Bogdan Ogrodnik
W kierunku jednolitej koncepcji
przyrody : rozważania na kanwie
Popperowskiej koncepcji trzech
światów
Folia Philosophica 24, 89-106
W kierunku
jednolitej koncepcji przyrody
Rozważania n a kanwie
Popperowskiej koncepcji trzech światów
W p ie r w s z e j c z ę ś c i a r t y k u ł u u s t o s u n k u j ę s ię do k i l k u w y b r a n y c h te z P o p p e r a d o ty c z ą c y c h k o n c e p c ji tr z e c h św ia tó w , w s k a z u ją c n a m o ż liw e jej ro z w in ię c ia , n a to m ia s t w d ru g ie j c z ęśc i p o d a m z a r y s k o n c e p c ji m o n is ty c z n e j s ta n o w ią c e j s z e r s z e r a m y te o r e ty c z n e , d o k ła d n ie j: m e ta f iz y c z n e , w k t ó r e w p is u je s ię P o p p e r o w s k a k o n c e p c ja t r z e c h ś w ia - tó w 1. Z a p r e z e n to w a n e s ta n o w is k o m o n is ty c z n e n ie b ę d z ie j e d n a k ż e a n i f e n o m e n a liz m e m , a n i s p ir y t u a l iz m e m , a n i m a t e r i a li z m e m — s t a n o w is k a m i k r y ty c z n ie o c e n ia n y m i p r z e z P o p p e r a . D o p o d ję c ia ta k ie j p r ó b y z a c h ę c a p o w s z e c h n ie z n a n y p o z y ty w n y s to s u n e k P o p p e r a do m e ta f iz y k i, m a ją c e j w p r a w d z ie — je g o z d a n ie m — s w e m ie js c e p o z a o b r ę b e m n a u k i s e n s u s tr ic to , s ta n o w ią c e j j e d n a k b o d a jż e n a jw a ż n ie j s z y s k ł a d n i k k o n t e k s t u o d k r y c ia n a u k o w e g o 2.
1 Na konieczność rozwinięcia koncepcji Poppera w kierunku bardziej komplet nego systemu tez metafizycznych wskazała L. W ę s i e r s k a w tekście Przedmioty
czysto intencjonalne a obiekty trzeciego świata. W: R. P o c z o b u t , L. W ę s i e r s k a : Z badań nad sprzecznością, przedmiotami czysto intencjonalnymi oraz Popperow- skim trzecim światem. Lublin 1996, s. 188. Niestety, poza zestawieniem koncepcji
Poppera z ontologią R. Ingardena nie zaproponowała rozwiązania żadnej ze wska zanych przez siebie trudności, jakie zawiera Popperowska koncepcja.
2 K.R. P o p p e r : Logika odkrycia naukowego. Tłum. U. N i k l a s . Warszawa 1977, s. 24; K.R. P o p p e r : Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu. Tłum. T. B a s z - n i a k . Warszawa 1998, s. 106.
Analiza i rozwinięcie w ybranych tez
Popperowskiej koncepcji trzech światów
P o p p e r w k w e s tii m e ta fiz y c z n e j b u d o w y (w s z e c h )ś w ia ta s tw ie r d z a : T r z e c i ś w i a t, b ę d ą c c z ę ś c io w o a u to n o m ic z n y , m a sw ó j p o c z ą t e k w ś w ie c ie d r u g im , a t e n — w ś w ie c ie p ie r w s z y m . P o p p e r j a k o p l u r a l i s t a w k w e s t ii ilo ś c i d z ie d z in b y tu , k t ó r e n a z y w a ś w ia ta m i, z a ró w n o o k r e ś la , n a c z y m p o le g a o d r ę b n o ś ć ( a u to n o m ia ) t r z e c h św ia tó w , j a k i w s k a z u je n a ic h ś c is łe p o w ią z a n ie . Ś w ia ty s t a n o w i ą „ c zę śc i” s k ł a d a ją c e s ię n a „ c ało ść ”, j a k ą j e s t w s z e c h ś w ia t3. T rz e c i ś w ia t i s t n i e j e - z d a n ie m P o p p e r a — i j e s t r ó w n ie r e a ln y , j a k p o z o s ta łe d w a ś w ia ty , g d y ż o d d z ia łu je n a n a s z e m y ś le n ie , a z a n a s z y m p o ś r e d n ic tw e m — n a ś w i a t fiz y c z n y i o d w r o tn ie . W k w e s t ii i s t n i e n i a trz e c ie g o ś w i a ta P o p p e r z a s to s o w a ł k r y t e r i u m e m p ir y c z n e . W d a ls z y c h p a r t i a c h te j c z ę ś c i a r t y k u ł u n ie b ę d ę a n a liz o w a ł te z o n to lo g ic z n y c h , lec z z a jm ę s ię z a g a d n i e n ia m i, k t ó r e d o p ro w a d z iły P o p p e r a do ic h p o s ta w ie n ia . S y tu a c ja p r o b le m o w a J e d n y m z p o d s ta w o w y c h ty p ó w s k ła d n ik ó w trz e c ie g o ś w ia ta , i to t y p e m n a jb a r d z ie j i n tr y g u ją c y m s ą s y tu a c je p r o b le m o w e . T e o rie , a r g u m e n ta c je , d o w o d y i in n e s k ła d n i k i trz e c ie g o ś w ia ta , cho ć s p r a w ia j ą w r a ż e n ie b y tó w u s ta l o n y c h ( s ta ty c z n y c h ), n ie z m ie n n y c h , p r ę d z e j czy p ó ź n ie j u j a w n i a j ą sw ój p o te n c ja ł p ro b le m o w y . P o p p e r s tw ie r d z a d o b i tn i e , że w s z y s tk ie o r g a n iz m y p r z e z c a ły c z a s r o z w ią z u ją p r o b le m y ( n a w e t w e ś n ie ) 4. C h c ą c u o g ó ln ić t ę te z ę , m o ż n a s ię o d w o ła ć do m e ta f iz y k i W h it e h e a d a , w k tó r e j k a ż d y a k t u a l n y b y t ( a c tu a l e n tity ) j e s t sw o iś c ie p o ję ty m o r g a n iz m e m 5. D la c z e g o w a r to n a w ią z a ć do s y s t e m u W h ite h e a d a ? G d y ż z a p ro p o n o w a ł o n w XX w ie k u n a jb a r d z ie j w y r a f i n o w a n ą i - j a k m o ż n a p o k a z a ć - w s p o ry m z a k r e s ie c ią g le a d e 3 Zob. K.R. P o p p e r : Wszechświat otwarty. Tłum. A. C h m i e l e w s k i . Kraków 1996, s. 159. W tym kontekście zam iast o trzech światach lepiej byłoby mówić o trzech warstwach (wszech)świata. Zob. np. N. H a r t m a n n : Nowe drogi ontolo-
gii. Tłum. L. K o p c i u c h , A. M o r d k a . Toruń 1998.
4 K.R. P o p p e r : Wiedza a zagadnienie..., s. 78
5 Zob. A.N. W h i t e h e a d : Nauka i świat nowożytny. Tłum. M. K o z ł o w s k i , M. P i e ń k o w s k i OP. Kraków 1987.
k w a t n ą m e t a f i z y k ę , k t ó r a j a k o t a k a , m u s i b y ć p u n k t e m w y jś c ia w s z e lk ic h p r z y s z ły c h m e ta f iz y k . W ła ś n ie s y s te m m e ta f iz y c z n y te g o t y p u m o ż e w y z n a c z y ć s z e r s z e r a m y te o r e ty c z n e , w k t ó r e w p is z e się k o n c e p c ja P o p p e r a .
Co to j e s t s y t u a c j a p r o b le m o w a ? O d p o w ia d a ją c n a to p y t a n i e w r a m a c h p e r s p e k t y w y filo z o fii W h it e h e a d a , m o ż n a p o w ie d z ie ć , że j e s t to ro d z a j n a p ię c ia m ię d z y r o z w ija ją c y m s ię o r g a n iz m e m a je g o ś ro d o w is k ie m , c zy t e ż s ta ją c y m s ię je d n o s tk o w y m b y t e m a je g o o to c z e n ie m , b ę d ą c y m s p o łe c z n o ś c ią in n y c h o rg a n iz m ó w . J e d n o s tk o w y m b y t e m m o ż e b y ć j e d n o s t k a fiz y c z n a , b io lo g ic z n a , p s y c h ic z n a (a t a k ż e j e d n o s t k a t e o r e ty c z n a czy k u l t u r o w a — zob. d a le j). Ś ro d o w is k ie m z a ś m o ż e b y ć o d p o w ie d n io : ś ro d o w is k o fiz y c z n e , b io c e n o z a , a k ty w n e p o le św ia d o m o ś c i (o ra z o d p o w ie d n io : śro d o w is k o te o r e ty c z n e czy ś ro d o w i sk o k u ltu ro w e ). N a p ię c ie to d y n a m iz u je u k ła d : o rg a n iz m — śro d o w isk o . D y n a m ik a t a j e s t u k i e r u n k o w a n a i w ią ż e s ię w p r o s t z c e lo w o ś c io w ą n a t u r ą p ro c e s ó w p s y c h ic z n y c h , b io lo g ic z n y c h . O ile ce lo w o śc io w o ść w s fe rz e p s y c h ic z n e j n ie b u d z i z a s a d n ic z y c h sp rz e c iw ó w , o ty le w b io lo g ii r o z u m i a n a m u s i b y ć s p e c y fic z n ie . N ie m a — j a k c h c ia ł A r y s to t e le s — g o to w y c h fo rm , do k tó r y c h z m i e r z a j ą p ro c e s y b io lo g ic z n e 6, a le s ą c o ra z to n o w e c e le ( n ie r a z c a ła ic h h i e r a r c h i a ) , k t ó r e m o ż n a o s ią g n ą ć d z ię k i n a b y c iu n o w y c h u m ie ję tn o ś c i, d y s p o z y c ji czy z a c h o w a ń . C e le s ą r o z p o z n a w a n e w p o s ta c i a l t e r n a t y w 7. A lte r n a ty w a m i m o g ą b y ć n p . k o n k u r e n c y jn e h ip o te z y , p o g ląd y , m o ż liw e s p o so b y z a c h o w a ń . P u n k t e m w y jś c ia p r o c e s u w y ł a n ia n i a s ię n o w e j a l t e r n a t y w y j e s t s y t u a c j a p ro b le m o w a . P o w s ta łe n a p ię c ie o b e jm u je u k ł a d o r g a n iz m — śro d o w is k o . A b y s y tu a c ja p r o b le m o w a z o s ta ł a r o z w ią z a n a , u k ł a d t e n m u s i w y k a z y w a ć d w a t y p y a k ty w n o ś c i: a k ty w n o ś ć g e n e r u j ą c ą p r ó b n e r o z w ią z a n ia o r a z o k r e ś lo n y ro d z a j d y n a m ik i, k t ó r y w y z n a c z a z a c h o d z ą c y w u k ł a d z i e p r z e b ie g z m i a n z a p o c z ą tk o w a n y c h w y g e n e r o w a n ie m o k re ś lo n e g o p r ó b n e g o r o z w ią z a n ia . P ie r w s z y ty p a k ty w n o śc i u j a w n ia a lt e r n a t y w y , d r u g i ty p w e r y f ik u je ic h p r z y s ta w a ln o ś ć , a d e k w a tn o ś ć do rz e c z y w is to ś c i z a s t a n e g o u k ł a d u , e lim in u ją c p r a w ie w s z y s tk ie a lt e r n a t y w y , z w y ją tk ie m k i l k u czy je d n e j, n a jle p ie j r o z w ią z u ją c e j ( n a d a n y m e ta p i e p r o c e s u z m ia n ), z a s t a n ą s y tu a c ję p r o b le m o w ą . K o ń c o w y m e ta p e m p r o c e s u r o z w ią z y w a n ia s y tu a c ji p r o b le m o w e j j e s t u s t a l e n i e n o w e g o w z o rc a z a c h o w a ń ( P o p p e r n a z y w a to „ tr a d y c ją ”) c z a s a m i p o c ią g a ją c e g o z a s o b ą n o w e u f o rm o w a n ie , w y r a ż a ją c e s ię a n a to m ic z n ie b ą d ź o g ó ln ie j — s t r u k t u r a l n i e .
