Michał Horoszewicz
"Le fondamentalisme dans les
religions du monde", ed. H. Küng, J.
Moltmann, Paris 1992 : [recenzja]
Collectanea Theologica 63/3, 202-205
H . K Ü N G , J . M O L T M A N N (ec!s), Le fo n d a m e n ta lis m e d a n s les re lig io n s
d u m o n d e , R e v u e in t e r n a t io n a l e d e th é o lo g ie „ C o n c iliu m ” , vol. 241, P a r i s
1992, B e a u c h e s n e É d ite u r, s. V, 166.
P ie r w o tn ie f u n d a m e n ta liz m s ta n o w ił n u r t a m e r y k a ń s k ie g o p r o t e s ta n ty z m u , p rz e c iw s ta w ia ją c y się w s z e lk ie m u p rz y s to s o w y w a n iu się K o śc io ła i p ra g n ą c y n a w r o tu do sw o iście in te r p r e to w a n y c h p o d s ta w w ia ry . P o d o b n e s y m p to m y p o c z ę to o d n a jd y w a ć w k a to lic y z m ie rz y m s k im i p ra w o s ła w iu , a z cza se m ta k ż e w is la m ie o ra z ju d a iz m ie . N ie n a le ż y a p r io r i w y k lu c z a ć k ie r u n k ó w fu n d a m e n ta lis ty c z n y c h : trzeba· u c z y n ić w s z y s tk o d la z ro z u m ie n ia p rz y c z y n ic h w y ła n ia n ia się — u tr z y m u ją ks. H a n s К ü n g. n ie z a le ż n y p r o fe s o r te o lo g ii e k u m e n ic z n e j w T y b in d z e , o ra z J ü r g e n M o l t m a n n , ta m ż e p ro fe s o r te o lo g ii s y s te m a ty c z n e j i p rz e w o d n ic z ą c y S to w a rz y s z e n ia T eo lo g ii P r o te s ta n c k ie j, w e d y to r ia lu w y d a n e g o p rz e z s e k c ję teo lo g ii e k u m e n ic z n e j (w je j 4 0 -o so b o w y m k o m ite c ie k o n s u lta c y jn y m z n a jd u j e się ks. p ro f. A lfo n s S k o w ro n e k z A T K ) z e sz y tu F u n d a m e n ta liz m w re lig ia c h ś w ia to w y c h m ię d z y n a ro d o w e g o p rz e g lą d u teo lo g iczn eg o „ C o n c iliu m ”. D la w s z y s tk ic h re lig ii i w y z n a ń fu n d a m e n ta liz m s ta n o w i w y z w a n ie , k tó r e g o n ie m o ż n a d łu ż e j u k ry w a ć i k tó r e z a s łu g u je n a p o w a ż n ą r e f le k s ję .
C z te ry r o z p r a w y ro z w a ż a ją fu n d a m e n ta liz m w p e rs p e k ty w a c h — k o le j no — te o lo g ic z n y c h , p sy c h o lo g ic z n y c h , p s y c h ia try c z n y c h i so cjo lo g iczn y ch . F u d a m e n ta liz m w y ła n ia się, g dy c z ło n k o w ie r u c h u ju ż k o n s e r w a ty w n e g o ( p r z e ja w ia ją c e g o b ie r n e d y s ta n s o w a n ie się od „ in n e g o ” ) czy tr a d y c jo n a li- sty c z n e g o (ig n o ru ją c e g o p lu r a liz m ) p o c z y n a ją d o sz u k iw a ć się z a g ro ż e n ia ic h k u ltu r y , g ru p y , to ż s a m o śc i — ze s tro n y n o w o czesn o ści, s e k u la ry z a c ji, s z a ta n a , n ie w ie rn e g o . F u n d a m e n ta lis ty c z n i „ k re a c jo n iś c i” a m e r y k a ń s k ie g o p r o t e s ta n ty z m u w u ję c ia c h e w o lu c y jn y c h u p a tr u ją ś w ia d o m ą o d m o w ę d o w o d ó w p rz e z B oga p o z o sta w io n y c h w p rz y ro d z ie , tw ie r d z i M a r tin M a r t y , p ro f e s o r w s p ó ł czesn eg o c h r z e ś c ija ń s tw a w C h icag o . E k s tr e m is ty c z n a k o n te s ta c ja k a to lic k a do ty czy ro z w o ju h is to ry c z n e g o : o s ta tn ic h p a p ie ż y a k c e p tu ją c y c h V a tic a n u m II u z n a je się z a „ z d ra jc ó w tr a d y c ji” k a n o n ó w tr y d e n c k ic h i S y lla b u s a , za „ fa ł sz y w y c h p a p ie ż y ” . C h y b io n a j e s t w s z e lk a d e b a ta te o lo g ic z n a z o w y m i g r u p a m i o p o z y c y jn y m i: n i e m o ż n a d o p u ścić, b y k o r o d u ją c e siły f u n d à m e n ta - liz m ó w z a k a z iły n a u c z a n ie teo lo g iczn e, s tr a te g ię m is jo n a rs k ą , z a p is w y z n a n io w y .
