to n im „Deszcz". D ziałania te o p ie ra ły się na założeniu, ż e w n a j bliższym czasie d o id z ie d o w alk na tym te r e n ie i że N iem cy b ęd a się n adal w v ro fv w a ć , w o bec teo o k o n sp ira c ia ak o w sk a Dowinna p rz y g o to w a ć o sta te c z n e o la n y o rze lęc ia i zab ezp ieczen ia w ażn y ch obiektów , DTzyieria zrzu tó w b ro n i s k ie ro w a n y c h tu z Zachodu, s k o m p le to w a n ia
zesD ołów p e rs o n a ln y c h dla o b sa d y k iero w n ic zy c h sta n o w isk w n o w o tw o rzo n y c h w ładzach.
111 R o z ł u s k l , Kron ika.. . Ta op in ia R o z łu sk le g o m a p e w ie n p ik a n tn y p osm ak,
b o w iem p o z a w ie s z e n iu g o w fu n k cji k o m e n d a n ta o b w o d u sie r a d z k ie g o AK i izo - la c li w k o n sp ir a cji, p o p rz ejśc iu d o G en er a ln e a o G u b ern a to rstw a w s tą p ił tam do BCb I od w io s n v I 'M r. pod p seu d . „Słota" b y ł z a stę p c a k o m en d a n ta Oklręgu V BCh na te r e n v w łą c z o n e d o R zeszy . ( N o w i ń s k i , op. cit., s. 156).
M W Z d u ń sk iej W o li A K w y z n a c z y ła sw o im lu d ziom z a b e z p ie c z e n ie i p r z e ję c ie niektârrvch w a ż n y c h o b ie k tó w . (A rch iw u m U rzęd u M ia sta Z d u ń sk iej W o li, Zarząd M ie jsk i 1945, sy g n , 74 n lb . i 11 nlb .).
C hociaż A rm ia K ra jo w a zo sta ła ro zw iązan a rozkazem gen. L eopol d a O k u lick ieg o z 19 sty czn ia 1945 r., to n a s k u te k ro zk a z ó w b e z p o śre d n ic h przełożonych, je d n o stk i AK n a tere n ie S ieradzkiego ro zw ią z y w a
ły się i u ja w n ia ły sto p nio w o , na im ien n e ro zk a z y o sta tn ie g o k o m en dan ta Obwodu sierad zk ieg o AK kpt. Rom ana S zczepaniaka. R ozkazy
ta k ie kpt. S zczepaniak (pseud. „R yszard") w y d a w a ł jeszcze w sie rp n iu 1945 r. W c ze śn ie j czło n kow ie AK, w y k o n u ją c z a d an ia o k re ślo n e k r y p tonim em „Deszcz", p ró b o w ali o rg an iz o w a ć w y łą c zn ie w ła sn y m i siłam i p o ste ru n k i m ilicji, w chodzić w sk ład tw o rzo n e j a d m in istra c ji p a ń s tw o w e j i o p a n o w y w a ć w ażn e w y d z ia ły g o sp o d a rc z e w te re n o w e j a d m in i s tra c ji g o sp o d a rc z e j17.
T ak w ogólnym z a ry sie w y g lą d a ła s y tu a c ja u p ro g u d e c y d u ją c e j w alk i o stw o rz e n ie w ład zy lu d o w ej n a ob szarze S ieradzk iego , w y zw o lon ego w dn iach od 18 sty czn ia do 23 sty czn ia 1945 r. przez A rm ię C zerw oną. N ie w ą tp liw ie fakt, że w olno ść tym tere n o m p rzy n io sła A r m ia C zerw o n a, sta n o w ił og ro m n ą szan sę dla p rz e ję c ia w ła d z y p rzez siły d e m o k ra ty c z n e i siły lew icy. Z a k res w y k o rz y s ta n ia te j sz an sy p o zo sta w a ł już w rę k a c h sp o łeczeń stw a polskiego.
W u lo tc e k o lp o rto w a n e j w m om encie w y zw alan ia, z a ty tu ło w a n e j
O św iadczen ie Komisariatu L u d ow eg o Spraw Zagranicznych ZSRR o sto s u n k u Z w ią z k u R ad zieckiego do Polski stw ie rd z an o m. in.:
Rząd R a d zieck i o św ia d cz a , że u w a ża d z ia ła n ia w o je n n e A rm ii C zer w o n ej na te r y to rium P o lsk i za d zia ła n ia na tery to r iu m su w e r e n n e g o , z a p r zy ja ź n io n e g o , sp rzy m ierzo n e g o p a ń stw a . W z w ią zk u z tym Rząd R a d zieck i n ie za m ierza w p ro w a d z a ć na t e ry to riu m P o lsk i o r g a n ó w s w e j a d m in istra cji, u w a ża ją c to za sp ra w ę n arod u p o ls k ie g o 1*.
W zależności od z a aw a n so w a n ia k o n s p ira c y jn y c h p rz y g o to w a ń do o b ję c ia w ład zy, o d a k ty w n o śc i m iejsco w ej lu d n o ści i w ie lu in n y ch tru d n y c h do u s ta le n ia czynn ik ów , tw o rzo n o ró żn eg o ro d z a ju o rg a n y lok aln e, n o sz ąc e ró ż n e nazw y. J e d n e p o w sta w a ły już pierw szeg o dnia po p rze jściu p a n c e rn y c h jed n o ste k , in n e p o w sta w a ły w k ilk a dni póź- niej, w s y tu a c ji już w zg lę d n ie u stab ilizo w an ej.