6 Arystoteles odróżniał formę substancjalną od entelechii. Ta pierwsza była
przyczyną formalną, ta druga — celową.
C z y d a s ię j e d n a k ż e w s k a z a ć z a s a d n o ś ć p r z y p u s z c z e n ia s f o r m u ło w a n e g o p r z e z je d n e g o z a d w e r s a r z y P o p p e r a , k t ó r y s tw ie r d z ił: „O d k ie d y i s t n i e j ą r ó ż n e g a tu n k i , o d k ie d y w y s tę p u je j a k ik o lw ie k b y t, k t ó r y m o ż e r e a g o w a ć n a o to c z e n ie , p r o b le m y w y jśc io w e j u ż i s t n i e j ą ”8. P o p p e r n ie w id z ia ł m o ż liw o ś c i p r z e n i e s i e n i a z a g a d n i e n ia tw ó rc z e g o r o z w ią z y w a n ia p r o b le m ó w p o z a g r a n ic e p s y c h o lo g ii i b io lo g ii9. T y m c z a s e m o d d a w n a z n a n y j e s t f a k t s f o r m u ło w a n ia m e c h a n ik i k la s y c z n e j i k w a n to w e j w f o rm a liz m ie tzw . r a c h u n k u w a ria c y jn e g o . S f o r m u ło w a n ie to s ta n o w i p e w n ą a n a lo g ię do p ro c e s ó w c e lo w o śc io w y c h c h a r a k t e r y z u j ą c y c h w y ż s z e p o z io m y o r g a n iz a c ji ś w i a ta . N a p o z io m ie k w a n to w y m „ c z ą s tk a , p o r u s z a j ą c się , e k s p lo r u je w s z y s tk ie m o ż liw e d ro g i p r o w a d z ą c e do p u n k t u d o c e lo w eg o [...]. C a ły p r o c e s w y g lą d a t a k , j a k b y z n a ł a sw ój p u n k t docelow y, b a d a ł a w s z y s tk ie d ro g i p r o w a d z ą c e do n ie g o i w y b i e r a ł a d ro g ę , w z d łu ż k t ó r e j d z i a ł a n i e j e s t n a jm n ie js z e . J e s t to o c z y w iśc ie a n tr o p o m o r f is ty c z n y sp o só b w y r a ż a n i a się , a le o d s ła n ia o n p e w n e p ra w id ło w o ś c i, d la k tó r y c h t r u d n o z n a le ź ć je d n o z n a c z n e o k r e ś l e n ia w n a s z y m ję z y k u k s z ta ł to w a n y m p r z e z » lo gik ę m a k ro s k o p o w ą « ”10. W p o d e jś c iu w a r ia c y jn y m p o d s ta w o w e p r a w a n a t u r y z a w s z e m a j ą p o s ta ć tzw . z a s a d e k s tr e m u m . I s t n i e j e r ó w n ie ż k o s m o lo g ic z n a w e r s ja z a s a d e k s tr e m u m . T a k w ię c , po k o n ie c z n e j m o d y fik a c ji z n a c z e ń , tzw . o b ie k ty w n a s y tu a c j a p r o b le m o w a o k a z u je s ię o b e c n a n a w s z y s tk i c h p o z io m a c h r z e c z y w is to ś c i, c h o ć n a k a ż d y m z n ic h m a w ł a s n ą s p e c y f ik ę 11 (por. t a b e l ę 1). Z t a b e l i 1 w y n ik a , że k a ż d y ze ś w ia tó w j e s t c z ęśc io w o z a m k n i ę t y w ty m s e n s ie , że z a w i e r a c h a r a k t e r y s t y c z n e d la s ie b ie n a p ię c ia , k t ó r e m o g ą b y ć n iw e lo w a n e p r z e z p ro c e s y r z ą d z ą c e s ię s p e c y fic z n y m i d la te g o ś w i a ta p r a w a m i. W o b r ę b ie d a n e g o ś w i a t a p r z e b ie g o w i p r o c e só w z a in ic jo w a n y c h o b e c n y m w ty m św ie c ie n a p ię c ie m to w a r z y s z y w y ła n ia n ie s ię ( e m e rg e n c ja ) n o w y c h s t r u k t u r . S t r u k t u r y t e j u ż p r z e z s a m f a k t z a i s t n i e n i a w p e w n y m z m ie n n y m ś ro d o w is k u p r z y c z y n ia j ą s ię do p o w s t a n ia n o w y c h s y tu a c ji p ro b le m o w y c h i w k o n s e k w e n c ji — n a p ię ć . C z ę ś c io w a z a m k n ię to ś ć d a n e g o ś w i a ta n a o d d z ia ły w a n ie p o z o s ta ły c h ś w ia tó w w y p ły w a ją c a z w a r s tw o w e j b u d o w y r z e c z y w is to ści (w s e n s ie H a r t m a n n a ) j e s t p o d s t a w ą a u to n o m ii ( ta k ż e częścio w ej)
8 Ibidem, s. 57.
9 „Problemy — stwierdza Popper — to w istocie coś, co wiąże się ze światem bio
logicznym”; i dalej „Naprawdę nie rozumiem, jak problemy mogłyby pojawić się przed powstaniem życia zwierzęcego”. Zob. ibidem.
10 M. He l l e r : Mechanika kwantowa dla filozofów. Kraków 1996, s. 76.
11 Można więc postawić pytanie: czy da się sformułować metafizyczną zasadę ekstremum. Jeżeli tak, to jakich kategorii ona dotyczy? Zob. B. O g r o d n i k : Traktat
T a b e l a 1 Ź ródło d y n a m ik i a w y g e n e ro w a n a s tr u k t u r a
ź ró d ło d y n a m ik i W y g e n e ro w a n a s t r u k t u r a
Świat n r 3 Obiektywna sytuacja pro
blemowa
Wiedza obiektywna (w tym informacja genetycz na), wytwory kultury (w tym wytwory zwierząt)
Świat n r 2 Dyspozycje wrodzone i ich
modyfikacje, potrzeby psychiczne i fizyczne
Wiedza subiektywna, tradycja, wzorce zachowań
Świat n r 1
Siły, potencjały Korelacje kwantowe, struktury dynamiczne,
stru ktu ry czasoprzestrzenne (w tym anatomiczne) d a n e g o ś w ia ta . C z ę ś c io w a z a ś o tw a r to ś ć k a ż d e g o ze ś w ia tó w s t a n o w i k o n s e k w e n c ję f a k t u o d d z ia ł y w a n ia t r z e c h ś w ia tó w n a s ie b ie . O tw a r to ś ć w s z e c h ś w ia ta ja k o c a ło ś c i z a w ie r a ją c e j t r z y ś w ia ty w y p ły w a z f a k t u z a c h o d z e n ia w e w s z e c h ś w ie c ie e w o lu c ji e m e r g e n tn e j. T h e o rìa P o p p e r z g a d z a się z P la to n e m w k w e s tii k o n ie c z n o ś c i u z n a n i a i s t n i e n i a a u to n o m ic z n e g o trz e c ie g o ś w ia ta , lecz d y s ta n s u je s ię o d s t a n o w is k a P la to n a , k tó r e s p r o w a d z a do s tw ie r d z e n ia , że tr z e c i ś w ia t w y p e łn i a ją p o jęc ia (o b ie k ty w n e ), czyli z n a c z e n ia słó w 12. J a k o p o d sta w o w e o b ie k ty trz e c ie g o ś w i a ta P o p p e r w y m ie n ia te o r ie , s y tu a c je p r o b le m o w e, a r g u m e n ty itd . Z b liż a sw e s ta n o w is k o do p o g lą d u B o lz a n a o ra z F r e g e g o 13 u p a tr u j ą c y c h w z d a n ia c h o b ie k ty w n y c h czy m y ś la c h s k ła d n ik i trz e c ie g o ś w ia ta . R ó ż n i go j e d n a k o d w s z y s tk ic h w y m ie n io n y c h w c z e śn ie j filozofów p r z e k o n a n ie o z m ie n n e j ilości o b ie k tó w w y p e łn ia ją c y ch trz e c i ś w ia t o ra z o ic h g e n e ty c z n e j z a le ż n o śc i od ś w ia ta d ru g ie g o .
12 Interesujące jest, że Popper pozostawia nazwę „idea” jako nadrzędną wobec pojęciowej oraz zdaniowej interpretacji obiektów trzeciego świata. K.R. P o p p e r :
Wiedza obiektywna. Tłum. A. C h m i e l e w s k i . Warszawa 1992, s. 172.