F u d a m e n ta liz m to n a s tę p s tw o a lie n a c ji, o so b iste j iz o lacji, m a r g in a liz a c ji sp o łe c z n e j, u tr a ty cią g ło śc i h is to ry c z n e j ; to n o s ta lg ia za b e z p ie c z e ń s tw e m i w ie k u is ty m i p r a w d a m i — tw ie r d z i p a s to r - l u te r a n in G e ik o M ü l l e r - F a h r e n h o l z , p ro f e s o r e ty k i p o k o ju o ra z te o lo g ii e k u m e n ic z n e j w K o s ta ry c e . In te g ry z m sy s te m ó w fu n d a m e n ta lis ty c z n y c h w y ra ż a się p o p rz e z tr a d y c jo n a liz m (n ie d o p u s z c z a n ie d o ja k ie jk o lw ie k k r y ty k i te k s tó w u z n a n y c h za p o d s ta w o w e d la sy s te m u re lig ijn e g o ), a u to r y ta r y z m (w y k lu c z e n ie a l t e r n a ty w z o r g a n iz a c ji sp o łe c z n e j), f a n a ty z m (k o n tro la w ie rz ą c y c h — a ż p o „ p r a n ie m ó z g ó w ” p o te n c ja ln y c h d y sy d e n tó w ). W p ła s z c z y ź n ie p s y c h ia try c z n e j G ü n te r H o l e , p ro f e s o r p s y c h ia tr ii z U lm , s p e c ja liz u ją c y się w p s y c h o p a to lo g ii re lig ijn e j, u z n a je f u n d a m e n ta liz m za p rz y w ią z a n ie do w a r to ś c i czy id e i p o d s ta w o w e j, z łą c z o n e z lę k ie m je j u tr a t y w s k u te k w y tw o r z e n ia k o m p r o m is u ; d o g m a ty z m — z a u s y s te m a ty z o w a n ą k o n s tr u k c ję i u a r g u m e n to w a n ą o b ro n ę w a r to ś c i czy z a a n g a ż o w a n ia ; f a n a ty z m w re s z c ie — z a n a d z w y c z a jn ą in te n s y w n o ś ć w u rz e c z y w is tn ia n iu p r z e s a d n ie o c e n io n e j id ei, z a n ie z d o ln o ść do s a m o k ry ty k i i o d rz u c a n ie w s z e lk ie j o p in ii p rz e c iw s ta w n e j. P e w n o ść i n ie z ło m n o ś ć ty p u fa n a ty c z n e g o to s k ła d n ik i o so b o w o śc i; b io g r a fie ś w ię ty c h s ta n o w ią k o p a ln ię e le m e n tó w fa n a ty c z n y c h , ró w n o w a ż o n y c h o c z y w iśc ie n ie z w y k ły m i c e c h a m i in n e g o r o d z a ju . N ie z d o ln y d o p o d ję c ia s a m o k ry ty k i, w e w s z e lk im o p o rz e ze s tro n y o to c z e n ia o d c z y tu ją c y w ro g o ść i zło do p rz e m o c o w e g o z w a lc z a n ia , o so b n ik fa n a ty c z n y
u ja w n ia s z ty w n e id e n ty fik o w a n ie się z a b s o lu ty z o w a n y m id e a łe m , k tó r y p o cz y n a s ta n o w ić część je g o w ła s n e j o so b o w o ści i k tó r y z k o le i p r z e jm u je je j c z ą stk ę p rz e tw o r z o n ą w id eę.