N ajw cześniej, bo n ie ja k o „z m arszu" z aw iązy w ały się grom adzk ie g m in n e i m ie jsk ie jed n o stk i m ilicji. P rz ew a żn ie fo rm o w a ły się o n e z m iejsco w y ch p lu to n ó w k o n s p ira c y jn y c h BCh i AK, n ie zaw sze fak t
17 O je d n e j z tak ich prób, n ie w y m ie n ia ją c je d n a k m ie js c o w o ś c i, p isz e w e w sp o m n ie n iu b. czło n e k k o n sp ir a cji a k o w sk ie j z rejo n u Z d u ń sk iej W o li, J e rz y Ku- ro w sk i-M a zu rk a , p seu d . „Zan" z a m ie sz k a ły o b e c n ie w A n g lii. R ęk o p is w sp o m n ie ń w p o sia d a n iu autora.
sw o jej k o n s p ira c y jn e j p rzy n ależn o ści u ja w n ia ją c 19. Z ró żn y c h re la c ji w sp o m n ien io w y ch w y n ik a, że d ow ó d cy p lu to n ó w AK w S ieradzkiem je sie n ią 1944 r. o trzy m ali ro zk az n ie u ja w n ia n ia się w w y p a d k u w k ro czenia na te te r e n y A rm ii C zerw o n ej i o rg an iz o w a n ia się p o lskich w ładz k o m u n isty czn y ch , n a to m ia st n ie p rz e k a z a n o im ro zk azu gen. O k u lick ieg o o ro zw ią z a n iu AK z 19 sty czn ia 1945 r. Je śli n a w e t w ia dom ości o tym d o c ie ra ły do nich z in n y ch źródeł, to p rzy b ra k u fo r m alnego rozkazu i rozbudzonej w cześniej nieufności d o w ładz lu b el skich, p o w sta w a ł w sz ere g a ch a k o w sk ich sp o ry zam ęt. C zęść ro zu m ia ła, że nie u ja w n ia ją c sw o jej p rzy n a leż n o śc i d o AK p o w in n a a n g a żo w ać się w o rg a n iz a c ję w ład z i życia g o sp o d a rc z e g o n a w yzw olo n ym te re n ie z zadan iem o p a n o w a n ia ich i e w e n tu a ln e g o w y k o rz y sta n ia teg o a tu tu w w a lc e z k o m u n isty cz n y m rządem , c o b y ło zgodne z zało że niam i w sp o m n ian eg o planu, o p a trz o n e g o k ry p to n im e m „D eszcz"20. I n ni zrozum ieli in te n c ję ro zkazu o n ie u ja w n ia n iu się w ten sposób, że k o ń c z y ła się ich d ziałaln o ść w k o n s p ira c ji i n ie p rzy z n a ją c się d o tej przeszłości, p rzy jm o w ali istn ie ją c e re a lia , na n ow o u k ła d a li sobie życie.
H isto ry k o d n o to w u jąc fak t z a an g a ż o w a n ia się d a n e j osoby: czy to w p ra c e k o m itetu o b y w atelsk ieg o , ra d y n aro d o w e j, m ilicji, a n a w e t o rq an ô w b ezp ie c ze ń stw a publiczn eg o , czy a d m in istra c ji te ry to ria ln e j i sam orządu , jeśli zna np. m iejsce i p o zy cję te j o soby w k o n sp ira c ji AK czy BCh, m oże p o sta w ić o y tan ie , jak ie in te n c je p o w o d o w a ły p o d jęcie w sp ó łp ra c y z now ym i w ładzam i?
M ooło to b y ć zaanoażow am ie a u te n ty cz n e , na rzecz w sp a rc ia n o w e j w ładzy , m oqło też w y n ik a ć z chęci d a lsz e a o o ro w a d z en ia w alki, tym razem z reżim em kom u n isty czn y m . M og ło też b y ć i ta k , że m o ty w em b y ła choć d alszeao p ro w a d z en ia w alk i, lecz z biegiem czasu od tvch n o sta w dy w e rsy invch p rzech o d zon o do działalności k o n s tru k ty w nej. A le ro zw ażan ia ta k ie m oże p ro w ad zić h isto ry k , n ie m ógł ich na szersza sk a lę p ro w ad zić w ów czas, w k o n te k ś c ie to cz ą c ej się w alki o w ładze, fu n k c io n a riu sz sił b ez p ie c ze ń stw a i o o lity k . K ażdy k to za- ta ia ł sw oją przeszło ść p o lity cz n ą i to n ie ty lk o o k u p a c y jn ą , ale i p rz e d w o je n n a , sta w a ł się p o d e irz an y . A z a ta ja li ją niem al w sz y sc y człon k o w ie ra d n a ro d o w y c h : ak o w cy , so c ja liśc i k o m u n iści i ludow cy, c h o ciaż ci o sta tn i w p o ied v n c z y c h przvD adkach u ia w n ia li ją21.
Z d ecy d o w an a w ięk szość ludzi, sk ło n n y ch do d ziałan ia, d y lem ató w
>' O s y tu a c ji ta k ie j p isz e w e w sp o m n ie n iu J. K urow sk i-M azu rk a.
*° M ich a ł B icz p seu d . „Śm igły" z a n o to w a ł w e w sp o m n ie n ia ch : „Po z a k o ń c z en iu d zia ła ń w o je n n y c h , z g o d n ie z rozk azem n a szy c h w ła d z k o n sp ir a c y jn y ch , w łą c z y łe m s ię zaraz d o p r a c y p rzy o r g a n izo w a n iu ad m in istracji m iejsk iej''. A K H ZB O W iD , ZW Z— AK, S ierad z, te cz k a 5, rela cja M . Bicza.
łl A rch iw u m P a ń stw o w e w S ierad zu (d alej: A PS), A k ta sta r o stw a sie ra d zk ie g o , sy g n . 2/57, K w e stio n a r iu sz e p e r so n a ln e , p a s s im ,
ty c h w ó w czas jeszcze n ie w id ziała. S ta n isław Ja n cz a k , k o m en d a n t g m inn y ZW Z-AK z gm iny C h a rłu p ia M ała pisze:
W ła ś n ie oni w s z y s c y , c z ło n k o w ie Z W Z-A K , b y li p ie rw sz y m i o rg a n iza to ra m i porządku s p o łe c z n e g o i w ła d z te r e n o w y c h , k tó r e z a b e z p ie c z y ły w p orę m ie n ie sp o łe c z n e i o b y w a te lsk ie .
J e s z c z e p od o g n iem p r z e s u w a ją c e g o s ię fron tu z o r g a n iz o w a li o d d z ia ły M ilicji O b y w a te ls k ie j, która z d o ła ła z a b e z p ie c z y ć d ob ro s p o łe c z n e p rzed gra b ieżą u c ie k a ją c y c h N ie m c ó w , a ta k ż e n ie o d p o w ie d z ia ln y c h je d n o s te k z p o śró d s p o łe c z e ń s tw a p o lsk ieg o * 8.