13 Zob. E. P i e t r u s k a - M a d e j : Intelligibilia. Trzecie królestwo Fregego i Pop-
P o p p e r p o s łu g u je s ię t e r m i n e m „ te o r ia ” w k i l k u o d m ie n n y c h k o n t e k s t a c h . W k o n te k ś c ie m e to d o lo g ic z n y m P o p p e r n ie w id z i i s to tn e j ró ż n ic y m ię d z y t e o r i ą a z b io re m z d a ń (p o w ią z a n y c h s t r u k t u r ą lo g ic z n ą ). W k o n te k ś c ie e p is te m o lo g ic z n y m w s k a z u je o n n a f u n d a m e n t a l n e z n a c z e n ie te o r ii. N a p r z y k ł a d o m a w ia ją c r o lę o b s e rw a c ji w r o z w o ju w ied zy , p is z e : „[...] p r z y ją w s z y d o s ta te c z n ie s z e r o k i s e n s t e r m i n u » te o r ia « , m o ż n a je [tz n . n a s z e d y s p o z y c je , a le t a k ż e o r g a n y c z u c io w e — B .O .] o k r e ś lić j a k o p r z e s y c o n e t e o r i ą [ p o d k r .- K .R .P ] ”14. W re s z c ie w k o n te k ś c ie m e ta fiz y c z n y m : „ P r ó b n e r o z w ią z a n ia , w łą c z a n e p r z e z z w ie r z ę ta i r o ś l i n y w o b rę b sw e g o c ia ła o r a z z a c h o w a n ia , s ą b io lo g ic z n y m i o d p o w ie d n ik a m i te o r ii, a t a k ż e o d w r o t n ie : te o r ie o d p o w ia d a ją e d o s o m a ty c z n y m o r g a n o m i ic h fu n k c jo m [...]. [...] P o d o b n ie j a k te o r ie , o r g a n y i ic h f u n k c je to p r ó b n e a d a p ta c je do ś r o d o w is k a , w k tó r y m ż y je m y ”15. W z m o c n ie n ie m m e to d o lo g ic z n e g o s ta n o w is k a P o p p e r a , z g o d n y m z je g o e p is te m o lo g ią i w y ła n ia ją c y m się s ta n o w is k ie m m e ta fiz y c z n y m , j e s t t e z a g ło sz ą c a , że „ d y s ta n s ”, k tó r y d z ie li te o r ię od z d a n ia , j e s t r ó w n ie d u ży, j a k t e n , k t ó r y d z ie li z d a n ie o d p o ję c ia . M o ż n a s k o r z y s ta ć t u z in n e j te z y P o p p e r a : „[...] p o ję c ia s ą c z ęśc io w o ś r o d k a m i b u d o w y te o r ii, a częścio w o ś r o d k a m i ic h o c e n y ”16. T e ra z m o ż n a s tw ie rd z ić : t a k j a k p o ję c ia s ą c z ęśc io w o ś r o d k a m i b u d o w y z d a n ia , a c z ęśc io w o ś r o d k a m i ic h oceny, t a k z d a n i a s ą c z ę śc io w o ś r o d k a m i b u d o w y te o r ii, a częścio w o ic h oceny. Z n a c z e n ie p o jęć - s tw ie r d z a d a le j P o p p e r - j e s t g łó w n ie i n s t r u m e n t a l n e , p o n ie w a ż z a w s z e m o ż n a je z a s t ą p ić i n n y m i p o ję c ia m i. I z n ó w d a s ię t ę m y ś l r o z w in ą ć : t a k j a k z n a c z e n ie p o ję ć d la z d a ń j e s t g łó w n ie i n s t r u m e n t a l n e , t a k i z n a c z e n ie z d a ń d la t e o r i i j e s t g łó w n ie i n s t r u m e n t a l n e , g d y ż z a w s z e m o ż e m y z a s t ą p ić je i n n y m i z d a n ia m i. W ś w ie tle d o ty c h c z a s o w y c h s tw ie r d z e ń k o n ie c z n a o k a z u je s ię m o d y f ik a c ja t e z y P o p p e r a o o b ie k ta c h trz e c ie g o ś w ia ta : P o d s ta w o w y m t y p e m o b ie k tu n a le ż ą c y m do trz e c ie g o ś w i a ta j e s t th e o rìa 11. T h e o rìa to p i e r w o t n a j e d n o s t k a z n a c z ą c a , m a j ą c a j e d n o l i t ą , p r o s t ą t r e ś ć . 14 K.R. P o p p e r : Wiedza obiektywna..., s. 102. 15 Ibidem, s. 199. 1 167 Ibidem, s. 173.
17 Na potrzebę rozszerzenia znaczenia term inu „teoria” poza kontekst meto dologiczny zwraca uwagę Popper w przytoczonych wcześniej cytatach. Jeszcze da lej idzie R. Thom, który uzasadniając swe platonizujące stanowisko w kwestii s ta tu su obiektów matematycznych, proponuje rozumienie tw ierdzenia-teorem atu w sensie pierwotnego znaczenia greckiego term inu theorìa. R. T h o m: Matematy
ka nowoczesna: pomyłka pedagogiczna i filozoficzna? Tłum. R. D u d a . „Wiadomo
ści M atem atyczne” 1974, T. 18, s. 118. Por. F.E. P e t e r s : Greek Philosophical
W o b e c n o śc i s z c z e g ó ln e g o r o d z a ju a k ty w n o ś c i, j a k ą j e s t a k ty w n o ś ć ś w ia d o m o ś c i18, th e o rìa m o że u le c „ ro z b ic iu ”, p r z e k s z ta łc a ją c s ię w z a m k n ię ty u k ł a d w z a je m n ie o d n ie s io n y c h do s ie b ie p o c h o d n y c h j e d n o s t e k z n a c z ą c y c h — j e d n o s t e k n iż s z e g o r z ę d u 19. T h e o r ìa m o ż e b y ć w sz c z e g ó ln o ś c i t e o r i ą n a u k o w ą , a r g u m e n te m , d o w o d e m . J e d n o s t k i t e m o g ą się w e w n ę tr z n ie ró ż n ic o w a ć n a o k re ś lo n e c ią g i z d a ń , t e z a ś — n a z d a n ia , fra z y , w y r a z y i t d . 20 T a k w ię c z d a n i a i p o ję c ia s ą t a k ż e s k ła d n i k a m i trz e c ie g o ś w ia ta , lecz w s e n s ie p o c h o d n y m . D a le j th e o rìa b ę d z ie r o z w a ż a n a g łó w n ie n a p r z y k ła d z ie te o r ii n a u k o w e j.
O p i s y w a n ą t u s y tu a c ję z ilu s tr o w a ć m o ż n a z a p o m o c ą te o r i i f r a k - t a l i , p o s łu g u ją c e j s ię p r o c e d u r a m i a lg o r y tm ic z n y m i, g e n e r u ją c y m i o b i e k t y o n a jw ię k s z y m z d o ty c h c z a s z n a n y c h s t o p n i u z ło ż o n o ś c i. O b ie k te m p r z e k s z ta ł c a n y m j e s t j a k i ś z b ió r p u n k t ó w n a p r o s te j czy p ła s z c z y ź n ie . Z ło ż o n a s t r u k t u r a — o b ie k t f r a k t a l n y — w y ła n ia się s to p n io w o , w m ia r ę j a k p o s tę p u je p r o c e d u r a a lg o r y tm ic z n a . P r o c e d u r a t a z a w i e r a j a k i ś ty p s a m o o d n ie s ie n ia b ę d ą c e g o tzw . o d w z o ro w a n ie m z w ę ż a ją c y m , a w ię c p r z e k s z ta ł c a j ą c y m w y jśc io w y z b ió r w p o d z b ió r z a w a r t y w w y jśc io w y m z b io rz e; w n a s tę p n y m k r o k u ite r a c y jn y m w ę ż sz y z b ió r p r z e k s z t a ł c a n y j e s t w sw ój p o d z b ió r itd . T e o rię j a k o p r o s t ą j e d n o s t k ę z n a c z ą c ą i lu s t r o w a ł b y w y jśc io w y je d n o r o d n y z b ió r p u n k tów , n a to m ia s t z w i ą z a n ą z d a n ą s y tu a c j ą p r o b le m o w ą a k ty w n o ś ć r o z s z c z e p ia ją c ą t ę t e o r ię n a j e d n o s t k i n iż s z e g o r z ę d u i lu s t r o w a ł b y a lg o r y t m o d w z o r o w a n ia z w ę ż a ją c e g o . S to p n io w o w y ł a n i a j ą c ą s ię w ie d z ę o b i e k t y w n ą o b r a z o w a łb y s to p n io w o g e n e r o w a n y o b ie k t f r a k ta ln y .
18 Ponieważ Popper przyjmuje istnienie wielu poziomów świadomości, więc trze ba by zbadać, czy wspomniana aktywność może dotyczyć ich wszystkich, czy też raczej dla każdego poziomu jest inna.
19 W artykule Części i całości w języku R. Jakobson wskazuje, że problematy ka ta jest ciągle za słabo obecna w pracach z zakresu lingwistyki. Szczególnie za niedbany jest problem całości nadrzędnych wobec zdania, tj. wypowiedzi, czy ca łości jeszcze wyższego stopnia, czyli dyskursu. Język traktuje on jako obiektywną wielopoziomową hierarchię części i całości. R. J a k o b s o n : W poszukiwaniu istoty
języka. T. 1. Warszawa 1989, s. 135 i nast. Mistrzowskie analizy nadbudowania
całości nad częściami znaczeniowymi przeprowadził R. I n g a r d e n w O dziele li
terackim. Warszawa 1960. Dwom wspomnianym filozofom i wielu innym wspólne
było podejście strukturalne. Mnie zaś interesuje — podobnie jak Poppera w oma
wianym tu zakresie — podejście genetyczne.