W in n y ch g m in ach } osad ach , g d z ie w p ły w y m ieli czło n k o w ie BCh, oni w ła śn ie tw o rz y li m ie jsc o w e p o s te ru n k i m ilicji. W m ia sta c h w ię k szy w p ły w n a p o lity cz n e oblicze k a d r m ilicji i służb b ez p ie c ze ń stw a m iały PPR i PPS. W Z d u ń sk iej W o li od sam ego p o c z ątk u w k ie ro w n ictw ie m iejsco w ej k o m en d y m ie jsk ie j M O b y ł Jó z ef G rudziński, czło n ek PPR, zaś W g m in ie Z du ńska W o la — J a n C hrzan ow ski, też z PPR. A d m in istra c y jn e w ład ze szczebla g m in nego p o w sta w a ły w p ie rw szych dn iach po w yzw o len iu , n a to m ia st g m in n e ra d y n a ro d o w e — od m arca do k w ie tn ia 1945 r. In aczej w y g lą d a ła s y tu a c ja w m iastach. Tu, jak św iad czy p rzy k ła d Z du ń sk iej W oli, p ró b y z m ie rz a ją c e d o p o w o ła nia ja k ie jś tym czasow ej w ład zy w y ch o dziły z różnych środow isk i m iały m iejsce n a ty c h m ia st po w yzw oleniu. N ie zaw sze jed n ak te rm in y p o w sta w ania ty m czasow y ch w ładz zależały od d a ty w yzw olenia d a n e j m iejsco wości. K om itet O b y w atelsk i Z duńskiej W o li pow stał w n iedzielę 21 s ty c z nia, a w y zw olen ie m iasta m iało m iejsce w sobotę 20 stycznia, w godzinach przed p o łu d n io w y ch . G m inny K om itet O b y w a te lsk i G m iny Z duń ska W o la u k sz ta łto w a ł się 22 stycznia. W o rg an iz ac ji obu ty ch k o m ite tó w o d e g ra li znaczącą ro lę kom uniści i ich sy m p a ty c y : Jó z ef G rudziński, J a n C h rzan ow ski i K azim ierz K lem czak, ale tak że i członkow ie k o n sp ira c ji ak o w sk iei: Ja n Sobczak, W o ic iec h K alinow ski, J a n S trzelecki, B olesław P iątkow sk i, Kazilmierz A rm aty s i A n d rzej G rądkow ski*3.
W p o w iecie w ielu ń sk im p ra c e p rz y a o to w a w c z e do po w o łan ia t e r e n o w ych w ład z trw a ły tyd zień . W tym c z asie p rzy g o to w a n o p ro p o zy c ie sk ład u p e rso n a ln e o o P o w ia to w e j R ad y N a ro d o w e j w W ie lu n iu , p o w o ła n e j do ży cia 26 stycznia „z u g ru p o w ań D em o k raty czn o -N iep o d leg ło ś- c iow vch p o w iatu w ielu ńskieg o"* 4.
W dniu 27 sty cznia 1945 г., a w ięc doD iero w ty d zie ń p o w y z w o le niu, odbyło się p ierw sze posiedzenie M ieisk ieoo K om itetu O byw atelsk
i^-J* A K II ZB O W iD , ZW Z— AK, Sierad z, te c z k a 11, rela cja S ta n isła w a J a n cza k a z C h arłup i M a łej.
M A rch iw u m U rzęd u M ia sta Z d u ń sk iej W o li (d ale): A U M Z W ), P r o to k ó ły p o sie d z eń Z arzad'i M ie is k ie a o z 1945 r., к. 2 i 2v; A P S, sy g n . 28/1, K sięg a p r o to k o łó w K adv G m in nej w Z d u ń sk iej W o li, 1945, r., nlb.
go w W a rc ie 2'", zaś 31 sty c z n ia — p ierw sz e p o sie d z e n ie T y m czaso w ej R ady M ie jsk ie j M iasta S ie ra d z a 26.
W Ł asku in ic ja ty w a w y b o ru ty m czaso w y ch w ładz m ie jsk ic h w y szła od M a ria n a P o tap czu k a, p ełn o m o cn ik a M in iste rstw a R olnictw a i R e form R olny ch ds. R eform y R olnej w w oj. łódzkim . D nia 1 lu te g o z e b ra ł on w ra tu sz u łaskim 42 o b y w ateli, k tó rz y w y b ra li w ład ze m iasta.
W p o w ie c ie łaskim sto su n k o w o w c z e śn ie u k o n s ty tu o w a ły się n ie k tó re g m in ne ra d y n a ro d o w e : w D obroniu 27 sty czn ia, w P ru szk o w ie 1 luteg o , w W id aw ie, C hociw iu i S ęd ziejo w icach 3 lu te g o 27.
W k ilk a dni później, 6 lu tego , w P ab ian icach , gdzie p rzy b y li p rz e d sta w ic ie le 20 gm in pow. łask ieg o , w y b ra n o P o w iato w ą R adę N a ro d o w ą pow. łask ieg o . W te j k o n s ty tu u ją c e j se sji u c z estn ic z y ł też, w c h a ra k te rz e gościa, p rze d staw ic iel A rm ii C zerw o n ej ppłk Ślepców .
S to sun ko w o długo p rzy g o to w y w a n o u tw o rz e n ie R ady N a ro d o w e j M iasta W ie lu n ia , k tó ra d o p ie ro 1 m arc a ze b ra ła się po ra z pierw szy, a tak że P ow iatow ej R ady N aro d o w ej w Sieradzu, k tó re j p ierw sze p o
sied zen ie o d by ło się 14 m a rc a 28.
Do c ie k a w y c h w n io sk ó w p ro w ad zi a n aliza sk ład u p ierw sz y c h k o m i te tó w o b y w a te lsk ich i z a stę p u ją c y c h je po k ilk u c zy k ilk u n a s tu d niach rad n aro d o w y ch . Zm iany, ja k ie zach o d ziły w ich s k ła d a c h m ożem y p rześled zić na p rz y k ła d zie M iejsk ieg o K o m itetu O b y w a te lsk ie g o w W a rc ie , K om itetu O b y w a te lsk ie g o m. Z d u ń sk iej W o li i G m innego K o m itetu O b y w a te lsk ie g o G m iny Z duńska W ola, a ta k ż e sk ła d u czło n k ó w p ierw szego , k o n s ty tu u ją c e g o p o sied zen ia P o w iato w ej R ady N a r o dow ej w W ielu n iu .
W Z d u ń sk iej W o li w sk ład zie 17-osobow ego KO b y ł jed e n czło nek PPR Jó z ef G ru dziński o raz sy m p a ty k i p ó ź n ie jszy członek te j p a r tii — Edm und P ietrzy k o w sk i, a tak że p rz y n a jm n ie j c z te ry o so b y z k a d r k o n sp ira c ii ak o w sk iej. P rzew o dn iczącym K om itetu O b y w a te lsk ie g o zo stał p rz e d w o je n n y r a d n y m iejski, a p rze z p e w ie n czas tak że b u rm istrz, w łaściciel n ie w ie lk ie j g a rb a rn i, a na k ró tk o przed w y b u ch em w o jn y członek S tro n n ictw a N a ro d o w e a o — A ntoni K ozłow ski. R eszta cz ło n k ó w K o m itetu re p re z e n to w a ła p o o ląd y u m ia rk o w a n e i zach ow aw cze.
N a p ierw szy m o rg a n iz a c y jn y m p o sied zen iu , 21 sty czn ia, z a ję to się o rg an iz ac ją a d m in istra c ji m iejsk iej, b ezp ie c ze ń stw a , apro w izacji, o p ie ki sp o łe c z n o -sa n ita rn e j i o rg a n iz a c ją w ład zy w g m in ie Z d u ńsk a W ola.
25 T am że, sy g n . 9 /la , P ro to k ó ły p o s ie d z e ń P rezy d iu m M ie jsk ie j R ad y N a r o d o w e j w W a r cie, 1945— 1950, nlb.
®° T am że, sy g n . 5/1, K sięg a p r o to k ó łó w p o s ie d z e ń M R N w S ierad zu , s. 1. J TM. K o ł o d z i e j c z a k , Z p r o b l e m ó w k s z t a ł t o w a n i a się w ł a d z y l u d o w e j na
z i e m i a c h w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o , „R ocznik Ł ódzki" 1965, t. X (X III), s. 36.
28 A P S, sy g n . 1, P r o to k ó ły p o s ie d z e ń M R N w W ie lu n iu za 1945 т., к. 2; sy g n . 2/1, P ro to k ó ły PRN w S ierad zu 1945 r., к. 1.
Z o rg an izo w an ie a d m in istra c ji m iejsk iej p o w ie rz o n o se k re ta rz o w i K o m itetu O b y w a te lsk ie g o Ja n o w i Sobczakow i. W z a k re sie o rg a n iz a c ji bezp ieczeń stw a i p o rzą d k u u tw o rzo n o m ilicję o b y w a te lsk ą , p o w o łu jąc na je j k o m en d a n ta Rom ana K aranow icza, a do sk ład u z arząd u — Józefa G rudziń sk ieg o, J a n a S trzeleck ieg o , K ra je w sk ie g o i B edn arka. P rzy służbie b ezp ieczeń stw a p o w o ła n o też S traż P o żarn ą i o rg a n p ro p a g a n dowy, w yznaczając na k iero w n ik a A n d rz e ja Św ięcickiego.
Dla z a o p a trz e n ia m ia sta w żyw ność, o p ał i in n e n iez b ę d n e a r ty k u ły, p o w o ła n o ro b o czą g ru p ę a p ro w iz a c y jn ą , p o w ie rz a ją c je j k ie ro w n ic tw o B olesław ow i P iątkow skiem u . U znano też za p o trz e b n e p o w o ła n ie z a rz ą d u o p ieki sp o łe c z n o -sa n ita rn e j. P o stan o w io n o ró w n ież n iezw ło cz n ie z ain icjo w ać p o w o ła n ie k o m itetu o b y w a te lsk ieg o n a te r e n ie g m iny Z duńsk a W ola. D ru g ie p o sie d z e n ie K om itetu O b y w a te lsk ie g o M iasta Z d u ńskiej W oli, z a p la n o w a n e na d z ie ń n a stę p n y , z n iew ia d o m y ch p o w odów n ie doszło do sk u tk u . P rz y cz y n ą b y ło z a p ew n e w y k o n y w a n ie zadań u s ta lo n y c h na p ierw szy m p o sie d z e n iu . O d b y ło się ono d o p iero 27 sty c z n ia i p o św ię co n e b y ło niem al w p e łn i p ra g m a ty c z n y m d z ia ła niom n a rzecz p rz y w ró c e n ia w m ieście n o rm a ln e j sy tu a c ji. J e d y n ą spraw ą, k tó ra m ogła m ieć z n aczen ie p o lity c z n e b y ła zm iana n a s ta n o w isku k o m en d a n ta MO, k tó re p o R. K a ra n o w icz u o b jął S zczep an [?] Buszyński. W posiedzeniu tym w zięli też udział p rze d staw ic iele R ządu,
d e le g a t R ządu J a n B arczyński, z n a n y w m ieście p rz e d w o je n n y działacz so c ja listy c z n y i w iceb u rm istrz, inż T ad eu sz B orkow ski, i J e rz y Fica- łow ski z M in iste rstw a P rzem y słu i H an d lu. D w aj o s ta tn i p rzy b y li, b y zaznajom ić się z m ożliw ościam i u ru ch o m ien ia przem y słu.