20 Związek teorii ze zdaniem określiłem analogicznie do tego, jak Frege powią zał myśl logiczną z pojęciem: „Nie wychodzę zatem od pojęć, składając z nich my śli czy sądy, lecz na odwrót: rozszczepiając myśl, dochodzę do jej składników”. G. F r e g e : Pisma semantyczne. Tłum. B. Wo l n i e w i c z . Warszawa 1977, s. 134. Zrezygnować w związku z tym trzeba z pierwszoplanowej w epistemologii pozycji prawdy logicznej i odwołać się do innych idei regulatywnych. Zob. K.R. P o p p e r :
R ó ż n ic a m ię d z y t e o r i ą a c ią g ie m z d a ń j e s t z a s a d n i c z a i m o ż n a j ą u k a z a ć p r z e z o d w o ła n ie s ię do p o ję c ia p r z e s t r z e n i s e m a n t y c z n e j 21. W j ę z y k o z n a w s tw ie o d r o k u 1 9 1 0 f u n k c jo n u je t e r m i n „p ole s e m a n ty c z n e ”, k tó r y je d n a k ż e s łu ż y do o p is y w a n ia z w ią z k ó w z n a c z e n io w y c h ty lk o m ię d z y w y r a z a m i. S z y b k o o k a z a ło się , że u w z g lę d n ie n ie f a k t u , że d a n y w y r a z w c h o d z i w s k ła d w ie lu p ó l s e m a n ty c z n y c h , n a d m i e r n ie k o m p lik u je p o s łu g iw a n ie s ię ty m p o ję c ie m . P o n a d to s y s t e m a t y z a c ja ty c h p ó l j e s t w d u ż y m s to p n i u a r b i t r a l n a . W p s y c h o lin g w is ty - ce z a c z ę to t a k ż e u ż y w a ć p o ję c ia p r z e s t r z e n i s e m a n t y c z n e j 22. D o ty c z y on o p o jęć i b a d a je p r z y u ż y c iu m e to d y s k a lo w a n i a w ie lo w y m ia ro w eg o. B a d a n i a t e u j a w n i a j ą k o r e la c ję m ię d z y p o d s ta w o w y m i w y m ia r a m i p o ję c ia , tj. c h a r a k t e r y s t y k a m i s k ła d a ją c y m i się n a je g o t r e ś ć j ę z y k o w ą (ce c h y d e fin ic y jn e i c e c h y c h a r a k te r y s ty c z n e ) . P r z e s t r z e ń s e m a n t y c z n a t e o r i i s ta n o w i n ie ja k o je j „ ś ro d o w is k o n a t u r a l n e ”. J e d n ą z c e c h c h a r a k te r y s ty c z n y c h te j p r z e s t r z e n i s t a n o w i j e j „ w ie lo w y m ia ro w o ś ć ” . „ W y m ia r” te j p r z e s t r z e n i m o ż n a b y o k r e ś lić — c h o ć n ie p r e c y z y jn ie — l ic z b ą n i e s p r o w a d z a ln y c h do s ie b ie ( n ie z a le ż n y c h ) n ie z m ie n n ik ó w o n to lo g ic z n y c h z a w a r ty c h w ję z y k u , w k t ó r y m d a n a t e o r i a z o s ta ł a o p is a n a . K a t e g o r i a n i e z m ie n n i k a ( i n w a r i a n t u ) n a le ż y do t y c h k a te g o r ii, k t ó r e w XX w ie k u w rę c z z d o m in o w a ły p o d s ta w o w e k i e r u n k i n a u k i. I d e a p o s z u k iw a n i a r e la c y jn y c h s ta ły c h n ie w r a ż liw y c h n a t r a n s f o r m a c je o k a z a ła s ię n ie z w y k le p ło d n a . W m a t e m a t y c e F. K le in o g ło sił p r o g r a m o k r e ś l a n i a r ó ż n y c h g e o m e t r i i z a p o m o c ą n i e z m ie n n ik ó w p r z e k s z t a ł c e ń g e o m e try c z n y c h . W fiz y c e E . N o e t h e r s f o r m u ło w a ła t w ie r d z e n ie , d z ię k i k t ó r e m u z r o z u m ia n o , że p r a w a z a c h o w a n ia p o d s ta w o w y c h w ie lk o ś c i fiz y c z n y c h (n p . p ę d u , m o m e n tu p ę d u , e n e rg ii) s ą k o n s e k w e n c ją i s t n i e n i a n ie z m ie n n ik ó w p r z e k s z ta ł c e ń p o d s ta w o w y c h r ó w n a ń fiz y k i. W lin g w is ty c e C h .S . P e ir c e s fo r m u ło w a ł te z ę , że n a ż a d n y m p o z io m ie n ie m o ż n a b a d a ć z n a k u , je ż e li je d n o c z e ś n ie n ie b a d a s ię je g o i n w a r i a n tó w i w a r ia n t ó w tr a n s f o r m a c y jn y c h . N ie z m ie n n ik i o n to lo g ic z n e ś w ia to o b r a z u z a w a r te g o w ję z y k u to u s ta l o n e (często t r u d n o d o s tr z e g a ln e ) e le m e n t a r n e je d n o s tk i z n a c z ą c e ( te o r ie e l e m e n t a r n e lu b ic h w y r a ź n ie w y o d r ę b n ia ją c e s ię s k ła d n ik i, n p . t w ie r d z e n ia , k lu c z o w e p o jęc ia). P rz y k ła d o w o , je d n y m z n ie z m ie n n ik ó w o n to lo g ic z n y c h j ę z y k a p o to c z n e g o j e s t t e o r i a s u b s ta n c ja ln o
-21 W dalszej części artykułu próbuję rozwinąć pomysł R. Jacobsona i R. Tho- ma zapożyczony od Peirce’a: „Lingwistyka wiele nauczyć się może w szczególności
od topologii R. J a c o b s o n : Kilka uwag o Peirce’em, poszukiwaczu dróg
w nauce o języku. W: I d e m: W poszukiwaniu istoty języka..., s. 56.
22 Zob. J. T r z e b i ń s k i : Twórczość a geneza pojęć. Warszawa 1981, s. 35 i nast, 45 i nast.
-p rz y p a d ło ś c io w e j b u d o w y e le m e n tó w r z e c z y w is to ś c i. W y k ry w a n ie m n ie z m ie n n ik ó w z a jm u je się o n to lo g ia . O n to lo g ia u ja w n ia w ię c w y m ia r p r z e s t r z e n i s e m a n ty c z n e j. J e s t j e d n a k w ie le o n to lo g ii „ re g io n a ln y c h ”, g d y ż w ie le j e s t s y s te m ó w ję z y k o w y c h . D la k a ż d e j o n to lo g ii w y d a je się o b o w ią z y w a ć tw ie r d z e n ie : w p r z e s t r z e n i s e m a n ty c z n e j d a n e j t e o r i i (o lic z b ie w y m ia r ó w w y z n a c z o n y c h p r z e z z a d a n ą o n to lo g ię ) c ią g z d a ń o p is u ją c y te o r ię tw o r z y o b ie k t o m n ie js z e j lic z b ie „ w y m ia ró w ” n iż t a te o r i a . Tę s a m ą te o r i ę b o w ie m m o ż n a w y r a ż a ć z a p o m o c ą r ó ż n y c h c ią g ó w z d a ń z a w ie r a ją c y c h o d n ie s ie n ie do n ie z m ie n n ik ó w , z k t ó r y c h c z ę ś ć m o ż e b y ć r ó ż n a . W y r a ż e n ie t e o r i i w c ią g u z d a ń m o ż n a o k r e ś lić j a k o z r z u to w a n ie w ie lo w y m ia ro w e j te o r i i n a n iż e j w y m ia r o w ą p o d p r z e s t r z e ń , k t ó r ą w y z n a c z a j ą n i e z m ie n n i k i o n to lo g ic z n e s y s t e m u z d a ń u ż y ty c h do je j o p is u . L o g ic z n a s t r u k t u r a w ią ż ą c a z d a n ia , w y r a ż a ją c e d a n ą te o r ię , j e s t w y z n a c z o n a sp o s o b e m je j r z u t o w a n i a n a p o d p r z e s t r z e ń z d a ń . K a ż d y c ią g z d a ń o p is u ją c y d a n ą te o r i ę tw o r z y z ło ż o n y o b ie k t ze w z g lę d u n a łą c z ą c e t e z d a n ia o d n ie s ie n ia w z a je m n e . O d n ie s ie n ia o w e s ą w c z ę ś c i z a w a r t e w s t r u k t u r z e lo g ic z n e j w i ą ż ą c e j z d a n ia i t r e ś ć p o jęć w y s tę p u ją c y c h w t y c h z d a n ia c h . J ę z y k „ N a jw a ż n ie js z y m » tw ó rc ą « [trz e c ie g o ś w i a t a — B .O .] j e s t ję z y k ”23 - s tw ie r d z a P o p p e r. N a j ę z y k s k ł a d a j ą się częścio w o p r z e n ik a ją c e się, c z ęśc io w o w y o d r ę b n io n e th e o rìa - p o d s ta w o w e j e d n o s t k i z n a c z ą c e . J ę z y k m a t a k ż e so b ie w ł a ś c i w ą d y n a m ik ę . T rz e c i ś w i a t n ie j e s t j e d n a k n a j s z e r s z ą p r z e s t r z e n i ą s e m a n ty c z n ą , g d y ż t ę k a ż d o ra z o w o w y z n a c z a th e o rìa . T rz e c i ś w i a t m a n ie z w y k le b o g a t ą to p o g ra f ię , c e c h u j e go b o g a c tw o k r a i n b ą d ź to g r a n ic z ą c y c h z so bą, b ą d ź p o w ią z a n y c h s z la k a m i k o m u n ik a c y jn y m i. P o z o s ta je k w e s t i ą o t w a r t ą , co j e s t g r a n i c ą te g o ś w ia ta . C z y t r z e c i ś w i a t o t a c z a ją p u s tk o w ia , czy te ż s a m j e s t ra c z e j p u s t y n i ą z r z a d k o r o z s i a n y m i o a z a m i, czy w r e s z c ie t r z e c i ś w i a t n ie m ia łb y g r a n i c w ty m s e n s ie , że k a ż d o r a z o w a p r ó b a w y j ś c ia p o z a g r a n ic e k o ń c z y ła b y s ię a k t e m c r e a tio ex n ih ilo , po k tó r y m n a d a l p o z o s ta je s ię w o b r ę b ie (p o sz e rz o n e g o ) trz e c ie g o ś w ia ta ?
J ę z y k c h a r a k t e r y z u j e s ię tw ó r c z y m n a p ię c ie m , gdyż:
23 K.R. P o p p e r : Wiedza a zagadnienie..., s. 56. Język badany z punktu wi dzenia przynależnych mu różnych aspektów jest zarówno twórcą trzeciego świa ta, jak i jego składnikiem.