W n ie sp e łn a ty d zie ń później, 2 lu teg o , o d b y ło się trz e c ie i o s ta tn ie p o sie d z e n ie KO. U czestniczyli w nim p rz e d sta w ic ie le d z ia ła ją c y c h już na te re n ie m iasta p a rtii: P o lskiej P a rtii S o c jalisty c zn e j i P o lsk iej P a rtii R obotniczej, jx>czątkowo n a z y w a n e j P olsk ą P a rtią P racy . N a jw a ż n ie j szą d e c y zją teg o p o siedzen ia b y ło p rze m ia n o w a n ie K om itetu O b y w a telsk ieg o na R adę N a ro d o w ą M iasta Z d u ń sk iej W o li i k o o p ta c ja d a l szych członków do sk ła d u Rady. U znano, że k o m p le t R ad y w in ien li czyć tak ja k przed w o jn ą 24 członków . P o szczeg ó ln e p a rtie zgło siły sw oich p rze d staw ic ieli do sk ład u R ady. PPS i PPR p o d z ie w ię c iu czło n ków o ra z d o d a tk o w o w eszło, jak to o k reślo n o , sześciu „ p rz e d sta w ic ie li d e m o k ra c ji". W tej g ru p ie b yli działacze z k o n s p ira c ji a k o w sk iej.
W jaw n y m g ło so w an iu , a le n a zam k n ięty m p o sied zen iu , w y b ra n o p rez y d iu m R ady N a ro d o w e j w składzie: p rze w o d n ic z ąc y — A n to n i K o złow ski, zastęp ca p rze w o d n ic z ąc e g o — J a n B arczyński i ław n ic y : J ó zef W a n ie k , A n to n i Sztam a i B ronisław F rą tc z ak . D okonano też no w ej zm ian y n a sta n o w isk u k o m en d a n ta MO, p o w o łu jąc n a tę fu n k cję J ó zefa G rudzińskiego, a na jeg o z a stę p cę Leona Ja n ic k ieg o .
P osied zen ie to zam y k ało b lisk o dw a ty g o d n ie trw a ją c y o k re s s p r a w o w a n ia w ład zy w m ieście p rzez K o m itet O b y w a te lsk i i o tw ie ra ło ró w n o cześn ie e ta p p ra c y sa m o rz ąd u m ie jsk ie g o i z a rz ą d u m iejsk iego n a p o d sta w ie o b o w ią z u ją c y ch norm p ra w n y c h 29.
T rzeb a podkreślić, że to sp rę ż y ste i o p e ra ty w n e d zia łan ie tym czaso w y c h w ładz m iasta m iało s w e źródło w tym , że w o rg a n iz u ją c y c h się w y d z ia ła c h Z arząd u M iejsk ieg o i in n y c h a g e n d a c h i in s ty tu c ja c h d z ia ła ją c y c h n a te re n ie m iasta, od sam eg o p o c z ą tk u p o d ję ło p ra c ę w ie lu p rz e d w o je n n y c h ru ty n o w a n y c h p ra c o w n ik ó w i u rzęd n ik ó w , a n a c z e le KO s ta n ą ł d o św iad czo n y o rg a n iz a to r g o sp o d a rc z y , ja k im b ył A n to n i K ozłow ski.
G m inny K om itet O b y w a te lsk i G m iny Z d u ńska W o la o rg an iz o w a n y był z in ic ja ty w y K O Z duń sk iej W o li i lu dzi przez te n K o m itet s k ie ro w a n y c h . Z a d a n ie to p o w ie rz o n o K azim ierzow i K lem czakow i i J a n o w i C hrzan o w sk iem u . W p o w o ła n y m do ż y c ia G m innym K o m itecie G m iny Z d u ńsk a W o la zn aleźli się lud zie o w y ra ź n y c h p o g ląd a c h le w ic o w y ch i d e m o k ra ty c z n y c h (Klem czak, C h rzan o w sk i); fachow i, ru ty n o w a n i i lo ja ln i u rz ę d n ic y z p rz e d w o je n n e g o Z arząd u G m innego, S tefan W ró b le w ski i S tefan L inow iecki — p rze w o d n ic z ąc y K o m itetu o ra z k ilk u ś w ia tły c h g o sp o d a rz y (K azim ierz H ilczer z G ajew nik , F e rd y n a n d Bloch z K ładów , Jó zef K u b iak z O g ro d zisk a), a ta k ż e ludzie, o k tó ry c h w iem y sk ąd in ąd , że b y li a k ty w n i w k o n s p ira c ji a k o w sk iej, ja k T a d e u sz K li m aszew ski z K arsznic, po w y z w o le n iu k o m e n d a n t p o s te ru n k u m ilicji w tej w si, o ra z A n d rz e j G rą d k o w sk i — d o w ó d c a p lu to n u AK w gm i nie Zduńska W o la — w y b ra n y n a p osied zen iu w dniu 24 lutego 1945 r. p rze w o d n ic z ąc y m G m innej R ady N a ro d o w e j w Z du ń sk iej W o li ja k o „ sy m p a ty k S tro n n ic tw a L u do w eg o"30.
K om itet O b y w a te lsk i G m iny Z d u ńska W ola o d b y ł trz y p o sie d z e n ia , e fe k tem k tó ry c h było:
p o w o ła n ie p o s te ru n k ó w m ilicji w g ro m a d a c h i ich o b sada p e r so n a ln a o raz p o w o ła n ie k o m en d y g m in nej, n a c z ele k tó re j s ta n ą ł K. K lem czak;
u tw o rz e n ie K o m itetu G o sp o d a rcz e g o m ają ce g o w p ierw szy m rzęd zie zab ezp ieczy ć g o sp o d a rstw a po n iem ieck ie, z o rg an izo w ać z a o p a trz e n ie w żyw n ość dla m iasta Z d u ń sk iej W o li i z a o p a trz e n ie w ró żn e a rty k u ły m ieszk ań có w gm iny,
— u tw o rz e n ie kom isji sa n ita rn o -sp o łe c zn e j.
N ależy tu n adm ienić, że do g m in y Z d u ń sk a W o la n a le ż a ły w ó w czas K arszn ice w raz ze sta c ją i p arow ozow nią.
11 A U M Z W , K sięg a p r o to k ó łó w p o s ie d z e ń RM Z d u ń sk iej W o li, k. 2 —9.
30 A PS, sy g n . 28/1, K sięg a p r o to k ó łó w p o s ie d z e ń R ad y G m in n ej w Z d u ń sk iej W o li za 1945 г., n ib .
P rag n ąc zapobiec chaosow i i bezp raw iu K om itet w y d ał 25 stycznia z a rz ą d z e n ie ro z k o lp o rto w a n e w śró d m ieszk ańcó w gm iny. U stalało ono: ob o w ią z u ją c ą godzin ę p o licy jn ą, z a sa d y z a o p a trz e n ia w niezb ęd n e a r ty k u ły ży w nościow e, ob o w iązek z d aw an ia bro ni i in n eg o sp rz ę tu m o gąceg o służyć w o jsk u o raz z a b ra n ia ło sam o w o ln ej zam iany zam iesz k an ia, k rad z ież y i p rz y w ła sz c z e ń 31.
G m inny K om itet O b y w a te lsk i G m iny Z duńska W ola został ro zw ią zan y 24 lu teg o 1945 r. N a jeg o m iejsce w y b ra n o w ów czas G m inną R a d ę N aro d o w ą sk ła d a ją c ą się z 18 członków i 5 zastępców . W tej licz bie znalazło się, ja k to w z a p isie o k reślo n o „ sy m p aty k ó w " SL — 14 i PPR — 9. T en w y so k i o d se te k sy m p a ty k ó w PPR w y n ik a ł z L.ktu, że b yła to gm ina w zn aczn ej części zam ieszk ała p rze z ludność ro b otn iczą i ro b o tn iczo -ch ło p sk ą32.
S ierad z był o statn im z w y z w o lo n y c h m iast S ieradzkiego. M iało to m iejsce dqp iero 23 sty cznia. Po w yzw o len iu m iasta, z in ic ja ty w y M ie c z y sła w a K arśnickiego, członka G rupy O p e ra c y jn e j p rzy b y łe j z Łodzi, został zw o łany w iec o b y w ateli. W tra k c ie tego w iecu w yb ran o w ładze m iasta. B urm istrzem zo stał M a ria n Rokicki, członek PPR (w c z a sie o k u p acji w BCh), a je g o za stę p cą C zesław B ochniak33.
N a stęp n y m w k o lejn o śc i p o w sta w a n ia b y ł M ie jsk i K om itet O b y w a telsk i w W arcie. U k o n sty tu o w a ł się on w dniu 27 sty czn ia w sied m io o so b o w y m składzie. K to go tw o rzy ł tru d n o je d n a k ustalić. D w óch członków K om itetu, Ig n acy K ląbka i Szynfon M am os (przew od n iczą c y K om itetu), b y ło członkam i PPS ze stażem przed w o jen n y m . C złon k iem SL był M a ria n T y liń sk i d ro b n y przem ysłow iec, S tan isław K a szy ń sk i i M arcin W o jtc za k byli b e z p arty jn i. P rzy n ależn o ści p o lity cz nej p o zo stały ch d w ó ch członków K om itetu, Ja k u b a W a rd y ń sk ie g o i J a na M am osa, nie u d ało s ię u stalić. K om itet b ył podo b n y w z a k re sie d ziałan ia jak p o p rzednio om aw iane.
W pięć dni później n a ogólnym zeb ran iu m ieszkańców W a rty p o w ołan o T ym czaso w y K om itet M iejski w m iejsce ,,b y łe j R ady M ie js k iej" Skład T ym czaso w eg o K o m itetu M iejskiego je st id en ty czn y jak
51 O ry g in a ł za rzą d zen ia w p o sia d a n iu K. K lem czak a z e Z d u ń sk iej W o li. st A P S, sy g n . 28/1, K sięg a p r o to k ó łó w R ady G m in ne] w Z d u ń sk iej W o li, nlb. O b e cn y na tym p o s ie d z e n iu J. G ru d ziń sk i, se k r e ta r z K om itetu M ie js k ie g o PPR w Z d u ń sk iej W o li, p rzem a w ia ją c do ze b ra n y ch „ w y r a ził ż y c z e n ie , ja k w y m a g a cza s o b e c n y , w y b o ró w czło n k ó w R ady G m in nej ze śr o d o w is k a m as p ra cu ją cy ch c z ło n k ó w , w z g lę d n ie s y m p a ty k ó w PPR i S tro n n ic tw a L u d ow ego" (tam że).
53 R ela cja M. R o k ic k ie g o z 12 VIII 1972 r. A rch iw u m K oła N a u k o w e g o S tu d e n tó w H isto rii U n iw e r sy te tu Ł ód zk iego; K. S z t o l c , D z ia ł a l n o ś ć B a t a li o n ó w C h ł o p
s k i c h na Z ie m i S i e r a d z k i e j , m ps (AKH ZB O W iD , t. 447, s. 82). R o k ick i p o d a je, że
m ia ło to m ie js c e w dn iu w y z w o le n ia 23 s ty c z n ia . N a le ż y s ię jed n a k o d n ie ś ć do te g o s c e p ty c z n ie . R aczej b y ło to 24 sty c zn ia .
MKO. T ru d n o też zrozum ieć, o ja k ą „b y łą R adę M ie jsk ą" chodzi w p r o to k ó le z teg o z e b ra n ia . Czy b y ła to m oże ja k a ś n ie u d a n a p ró b a z m ia ny sk ład u osob ow eg o K om itetu M iejsk ieg o O b y w atelsk ieg o ? P rz em a w iałby za ty m fakt, że już 12 lu tego u k o n sty tu o w a ła się na p ie rw szym p o sied zen iu R ada M iejsk a M iasta W a rty . W je j składzie, liczą cym 18 c zło n k ó w i zastępcó w , u d ział p o sz cz e g ó ln y c h p a r tii b ył n a s tę p u jąc y : PIPS — 3 m iejsca, PPR — 4, SL, o k re śla n e ja k o Polska P artia Ludow a — 3, z tru d n e j do ro zszy fro w an ia PP (Partia P racy, czy m oże P a rtia P ostępow a) — 2, b e z p a rty jn i 3, o raz 'bez o k reśle n ia p o lity cz n e j o rie n ta c ji — 3 psoby*4. I w te j R adzie N a ro d o w e j je s t p rzy n a jm n ie j je d e n członek k o n s p ira c ji a k o w sk iej — K azim ierz B inkow ski d o w ó d ca p lu to n u AK w W a rc ie . Był też w tym skład zie .ru ty n o w an y p rz e d w o je n n y u rzę d n ik Z arząd u M iejsk ieg o M arcin W ojtczak.