1. J e s t z n a t u r y n ie s p ó jn y m z w ią z k ie m p o d s ta w o w y c h je d n o s t e k z n a c z ą c y c h — th eo rìa . 2. Z g o d n ie z p r z y w o ł a n ą p r z e z P o p p e r a k o n c e p c j ą K. B u h l e r a z 1 9 3 4 r o k u ję z y k r e a l iz u j e n a r a z w ie le fu n k c ji, n p . t a k i c h ja k : e k s p r e s y j n a , k o m u n ik a c y jn a , o p is o w a , a r g u m e n t a c y j n a . S p e ł n ie n ie k a ż d e j z t y c h f u n k c ji w y m a g a s p e ł n i e n i a n i e r a z p r z e c iw s ta w n y c h w a r u n k ó w . 3. R e a liz a c ja n a t u r a l n y c h f u n k c ji j ę z y k a p r z y c z y n ia s ię do je g o ro z w o ju , co c h w ilo w o w z m a g a n ie s p ó jn o ś ć i z a b u r z a r e a liz a c ję p r z y n a jm n ie j n ie k tó r y c h f u n k c ji ję z y k a .
D y n a m ik ę w y w o ła n ą tk w ią c y m i w ję z y k u n a p ię c ia m i w p ie rw s z y m p r z y b liż e n iu m o ż n a o p isa ć j a k o m e c h a n ic z n y p ro c e s z e s t a w i a n i a o ra z r o z d z i e l a n ia s k ła d n ik ó w ję z y k a . P ro c e s t e n m o ż e d o k o n y w a ć s ię n a w s z y s tk ic h je g o p o z io m a c h (słów , f ra z , z d a ń , w y p o w ie d z i, te o r i i itd .). Z e s ta w ia n ie i r o z d z ie la n ie p o z w a la u w id o c z n ić n a p ię c ia w y s t ę p u j ą ce m ię d z y n i e k tó r y m i s k ła d n i k a m i ję z y k a . W d r u g im p r z y b liż e n iu d y n a m ik ę j ę z y k a p o jm o w a ć m o ż n a ja k o z ło ż o n y p ro c e s , w k t ó r y m d o k o n u je s ię a n a l i z a o r a z s y n te z a . N a p i ę c ia u w id o c z n io n e w t e n czy i n n y sp o só b (n p . z a p o m o c ą z e s t a w i a n i a i r o z d z i e l a n ia s k ła d n ik ó w ję z y k a , i n tu ic ji, p rz y p a d k o w e j o b s e rw a c ji) m o ż n a p ró b o w a ć n iw e lo w a ć , s ta w ia ją c h ip o te z y . P r o c e s y a n a li z y o ra z s y n te z y s ą u k i e r u n k o w a n y m i p r z e z h ip o te z ę c z y te o r i ę p r o c e s a m i p r z e k s z ta ł c a n i a w y jśc io w y c h s y tu a c ji p ro b le m o w y c h . D z ię k i ty m p r o c e so m p o w s ta je w o b r ę b ie j ę z y k a n o w o ść. J ę z y k d a je s ię r o z p a tr y w a ć t a k ż e j a k o ś ro d o w is k o ż y c ia s z c z e g ó l n e g o r o d z a j u „ o rg a n iz m ó w ” . T a k ie p o d e jś c ie u m o ż liw ia je s z c z e p e ł n i e j s z e u ję c ie d y n a m i k i j ę z y k a . M y ś l t ę r o z w ija m ię d z y i n n y m i R . T h o m , p is z ą c : „ W e d łu g m n ie rz e c z o w n ik o d p o w ia d a w u m y ś le p o ję c iu , p o ję c ie z a ś w in n o b y ć t r a k t o w a n e j a k o coś w r o d z a ju b y t u ż y w e g o , o r g a n iz m u , k t ó r y ż y je , k t ó r y m a p e w n e c ia ło w p r z e s t r z e n i s e m a n ty c z n e j. »C iało« to m a p e w ie n b r z e g , a p o ję c ie m a m e c h a n iz m y r e g u la c y jn e h o m e o s ta z y , p o z w a la ją c e m u o p ie r a ć s ię » a g re s ji« p o jęć o ta c z a ją c y c h . N a ogół s ą to w ła ś n ie m e c h a n iz m y o p is y w a n e p r z e z c z a s o w n ik i i j e s t to z b ió r ty c h p ro c e s ó w r e g u la c y jn y c h , k t ó r e p o z w a la ją d e fin io w a ć s e m a n t y c z n ą n a t u r ę p o ję c ia ”24. R. T h o m s ta w ia p r o b le m d o ty c z ą c y r o z u m i e n i a n a t u r y p o ję c ia j a k o n i e z m ie n n i k a p r z e k s z t a ł c e ń , k t ó r e d o k o n u ją s ię w o b r ę b ie p r z e s t r z e n i s e m a n ty c z n e j te g o p o ję c ia . Z n a m ie n n e j e s t , że p r z e s t r z e ń s e m a n t y c z n ą t r a k t u j e R. T h o m — w m y ś l sw ej filo z o fii m a t e m a t y k i — ja k o p r z e s t r z e ń s u b s t r a t , z k tó
-24 R. Th o m: Parabole i katastrofy. Rozmowy o matematyce, nauce i filozofii. Tłum. R. Du d a . Warszawa 1991, s. 138.
re g o w y g e n e r o w a n e s ą z a ró w n o p o ję c ia , j a k i m e c h a n iz m y z a p e w n ia ją c e p o ję c io m s t r u k t u r a l n ą s ta b iln o ś ć . T a filo z o fia p r z y z n a je p i e r w s z e ń s tw o c ią g ło ś c i n a d d y s k re tn o ś c ią : „[...] s t r u k t u r y d y s k r e tn e s ą i n t e r e s u j ą c e ty lk o w ta k i e j m ie r z e , w j a k ie j, w t e n czy i n n y sp o só b , m o g ą b y ć z a n u r z o n e w c o n tin u u m ”. I d a le j: „ [ n a w e t — B .O .] s t r u k t u r y n a jb a r d z i e j d y s k r e t n e w y ł a n i a j ą s ię p r z e z p e w ie n ro d z a j c ią g łe j g e n e r a c ji z p o d ło ż a ”25. W p ra w d z ie p o d e jś c ie T h o m a k o n c e n tr u je się n a p o ję c ia c h o r a z ic h t r a n s f o r m a c j a c h , j e d n a k ła tw o je u o g ó ln ić n a p r z y p a d e k th e o ria . M o ż n a p o s ta w ić h ip o te z ę , że c ią g ły s u b s tr a t- p o d - ło że g e n e r u ją c y th e o r ia w r a z z o d p o w ia d a ją c ą m u p r z e s t r z e n i ą s e m a n t y c z n ą to ty le , co a k ty w n e p o le ś w ia d o m o ś c i (św ia d o m o ś c i w s z e r o k im z n a c z e n iu ) .
E w o lu c ja e m e r g e n t n a
Z w ią z e k m ię d z y w y jś c io w y m p r o b le m e m i r o z w ią z a n ie m (m o g ą c y m s ta ć się n o w y m p ro b le m e m ) n ie j e s t — z d a n ie m P o p p e r a — z w ią z k ie m ś c iś le d e te r m in is ty c z n y m , p rz y c z y n o w y m .
Z n a c z y ć to m o ż e , że:
1. W ś ró d w ie lu m o ż liw y c h r o z w ią z a ń w y jścio w eg o p r o b le m u w y z n a c z o n y c h p r a w a m i n a t u r y ty lk o je d n o ro z w ią z a n ie j e s t r e a liz o w a n e (u c ie le ś n ia n e ) w s k u te k jeg o p rz y p a d k o w e g o czy „sw ob od neg o” w y b o ru .
2. R o z w ią z a n ie p r o b le m u n ie j e s t je d n o z n a c z n ie w y z n a c z o n e n a m o cy o b o w ią z u ją c y c h ( n ie k o n ie c z n ie n a m z n a n y c h ) p r a w p rz y ro d y , g d y ż i s tn ie je w n a t u r z e n ie u s u w a ln y s k ła d n ik in d e te r m in is ty c z n y i n g e ru ją c y w p r z e b ie g p ro c e s u , d o p ro w a d z a ją c e g o do te g o r o z w ią z a n ia .
W j e d n y m i d r u g im p r z y p a d k u p o ja w ia s ię c z y n n ik , k t ó r y w p r o w a d z a no w o ść i n ie p o w ta r z a ln o ś ć w p ro c e s d z ia n ia się (ew olucji) ś w ia t a . To p o ja w ia n ie s ię n o w o śc i i n ie p o w ta r z a ln o ś c i m a — z d a n ie m P op - p e r a — c h a r a k t e r e m e r g e n c ji.
A d 1. D o t e z y P o p p e r a o e w o lu c y jn e j n a t u r z e n a u k i n a w i ą z a ł M . H e lle r, p r z e d s t a w ia j ą c k o n c e p c ję tzw . n ie lin io w e j e w o lu c ji n a u k i 26.
25 Ibidem, s. 143.
26 M. He l l e r : Nieliniowa ewolucja nauki. W: „Roczniki filozoficzne. Seria 3” 1984, T. 32, s. 105—124. Tekst ten wszedł nieznacznie rozwinięty do skryptu: I d e m:
Filozofia nauki. Wprowadzenie. Kraków 1992, s. 65—72. Można powiedzieć, że Hel
lera w równym stopniu inspirowały poglądy na tem at istoty nauki formułowane przez Poppera, co I. Prigogine’a zawarte w: I. P r i g o g i n e , I. S t e n g e r s : Z cha
osu ku porządkowi. Tłum. K. L i p s z y c . Warszawa 1990.