O trzech w y m ien io n y ch k o m ite ta c h ob y w atelsk ich , a w pew nym s to p n iu ta k ż e o Z a rzą d z ie M iejsk im S ierad za, m ożem y pow iedzieć, że p o w s ta ły one w ja k ie jś sp o n ta n ic zn e j atm osferze. O koliczności p o
w stan ia ra d n a ro d o w y c h , o k tó ry c h b ęd zie m ow a dalej, w sk azu ją, że b y ły to już d z ia łan ia s ta ra n n ie p rzy g o to w a n e .
P ierw sze z ta k ic h z e b ra ń o d b y ło się w W ie lu n iu 26 sty cznia 1945 r. ja k o „W aln e z e b ra n ie P o w iato w ej R ady N a ro d o w e j z u g ru p o w a ń de- m o k ra ty cz n o -n ie p o d leg ło ścio w y c h p o w ia tu w ielu ń sk ieg o ". Z a g a ja ł je p rze d staw ic iel PPR T ad eu sz Ja n ic k i. P ro w adził z e b ra n ie W in c e n ty Ba ran o w sk i ze S tro n n ictw a Ludow ego, p ó ź n ie jszy p rez e s N a c zeln eg o K o m itetu ZSL. B aran o w sk i o zn ajm ił zeb ran y m :
P o w ia to w e r a d y w s z y s tk ic h u g r u p o w a ń d e m o k r a ty cz n y c h , w c z a s ie o k u p a cji g e r m a ń sk ie j, u tr z y m y w a ły ś c is ły k on tak t, p o p rz ez s w o ic h d e le g a tó w , z R ządem R z ec z y p o s p o lite j P o lsk iej w L ub lin ie. W c h w ili w y p ę d z e n ia o k u p a n tó w g e rm a ń sk ic h , d z ia ła c z e z p o d ziem i, z u g ru p o w a ń d em ok iratyczn ych , łą c z n ie z d e le g a ta m i g m in n y c h rad n a r o d o w y ch , p o w o ła li d o ż y c ia P o w ia to w ą R adę N a r o d o w ą 35.
N a stę p n ie p rze d staw ił Skład oso bo w y PRN w W ie lu n iu i je j p rezyd ium W ty m posiedzen iu , p o d o b n ie ja k i w e w sz y stk ic h n a stę p n y c h w 1945 r., u c zestn iczy ł w c h a ra k te rz e gościa przed staw iciel A rm ii C zer w o n ej kpt. L eo n tiew 3®.
W p ięcio osobo w y m p rez y d iu m PRN w W ielu n iu , p o w o łan y m n a pierw szej sesji, by ło trz e ch czło n k ó w SL — W in c e n ty B aranow ski, Bo lesław G aliński i S tan isław D era o raz d w ó c h członków PPR — S ta n is
** A PS, sy g n . 9 /la , P r o to k ó ły p o s ie d z e ń P rezyd iu m M ie jsk ie j R ad y N a r o d o w ej w W a r cie 1945— 1950, nlb.
35 A P S , sy g n . 1, P ro to k ó ły s e s ji PRN w W ie lu n iu , nlb.
T am że, kpt. L e o n tiew m u sia ł z n a ć ję z y k p o lsk i, b o w ie m p rzy ró żn y c h o k a zja ch z a b iera ł g ło s w y k a z u ją c z n a jo m o ść m ie js c o w y c h r e a lió w .
ław Ja n ic k i i W ła d y sła w H ad rian. S tanisław D era b y ł w czasie o k u p a c ji członkiem K om endy BCh na pow. w ielu ń sk i i nosił p seud on im ,,Dom- czyńsk i" i „ W y try c h " 37. W pełnym , 40-osobow yin skład zie R ady b y ło 31 czło n k ó w z SL, 9 z PPR, je d n a osoba .raz fig u ru ją c a ja k o członek PPR innym razem jak o członek PPS i 3 osoby, o k tó ry c h b ra k d a n y c h i k tó re w p ó źn iejszy ch sk ła d a c h PRN w W ie lu n iu n ie figuru ją. Ta z d e cy d o w an a d o m in a c ja SL tłu m aczy się ro ln iczym c h a ra k te re m p o w iatu i tr a dycjam i, ja k ie m iał tu ru ch lu d o w y 38.
W śró d rad n y ch , p rzy k tó ry c h n az w isk a c h nie po dano p rz y n a le ż n o ś ci p a rty jn e j lub p o d a n o , ż e są b e z p a rty jn i, m usieli też b y ć p rz e d s ta w iciele PPS i SD, bow iem k ie d y n a trz e cie j sesji B olesław G aliński (p rzew odniczący R ady) pow iedział, że R ada sk ład a się z p rz e d sta w ic ie li dw óch p a rtii (PPS i SL) w y w o ła ło to p ro te s t i w n ie sie n ie p opraw ki m ów iącej tak że o u d ziale PPS i SD39.
K olejn ym k o n sty tu u ją c y m , a le zarazem i roboczym , by ło p ierw sze posiedzen ie T y m czaso w ej R ady M ie jsk ie j M iasta Sieradza. O dbyło się o no 31 sty czn ia 1945 r. w sali m a g istra tu p rzy ul. W a rts k ie j. In ic ja to rem i o rg a n iz a to re m tego p o sie d z e n ia b y ł K om itet Sieradzki PPR. O tw ie ra ł o b rad y i p rze w o d n ic z y ł im jak o ty m c z aso w y przew o d n iczą c y R ady, K o n sta n ty R osiak, s e k re ta rz K om itetu P o w iatow eg o PPR w Sieradzu. Do R ady z o sta ły p o w o ła n e 24 osoby, z k tó ry c h do PPR n ale ż a ło 11, do PPS 2, zaś p ozo stali w liczbie 11 b yli b e z p a rty jn i40.
P ra w ie m iesiąc p ó źniej niż w S ierad zu odbyło się 1 m arca p ierw sze p o sied zen ie N aro d o w ej R ady M iejsk iej m iasta W ielu nia. Z apew n e w cz e śn ie j istn iał w W ie lu n iu jak iś tw ó r w ro d z a ju k o m itetu o b y w a te l skiego, lecz n ie n a p o tk a łem na ż a d n e źródła, k tó re by o tym m ów iły. Być m oże, że do czasu p o w o łan ia NRM i je j p ierw szeg o p osiedzenia, z a rz ą d m iastem spoczyw ał w ręk a c h b u rm istrza i K om endanta W o je n nego m iasta m jr. Sokołow a. Za tą w e rsją p rzem aw ia fakt, że m jr So- k o łow m ówił ze zn ajo m o ścią rzeczy n a I sesji R ady o tym , czego w m ieście d o k o n a n o od m om entu w y zw o len ia. W a rto zauw aży ć, że je d y n ie w o b rad a c h rad n a ro d o w y c h w ielu ńskich, p o w ia to w e j i m iejs k iej, uczestn iczą sy ste m aty c zn ie stali p rze d śtw icie le A rm ii C zerw on ej
jak o zap ro szeni goście.
37 D era brał u d zia ł ty lk o w d w ó c h se s ja c h I i II, p ó ź n ie j z o sta ł a r es zto w a n y . 58 U s ta lo n o na p o d s ta w ie k o n fro n ta cji d w ó c h ź ró d eł: A PS, sy g n . 1, P ro to k ó ły s e s ji PRN w W iq lu n iu za 1945 r. nlb. i sy g n . За, K sięg a e w id e n c ji c z ło n k ó w P re zy d iu m R ad y N a r o d o w e j 1945, nlb.
311 A PS, sy g n . 1, P ro to k ó ły s e s ji PRN w W ielu n iu , nlb.
40 O k r eś la ją c p r z y n a le ż n o ś ć p artyjn ą M ie c z y s ła w a K a rś n ick ie g o p o d a n o PPS. K arśn ick i przed w o jn ą b y ł se k r eta r zem K o m ite tu M ie js k ie g o PPS w Sierad zu . A PS, sy g n . 5/1, K sięg a p r o to k o łó w p o s ie d z e ń M R N w S iera d zu 1945—46 — 47, s. 1— 5.
W po d an y m łącznie sk ład zie osobow ym NRM i Z arząd u M ie jsk ie go, liczącym 17 osób, re p re z e n to w a n i byli je d y n ie p rz e d sta w ic ie le SL i PPR. U dało się u stalić, że w tej liczbie było p rzy n a jm n ie j 7 człon kó w PPR, p rzy czym c z te re c h z n ich sta n o w iło k o m p let Z arząd u M ie j sk ieg o 11.
P o w iato w a R ada N aro d o w a w S ierad zu z a in a u g u ro w a ła sw oją dzia łaln o ść p ierw szy m p o sied zen iem 14 m arca 1945 r. O bradom p rze w o d n i czył s ta ro s ta sie ra d zk i M ieczy sław K arśnicki. N a członków P rezydium w y b ra n o jak o przew o d n icząceg o K o n sta n te g o R osiaka z PPR, a na jeg o z a stę p c ę Józefa S trum ińsk ieg o z SL (ipóźniej znalazł się w PSL). W p ięcioosobow ym sk ład zie P rezy d iu m SL m iało jeszcze J a n a P le w iń skiego i K azim ierza Leszko, a PPS Ign aceg o Ju rę , zaś PPR p rz e w o d n i czącego R osiaka. C ała tró jk a re p re z e n tu ją c a SL m iała w sw oich ż y c io ry sa c h d ziałaln o ść k o n s p ira c y jn ą na dow ódczych sta n o w isk a c h w BCh.
W pierw szy m 35-osobow ym sk ła d z ie R ady i P rezy diu m znalazło się 24 p rze d staw ic ieli SL, 5 p rze d staw ic ieli PPR .i 3 PPS. N ie u d ało się u stalić przyn ależn o ści p o litycznej p o zo stały ch trzech rad ny ch. N ie ma też inform acji, że bÿli b e z p arty jn i.
W zg lęd n ie zró żnicow any i p ro p o rc jo n aln y skład m iała MRN Z d u ń skiej W oli. N a 24 rad n y c h z rek o m en d acji PPR m an d aty m iało 9 osób, z PPS 9 i z SD 6. Ź ródło o p rzed staw icielach PPR mówi jak o o człon k a c h „P artii P ra c y ” , zaś o o d d e le g o w an y c h do R ady p rze z SD jak o 0 „ re p re z e n ta n ta c h d e m o k ra cji"'12. W sen sie form alnym nie byli oni o d d e le g o w an i p rzez SD, bo k ied y p o w sta w a ła MRN, o rg a n iz a c ja SD w Z d u ńsk iej W oli jeszcze nie istn iała. Ludzie ci jed n a k pó źn iej zn aleź li się rzeczyw iście w szereg ach SD.
W e w szy stk ich m niejszy ch m ia sta c h i osad ach , p o d o b n ie ja k 1 w g m inach, do la ta 1945 r. w ra d a c h n a ro d o w y c h zd e cy d o w a n ie d o m inow ali członk o w ie SL, czasem ty lk o dzieląc m a n d a ty z bezip arty m y mi, np. w GRN gm iny M ęka w szy scy ra d n i w liczbie 12 należeli do SL. W y ją tk o w o zd arzało się, że w sk ładzie R ady zn a jd o w ał się członek PPS lub PPR.
W R adzie M iejsk iej D ziałoszyna na 27 rad n y c h ty lk o jeden b y ł z PPR i jed e n z PPS. W MRN Praszki, k tó ra w ów czas n a le ż a ła do pow. w ieluńskieg o , w śród 17 ra d n y c h 15 było z SL i zaled w ie dw óch z PPR. W GRN w Szadku na 15 ra d n y c h p ię c iu było członkam i PPR, w GRN w Zadzim iu na 24 ra d n y c h 7 n ale ż a ło do PPR, a w GRN gm iny Z d uń
A PS, sy g n . 1, P ro to k ó ły p o s ie d z e ń M RN m. W ie lu n ia za 1945 r., к. 2 i 19v., sy g n . За, K sięga e w id e n c ji c z ło n k ó w P rezyd iu m RN nlb.