F o r m u ł u j ą c t ę k o n c e p c ję , o d w o łu je s ię do m o d e lu e w o lu c ji z b u d o w a n e g o z a p o m o c ą o d k r y ty c h w l a t a c h s ie d e m d z ie s ią ty c h XX w ie k u t e o r i i s y s te m ó w d y n a m ic z n y c h ( b a d a ją c y c h n ie lin io w e r ó w n a n i a r ó ż n ic z k o w e ). T e o ria s y s te m ó w d y n a m ic z n y c h m a z a s to s o w a n ie m ię d z y i n n y m i w t e r m o d y n a m ic e p ro c e s ó w n ie ró w n o w a g o w y c h , w k tó r e j r a m a c h w y k a z a n o m o ż liw o ść p o w s t a w a n ia tzw . s t r u k t u r d y s s y p a ty w - n y c h . „ E w o lu c ja n a u k i j e s t n ie w ą tp liw ie p r o c e s e m g e n e r u ją c y m i n fo rm a c ję i p ro c e s t e n n a p e w n o o d b y w a s ię w s t a n a c h d a le k ic h od ró w n o w a g i [...]”27. T a k o k r e ś lo n a p e r s p e k t y w a s p o jr z e n ia n a n a u k ę w y s t a r c z a — z d a n ie m H e l le r a — a b y w o p is ie e w o lu c ji n a u k i s k o r z y s ta ć z b o g a te g o d o r o b k u w y p r a c o w a n e g o w te r m o d y n a m ic e n i e l in i o w ej o r a z w e w s p o m n ia n y m w c z e ś n ie j d z ia le m a t e m a t y k i. J e ż e li p r z y j ą ć h ip o te z ę , że n a u k a j e s t s t r u k t u r ą d y s s y p a ty w n ą , to m o ż n a n p . w y ja ś n ić k o n ie c z n o ś ć n a s tę p o w a n i a po so b ie o k r e s ó w s ta b iln e g o r o z w o ju n a u k i i tzw . r e w o lu c ji n a u k o w y c h . W t y m o s t a t n i m o k r e s ie — w o k r e s ie b if u r k a c ji, tj. w ie lu m o ż liw y c h k i e r u n k ó w r o z w o ju u k ł a d u — s t r u k t u r a n a u k i s ta j e s ię n i e s t a b i l n a i p o d a t n a n a d ro b n e , s p o n t a n ic z n e f lu k tu a c je . J e d n a z f lu k t u a c j i s k ie r o w u je t r a j e k t o r i ę u k ł a d u n a n o w y a t r a k t o r , co o z n a c z a o s ią g n ię c ie p r z e z p r z e k s z ta łc o n y u k ł a d r e ż i m u n o w e j s ta b iln o ś c i s t r u k t u r a l n e j . B a d a ją c p r z e b ie g t r a j e k t o r i i u k ł a d u n a p ła s z c z y ź n ie fa z o w e j, d o s tr z e g a m y , że w y ło n ie n ie s ię n o w y c h s t r u k t u r n ie j e s t m o ż liw e , d o p ó k i u k ł a d n ie o s ią g n ie i u r z e c z y w is tn i p o p r z e d n ic h s t r u k t u r . I n n y m i sło w y: s y tu a c je p r o b le m o w e m o g ą b y ć d o s tr z e g a n e , p o d e jm o w a n e i r o z w ią z y w a n e ty lk o w o k r e ś lo n e j k o le jn o ś c i. O b o w ią z u je t u w ięc i m m a n e n t n a lo g ik a ro z w o ju . M o ż liw o śc i ta k ie g o , a n ie in n e g o r o z w o ju u k ł a d u w y ł a n i a j ą w m ia r ę je g o e w o lu c ji. N a jw y r a ź n ie j w id a ć to w p r z e b ie g u e w o lu c ji o r g a n iz m ó w ż y w y c h i r o z w o ju n a u k i (a t a k że k u ltu r y ) . Z ja w isk o p r z e d w c z e s n y c h o d k ry ć czy w y n a la z k ó w d o b rz e i l u s t r u j e t ę p ra w id ło w o ś ć . K o n c e p c ja H e l le r a d o d a tk o w o u z a s a d n i a te z ę o o b e c n o śc i e m e r g e n c ji t r e ś c i n a w s z y s tk ic h p o z io m a c h r z e c z y w is to ś c i, n ie ty lk o n a p o z io m ie b io lo g ic z n y m , a le i j ę z y k a ( n a u k i) . A d 2. B r a k je d n o z n a c z n e g o z w ią z k u p rz y c z y n o w e g o m ię d z y w y j ś c io w y m p r o b le m e m i r o z w ią z a n ie m czy n o w y m p r o b le m e m p o c h o d z ić m o ż e z in d e t e r m in i s ty c z n e j „ d o m ie s z k i” , j a k ą z a w i e r a ś w ia t r e a ln y . C zy d o m ie s z k a t a o b e c n a j e s t n a w s z y s tk ic h p o z io m a c h r z e c z y w is to ś c i? T a k , lecz ró ż n ie się o n a p r z e ja w ia . N a k w a n to w y m p o z io m ie r z e c z y w is to ś c i d o c h o d z i do f lu k tu a c ji, k r ó r e d o p u s z c z a m ię d z y i n n y m i e n e rg e ty c z n o - c z a s o w a z a s a d a n ie o z n a c z o n o ś c i. J a k j e d n a k p r z e j a w i a s ię s k ła d o w a i n d e t e r m i n i s t y c z n a n a in n y c h p o z io m a c h ? P o p
p e r, id ą c z a e w o lu c jo n is ta m i, w s k a z u je , że n a p o z io m ie o r g a n iz m u m a m y do c z y n ie n ia z m u ta c ja m i o r a z n o w y m i w z o r c a m i z a c h o w a ń g e n e r o w a n y m i n a m o cy w e w n ę tr z n e j a k ty w n o ś c i o r g a n iz m u . N a p o z io m ie ś w ia d o m o ś c i n a t o m i a s t o p e r u je m y h ip o te z a m i, p r z y p u s z c z e n i a m i c z y p r ó b n y m i r o z w ią z a n ia m i g e n e r o w a n y m i p r z e z a k ty w n o ś ć p s y c h ic z n ą . Z a k a ż d y m r a z e m i n d e t e r m i n i s t y c z n a d o m ie s z k a m o d y f ik u ją c a p r z e b ie g p ro c e s ó w w y w o d z i s ię ze sz c z e g ó ln e g o r o d z a ju p o d ło ż a c e c h u ją c e g o s ię n i e u k i e r u n k o w a n ą a k ty w n o ś c ią , a k ty w n o ś c i ą c h a o ty c z n ą . W a rto z w ró c ić u w a g ę , że o b e c n o ść i n d e t e r m in i s ty c z n e - go s k ł a d n i k a ś w i a ta r e a ln e g o , s k ł a d n i k a p r z e n ik a ją c e g o w s z y s tk ie je g o p o zio m y, m u s i m ie ć s w e m e ta f iz y c z n e ź ró d ło 28. T r a d y c ja a d z ie d z ic z e n ie J e ś l i p e w n a c e c h a b e h a w i o r a l n a (w z o rz e c z a c h o w a ń ) u t r z y m u je s ię d łu ż s z y c z a s , c h o ć d o s tę p n e t a k ż e s ą i n n e w z o rc e , to t a k ą s y t u a c ję P o p p e r n a z y w a t r a d y c ją . J e ż e l i t a s y tu a c j a t r w a d łu ż s z y c z a s (w s k a li w ła ś c iw e j t r w a n i u g a tu n k u ) , m o że n a s tą p i ć g e n e ty c z n e u m o c o w a n ie te j c e c h y b e h a w io r a ln e j i w te d y in n y w z o rz e c z a c h o w a ń s ta je s ię n ie d o s tę p n y . G e n e ty c z n e u m o c o w a n ie o m a w ia n e j c e c h y u m o ż li w ia l e p s z ą s p e c ja liz a c ję g a t u n k u n iż o p a rc ie s ię n a t r a d y c ji, k t ó r a d o p u s z c z a i n n e t y p y z a c h o w a ń 29. K lu c z o w ą d la p r z e b ie g u e w o lu c ji ro lę o d g ry w a — z d a n ie m P o p p e r a — p o s z e r z a n ie i z a w ę ż a n ie s p e k tr u m w z o rc ó w z a c h o w a ń , a t a k ż e p o s z e r z a n ie i z a w ę ż a n ie g e n e ty c z n e g o p o d ło ż a z a c h o w a ń . K a ż d e g e n e ty c z n e u m o c o w a n ie s p e c ja liz a c ji po j a k i m ś c z a s ie m u s i s ię o k a z a ć l e t a ln e , c h o ć n i e r a z b a r d z o d łu g o m o że b y ć p r z y d a t n e w z a c h o w a n iu g a t u n k u , n a t o m i a s t o p a rc ie s ię n a t r a dycji o g r a n ic z a w p r a w d z ie s p e c ja liz a c ję , a le z w ię k s z a e la s ty c z n o ś ć g a t u n k u n a z m i a n y 30.
Z a p r o p o n o w a n e p r z e z P o p p e r a u o g ó ln ie n ie d a r w i n i z m u p o le g a t a k ż e n a ty m , że o r g a n iz m y r o z w ią z u ją p r o b le m y n ie z w ią z a n e b e z p o ś r e d n io z p r z e t r w a n ie m . J e ż e l i o r g a n iz m m a p r o b le m z u w o ln ie n ie m s ię o d p r e f e r e n c ji, to z n a cz y , że n a s t ę p u j e s p e c ja liz a c ja .
28 Por. P l a t o ń s k ą koncepcję chora, zaw artą w dialogu: Timajos Tłum. P. S i we k . Warszawa 1986. Szczegółowe omówienie w B. O g r o d n i k : O współczesnych
rozwinięciach Platońskiej koncepcji chora. W: Materiały konferencji pn. „Kolokwia Platońskie - Timajos”. Karpacz 2000. [W druku].
29 K.R. P o p p e r : Wiedza a zagadnienie..., s. 82 i 85. 30 Ibidem, s. 87.
O s o b n ik i s ą s o n d a m i p r ó b n y m i d la g a tu n k ó w , g a t u n k i — d la r o d z a jó w itd . M a m y w ię c c a ł ą h i e r a r c h ę w z o rc ó w z a c h o w a ń , o d p o w ia d a j ą c ą h i e r a r c h i i g a tu n k o w o -r o d z a jo w e j. „ Z a c h o w a n ie j e s t w a ż n i e j sz e o d a n a to m ii. J e s t to — j a k s ą d z ę — s p o s trz e ż e n ie , k tó r e u s z ło u w a g i b io lo g o m . D la w y ja ś n ie n ia e w o lu c ji z n a c z e n ie k lu c z o w e m a b e h a w io r a ln a s o n d a p r ó b n a ”31. G a tu n k o w o - ro d z a jo w a h i e r a r c h i a w z o rc ó w z a c h o w a ń o p ie r a s ię (p o d o b n ie j a k w u ję c iu D u n s a S z k o ta ) n a is to c ie je d n o s tk o w e j. P o p p e r b u d u je n a s tę p u j ą c e a n a lo g ie p ro p o rc jo n a ln o ś c i: ( k o n k r e t n y w z o rz e c z a c h o w a ń : o s o b n ik ) ~ (o so b n ik : g a tu n e k ) ~ (g a t u n e k : ro d z a j) itd . D z ię k i ty m a n a lo g io m m o ż liw a j e s t o d b u d o w a m e t a f iz y k i łą c z ą c e j w so b ie k l a s y c z n ą k o n c e p c ję w ie lo ś c i fo rm o k r e ś l a ją c y c h s u b s ta n c ję z p o d e jś c ie m p r o c e s u a ln y m , w sz c z e g ó ln o ś c i e w o lu c y jn y m . D la p r z e b ie g u e w o lu c ji i s t o t n e j e s t , że p r ó b n e fo rm y z a c h o w a ń , o so b n ik ó w , g a tu n k ó w itd . n ie m a j ą c z y s to lo so w e g o c h a r a k t e r u . Z a c h o w y w a n e i w z m a c n ia n e s ą p r ó b y u k i e r u n k o w a n e n a ro d z a j p r o b le m u , n a d k tó re g o r o z w ią z a n ie m o s o b n ik czy g a t u n e k „ p ra c u je ”. Z y c ie n i e u s t a n n i e i n a r ó ż n y c h p o z io m a c h h i e r a r c h i i p e n e t r u j e ś r o d o w is k o , d o s to s o w u je s ię do n ie g o , je d n o c z e ś n ie z m ie n ia ją c je.
N ie p rz y p a d k o w o P o p p e r p o w o łu je s ię w ty c h k w e s t ia c h n a P e ir- c e ’a 32, k t ó r y o so b ie m ó w ił, że j e s t r e a l i s t ą p o ję c io w y m (b liż s z y m j e d n a k D u n s a S z k o ta n iż P l a t o n a ) 33. S f o r m u ło w a n a p r z e z P e ir c e ’a z a s a d a p r a g m a ty c z n a o k r e ś l a o s ta te c z n e g o i n t e r p r e t a n t a z n a k u . Z n a c z e n ie m z n a k u j e s t w o s ta t n ie j i n s t a n c j i n a w y k d z ia ł a n i a , t r w a ł a d y s p o z y c ja do o k r e ś lo n y c h z a c h o w a ń . „ C e le m z n a k u j e s t w y tw o r z e n ie n a w y k u ”34. N a w y k czy d y s p o z y c ja , o k t ó r y c h m ó w i P e irc e , s ą j e d n a k ż e n o ś n ik a m i t r e ś c i o g ó ln y c h . T re ś ć t a m o ż e s ta ć s ię t a k ż e z n a k ie m i w te d y k o ło s e m io z y s ię z a m y k a . Z a n im do te g o d o jd z ie , n a s tę p u j e w i e lo k r o t n a k o n f r o n t a c j a p o s z c z e g ó ln y c h , in d y w i d u a l n y c h z a c h o w a ń , w y p ły w a ją c y c h ze z n a c z e ń z n a k ó w , z r z e c z y w is to ś c ią p o za- z n a k o w ą .
P r o b le m d z ie d z ic z e n ia i tr a d y c ji w ro z w o ju g a tu n k ó w p o n ie z b ę d n e j m o d y f ik a c ji m o ż n a o d n ie ś ć do n iż s z y c h p o z io m ó w o r g a n i z a c j i ś w ia ta . P o n o w n ie p r z y w o łu ją c W h it e h e a d a , w y p a d n ie s tw ie r d z ić , że t r w a n i e b y t u (czy to w s e n s ie je d n o s tk o w y m , czy te ż g a tu n k o w y m )
31 Ibidem, s. 82.
32 Popper uważał Ch.S. Peirce’a za jednego z największych filozofów wszyst kich czasów. Zob. K.R. P o p p e r : Wiedza ob iektyw n a ., s. 272. W szczególności ak
ceptował koncepcje semiotyczne Peirce’a choć — jak sam przyznaje — znał je w nie
wielkim stopniu. Zob. I d e m: Wiedza a zagadnienie..., s. 34. 33 H. B u c z y ń s k a : Peirce. Warszawa 1965, s. 83.
p o le g a n a s t a ł y m n a w r o c ie , p o w t a r z a n i u (r e ite r a tio n ) o k r e ś lo n e j s t r u k t u r y ( tre ś c i) w s p lo ta c h (n e x u s) n a s tę p u j ą c y c h po so b ie a k t u a l n y c h b y tó w . O k r e ś lo n a s t r u k t u r a „ p rz e ż y w a ” z a n ik a k tu a l n e g o b y tu , j e ś l i j e s t w łą c z o n a do i s t o t y k o le jn e g o s ta ją c e g o s ię a k tu a l n e g o b y tu . W łą c z e n ie s t r u k t u r y p r z e s z łe g o b y t u do is to ty a k tu a liz u ją c e g o się n o w e g o b y t u (czy li d z ie d z ic z e n ie ) z a le ż y j e d n a k z a ró w n o o d c h a r a k t e r u p o d m io t u n o w e g o b y t u , j a k i o d o ta c z a ją c e g o go ś r o d o w is k a . W p e w n y c h w a r u n k a c h z a c h o d z i p r a w ie p e łn e d z ie d z ic z e n ie s t r u k tu ry . N a j p r o s t s z y p r z y k ł a d ta k i e j s y tu a c ji s ta n o w i p ro c e s fa lo w y z a c h o d z ą c y w j e d n o r o d n y m ś ro d o w is k u . S k ą d i n ą d w ie m y , że w ła ś n ie o b ie k ty k w a n to w e c h a r a k t e r y z u j e n i e u s u w a l n y a s p e k t fa lo w y o ra z s w e g o r o d z a j u „ is tn ie n ie w ib r a c y jn e ”35.
Tezy o bycie realnym
D a le j szk ico w o p r z e d s ta w ię o p is b y t u r e a ln e g o n a w ią z u ją c y w w ie l u p u n k t a c h do s ta n o w is k a P o p p e r a 36. W s z y s tk ie b y ty r e a l n e s ą p o c h o d n e w z g lę d e m c a ło ś c i, j a k ą j e s t ś w ia t r e a l n y 37. C a ło ść t a p o d le g a u k i e r u n k o w a n e m u p ro c e s o w i z m ia n — z a s a d n e j e s t m ó w ie n ie o e w o lu c ji ś w i a t a r e a ln e g o . K a ż d y z o s o b n a je d n o s tk o w y b y t r e a l n y z je d n e j s tr o n y d z ie d z ic z y s w ą o k re ś lo n o ś ć o d w c z e ś n ie js z y c h b y tó w r e a ln y c h , z k t ó r y c h p o w s ta ł, z d r u g ie j z a ś — d o s to s o w u je s ię do ś r o d o w is k a , k t ó r e z a s t a ł. Z a ró w n o b y ty r e a l n e , j a k i o ta c z a ją c e je ś r o d o w is k a o c o ra z to w ię k s z y m z a s ię g u s t a n o w i ą h ie r a r c h ię . Ś w ia t r e a l n y m a b u d o w ę h ie r a r c h ic z n ą . Ś ro d o w is k o o n a j w ię k s z y m z a s ię g u j e s t ty m s a m y m , co ś w i a t re a ln y . B y t r e a l n y d o s to s o w u je s ię do sw e g o ś r o d o w is k a a k ty w n ie , tj. o d d z ia łu ją c n a n ie . T y m s a m y m b y t w s p ó łtw o rz y sw o je ś ro d o w is k o ; j e s t t u z a w a r t y m o m e n t s p r z ę ż e n ia z w ro tn e g o .
35 Zob. A.N. W h i t e h e a d : Nauka i świat n ow o żytn y., rozdział VIII Teoria
kwantów.
36 Zręby koncepcji zawarłem w Traktacie o Czystej Aktywności... Nie będę jed nak posługiwał się wypracowaną tam siatk ą pojęć, lecz opis poprowadzę w trady cyjnym języku metafizyki.
37 Postulat ontycznego pierwszeństwa świata-całości nad jego dowolną częścią stanowi o holizmie metafizycznym koncepcji. Popper nie zajmował w tej sprawie wyraźnego stanowiska.
W h i e r a r c h i i b y tó w d a s ię w y ró ż n ić k i lk a g łó w n y c h s to p n i, z k t ó r y c h k a ż d y j e s t w e w n ę tr z n ie b a r d z o z ró ż n ic o w a n y : — s to p ie ń n ie o r g a n ic z n y ; — s to p ie ń o rg a n ic z n y ; — s to p ie ń p s y c h ic z n y ; — s to p ie ń d u ch o w y . E w o lu c ja ś w i a ta r e a ln e g o p o c ią g a z a s o b ą e w o lu c ję b y tó w o r a z ic h ś r o d o w is k d o k o n u ją c ą s ię n a w s z y s tk ic h s to p n i a c h h i e r a r c h i i ś w i a ta r e a ln e g o . E w o lu c ja n a k a ż d y m s to p n i u h i e r a r c h i i p r z e b ie g a j e d n a k że n a d w u p o z io m a c h : — e w o lu c ji t r e ś c i b y t u ( o b ja w ia ją c a s ię e m e r g e n c j ą n o w y c h ja k o ś c i, r e la c ji itd .); — e w o lu c ji z ło ż o n o śc i b y t u ( b a z u ją c a n a r ó ż n y c h r e la c ja c h t y p u c z ęść — cało ść). P o z io m y te , ś c iś le do s ie b ie o d n ie s io n e , w a r u n k u j ą s ię w z a je m n ie , lec z s ą do s ie b ie n i e s p r o w a d z a ln e . C z ę ś c i b u d u ją c e b y t r e a l n y m u s z ą b y ć t a k lic z n e i p o w ią z a n e z s o b ą w sp o só b w t a k i m s to p n i u z ło żony, a b y m ó c p r z y ją ć w ł a ś c i w ą d a n e m u b y to w i tr e ś ć . M ó w ią c m e t a fo ry c z n ie : b y t r e a l n y m o że b y ć n o ś n ik ie m ty lk o ta k ie j tre ś c i, j a k ą z d o ł a „ u n ie ś ć ” . N a p r z y k ł a d z ło ż o n o ść b u d o w y a to m u w a r u n k u j e je g o w ła s n o ś c i i o d w r o tn ie — t a k i e , a n ie i n n e w ła s n o ś c i d o m a g a j ą s ię t a k ie j, a n ie in n e j z ło ż o n o śc i b u d o w y a to m u ; z ło ż o n o ść b u d o w y a m e b y i z a k r e s c z y n n o ś c i s ą d o s to s o w a n e do t r e ś c i z a p is a n e j w je j a p a r a c ie g e n e ty c z n y m i o d w r o tn ie : z d o ln o ś ć p r z y s w o je n ia p r z e z k o g o ś j a k i e jś z ło ż o n e j t e o r i i j e s t u w a r u n k o w a n a s to p n ie m p r z y g o to w a n ia do je j p r z y ję c ia , n p . u p r z e d n i m i s t u d i a m i te o r i i p r o s ts z y c h . M a to z a p e w n e sw ój o d p o w ie d n ik czy n n o śc io w y , a m o ż e i a n a to m ic z n y w m ó z g u . D o p r z e b ie g u e w o lu c ji t r e ś c i b y t u r e a ln e g o k o n ie c z n e j e s t s p e łn i e n ie d w u w a r u n k ó w . S ą n im i: 1. W e w n ę tr z n a a k ty w n o ś ć b y tu . W ś ró d w ie lu p r z e ja w ó w ow ej w e w n ę tr z n e j a k ty w n o ś c i k lu c z o w e d la e w o lu c ji t r e ś c i z n a c z e n ie m a z d o ln o ś ć do n i e u s t a n n e g o g e n e r o w a n ia czeg oś, co m o ż n a b y n a z w a ć , z a P o p p e re m , s o n d ą b e h a w i o r a ln ą b ą d ź c z y n n o śc io w o p o ję ty m r o z w ią z a n ie m p r ó b n y m , p r ó b n y m w z o r c e m z a c h o w a ń a lb o f lu k t u a c j ą . I s t o t ą te g o r o d z a ju a k ty w n o ś c i j e s t g e n e r o w a n ie „ ś ro d o w is k a te o r e ty c z n e g o ” o tw ie r a ją c e g o n o w e m o ż li w o śc i czy w ie lo c z ło n o w e a l t e r n a t y w y z a p o m o c ą s t a w i a n i a h ip o te z . S t a w i a n i e h ip o te z p o ję te j e s t c z y n n o śc io w o , a w ię c m a p o s ta ć z d a r z e n i a lu b k r ó tk ie g o p r o c e s u 38. D o c h o d z i t u do a k t u r o z s z c z e p ie n ia
38 Można by zapytać: ile, średnio rzecz biorąc, badacz stawia roboczych hipo tez, czy ogólniej: ile podejmuje prób rozwiązania problemu, prób świadomych,
pół-t r e ś c i p o c z ą pół-tk o w e j n a pół-t r e ś c i p o c h o d n e . T re ś ć p o c z ą pół-tk o w a o k r e ś la b y pół-t re a ln y , z a n im t e n z n a jd z ie s ię w s y tu a c ji p ro b le m o w e j. T re ś ć p o c h o d n a to w y g e n e r o w a n e z t r e ś c i p o c z ą tk o w e j p r z e z w e w n ę t r z n ą a k t y w n o ś ć n o w e tr e ś c i, „ u c ie le ś n io n e ” w e f lu k t u a c j a c h , w p r ó b n y c h w z o r c a c h z a c h o w a ń , n o w y c h o s o b n ik a c h d a n e g o g a tu n k u , s fo rm u ło w a n y c h h ip o te z a c h ro b o c z y c h itd . 2. N a p ię c ia m ię d z y b y te m r e a l n y m a je g o ś ro d o w is k ie m . U k i e r u n k o w a n ie n a p ię c ia w y z n a c z a s y tu a c j a p ro b le m o w a . P o n ie w a ż b y t r e a l n y m o ż e u c z e s tn ic z y ć w w ie lu s y tu a c j a c h p r o b le m o w y c h n a r a z , to p o d le g a o n w ie lo k ie r u n k o w y m n a p ię c io m . O b e c n o ś ć o k r e ś lo n e g o n a p ię c ia p r e f e r u j e t e z f lu k t u a c j i c zy r o z w ią z a ń p r ó b n y c h , k t ó r e z m n i e js z a ją ow o n a p ię c ie , a w ię c p r z y n a jm n ie j w c z ę śc i r o z w ią z u j ą s y tu a c ję p ro b le m o w ą . O p ty m a ln e r o z w ią z a n ie s y tu a c ji p r o b le m o w e j p o z n a je s ię p o ty m , że w y d o b y ta t r e ś ć p o c h o d n a c e c h u je s ię p ło d n o ś c ią , tj. u j a w n ia m o ż liw o ść d a ls z e g o r o z w o ju (ro z s z c z e p ia n ia ) w r a m a c h d a n e g o b y t u r e a l n e g o (lu b je g o p o c h o d n y c h ) n a le ż ą c e g o do te g o s a m e g o lu b w ł a ś n ie z m ie n ia ją c e g o s ię ś r o d o w is k a . M o ż liw e k i e r u n k i r o z w o ju t r e ś c i p i e r w o tn e j d a n e g o b y t u s ą w m o m e n c ie je j r o z s z c z e p i e n ia (w w y n i k u w e w n ę t r z n e j a k ty w n o ś c i b y tu ) z d e t e r m i n o w a n e p r a w a m i r z ą d z ą c y m i w d z ie d z in ie w ła ś c iw e j r o d z a jo w i b y tu , do k t ó r e g o d a n y b y t n a le ż y . T y lk o t a t r e ś ć p o c h o d n a u t r z y m a s ię w b y c ie , k t ó r a b ę d ą c z w i ą z a n a z t r e ś c i ą p i e r w o t n ą , j e d n o c z e ś n i e u w z g lę d n i n a t u r ę c z y c h a r a k t e r n a p i ę c i a m ię d z y b y t e m a je g o ś r o d o w is k ie m . J e ż e l i n a p ię c ie m a c h a r a k t e r s ta ł y ( n ie u s u w a ln y ) lu b p o w t a r z a ją c y się (np . głód, a n o m a lie ), to ro z w ią z a n ie s y tu a c ji p ro b le m o w e j te g o t y p u m o ż e s k u tk o w a ć u t r w a l e n i e m s ię n o w e g o w z o r u z a c h o w a ń , u z n a n ie m p ło d n e j h ip o te z y z a o b o w ią z u ją c ą te o r ię itd . K o ń c o w ą f a z ą p r o c e s u u t r w a l a n i a n o w e j t r e ś c i m o ż e b y ć p o w s t a n ie b y t u w y p o s a żo n e g o w n o w ą , d o s ta te c z n ie z ło ż o n ą s t r u k t u r ę u c ie le ś n ia ją c ą t ę tr e ś ć lu b k o d u ją c e j ją .
W ra z z e w o lu c ją t r e ś c i b y t u r e a l n e g o p o s tę p u je e w o lu c ja je g o z ło żo n o ści. E w o lu c ja z ło ż o n o śc i b y t u w y m a g a w z r o s tu lic z b y je d n o s t e k b u d u ją c y c h t e n b y t o ra z w z r o s tu lic z b y i ró ż n o ro d n o ś c i p o w ią z a ń m ię
d z y ty m i je d n o s tk a m i. B y t r e a l n y j e s t d y n a m ic z n ą je d n o ś c ią , a le o w a je d n o ś ć m o ż e z o s ta ć r o z b ita . D a s ię u z a s a d n i ć , że f lu k t u a c j e a k ty w -świadomych czy nie-świadomych. Oczywiście, odpowiedź na tę empiryczną kwestię wymaga sformułowania wielu hipotez dotyczących tego, co i jak można mierzyć. Tym niemniej samo postawienie tego pytania uświadam ia zasadnicze podobień stwo między procesem „rozwiązywania określonego problemu” np. przez gatunek ameb i rozwiązywaniem określonego problemu badawczego przez pracownika n a
n e g o p o d ło ż a b y t u m o g ą r o z s z c z e p ia ć z a ró w n o t r e ś ć b y tu , j a k i je g o j e d n o ś ć 39.
Z a p r e z e n to w a n y o p is b y t u r e a ln e g o p r o w a d z i do p y t a ń d o ty c z ą c y c h o s ta te c z n y c h z a s a d b y tu : z a s a d y w ie lo ś c i, z a s a d y je d n o ś c i, z a s a d y u tr e ś c io w ie n ia , o r a z k w e s t ii ic h w z a je m n e g o z w ią z k u . P o s z u k i w a n ia P o p p e r a n ie z a k o ń c z y ły się w p r a w d z ie s fo r m u ło w a n ie m t e o r i i m e ta fiz y c z n e j (k o sm o lo g ic z n e j), z a o w o c o w a ły j e d n a k ż e w ie lo m a o d w a ż n y m i i p r z e n ik liw y m i h ip o te z a m i. C h o ć k r y ty k o w a ło go w ie lu filozofów , to łą c z n ie h ip o te z y t e w s k a z u j ą — j a k s ą d z ę — n a j e d n ą the- orìa , k t ó r ą P o p p e r je d y n ie w c z ęśc i w y d o b y ł z m ro k u . A r ty k u ł z a w ie r a w z a r y s ie o p is th e o rìa , k t ó r a u m o ż liw ia u z a s a d n i e n i e h ip o te z P o p p e r a (w s e n s ie w s k a z a n i a ic h m e ta fiz y c z n y c h z a s a d ) . P o n ie w a ż a r t y k u ł t e n j e s t o b ie k te m n a le ż ą c y m do ś w i a ta trz e c ie g o , a w ię c z g o d n ie z t e z ą P o p p e r a m a w so b ie p o te n c ja ł w y tw o r z e n ia n o w e j s y tu a c ji p ro b le m o w e j d o ty c z ą c e j i n t e r p r e t a c j i i r o z w in ię c ia m e ta f iz y c z n y c h i n tu i c j i P o p p e r a , p r z e to w y p a d a a u to r o w i m ie ć n a d z ie ję , że p r z e d s ta w io n a s y tu a c j a p r o b le m o w a o k a ż e s ię i n te r e s u j ą c a .
39 Zob. B. O g r o d n i k : Traktat o Czystej Aktywności..., s. 80—83 oraz Hipoteza 8, s. 93 i nast.
B o g d an O g ro d n ik
T o w a rd s a u n if ie d c o n c e p tio n o f n a t u r e
C o n c id e r a tio n s o n t h e b a s is o f P o p p e r ’s c o n c e p tio n o f t h r e e w o rld s S u m m a r y
The article discusses metaphysical implications of Popper’s conception of three worlds, conception of language and conception of evolution. It also shows th at these conceptions can be w ritten into a wider perspective referring to metaphysics of A.N. Whitehead.
B o g d an O g ro d n ik
Z u r e in h e i tl ic h e n K o n z e p tio n d e r N a t u r
D ie a u f P o p p e r s d r e i w e lte K o n z e p tio n b e r u h e n d e n Ü b e r le g u n g e n Z u s a m m e n f a s s u n g
Im vorliegenden Artikel werden metaphysische Implikationen der von Pop per entwickelten Konzeptionen: von drei Welten, von der Sprache und von der Evo lution besprochen. Es wird gezeigt, dass sich diese Konzeptionen auf A.N. W hite heads M etaphysik beziehen.