W ięk szo ść so cjo lo g ó w z a sk o c z y ł w z ro s t fu n d a m e n ta liz m u zw ła sz c z a od p o ło w y la t s ie d e m d z ie s ią ty c h , tw ie r d z i J o h n C o l e m a n S I, p ro f e s o r re lig ii i s p o łe c z e ń stw a w B e rk e le y . W w ie lu w sp ó łc z e sn y c h ję z y k a c h o k re ś le n ie „ fu n d a m e n ta liz m ” n a le ż y do p e jo r a ty w n y c h , p o d o b n ie ja k re a k c y jn y , a u to r y ta r n y , k se n o fo b ic z n y — co „ u ła tw ia o d rz u c a n ie go ja k o z n a c z ą c e g o z ja w is k a w sp ó łc z e sn e g o i p o w sz e c h n e g o ” . W e d le je d n e j z d e f in ic ji so cjo lo g icz n y ch , fu n d a m e n ta liz m to o b w ie sz c z e n ie a u to r y te tu w s p a rte g o o s a k r a ln ą tra d y c ję , k tó r y n a le ż y p rz y w ró c ić ja k o o d tr u tk ę d la sp o łe c z e ń s tw a o d e r w a n eg o od sw y c h s t r u k tu r a ln y c h z a k o tw ic z e ń — re lig ię n a le ż y w p ro w a d z ić n a p la n p ie rw s z y ja k o p o w a ż n y c z y n n ik w d e c y z ja c h p o lity c z n y c h . T ru d n o ś c i w o d g ra n ic z a n iu tr a d y c jo n a lis tó w i b a rd z ie j w y c ie n io w a n y c h k o n s e r w a ty stó w od f u n d a m e n ta lis tó w d o p ro w a d z a ją do p rz y d a w a n ia ty m o s ta tn im p o zo ró w z n a c z n ie w ię k s z e j siły. W sz a k ż e f u n d a m e n ta liz m p rz e c iw s ta w ia się tr a d y c jo n a liz m o w i: je s t z ja w is k ie m ..n o w o c z e sn y m ”, a n ie k tó rz y f u n d a m e n ta liś c i k a to lic c y n a le ż ą d o e lit te c h n o k ra ty c z n y c h .
D w ie ro z p r a w y p o d e jm u ją p ro b le m fu n d a m e n ta liz m u ży d o w sk ieg o . J a cob N e u s n e r , p ro f e s o r b a d a ń r e lig ijn y c h w B ro w n U n iv e rs ity , U SA , d o s trz e g a go w ju d a iz m a c h s e g re g a c jo n a lis ty c z n y c h , k w e s tio n u ją c y c h z in te g ro w a n ie o g ro m n e j w ię k sz o ś c i Ż y d ó w . D ziś n ie w ie lk a lic z b a Ż y d ó w w U SA , z n ik o m a 'w n ie k tó ry c h p a ń s tw a c h e u ro p e js k ic h i p o k a ź n a w Iz r a e lu n a le ż y do w sp ó ln o t u k o n s ty tu to w a n y c h w o k ó ł ju d a iz m ó w se g re g a c jo n a lis ty c z n y c h , k tó r e o d rz u c a ją m o ż liw ie w s z e lk ą fo rm ę s to s u n k ó w ze ś w ia te m z e w n ę tr z n y m i za je d y n ą p ra w o m o c n ą d ro g ę łącz n o ści m ię d z y B o g iem a lu d z k o ś c ią u z n a ją ju d a iz m , sp o ś ró d z a ś ju d a iz m ó w — ty lk o sw ó j w ła s n y . N ie ‘w y s ta rc z y p rz e d ło ż e n ie -w arto ścio w y ch a rg u m e n tó w p rz e c iw fu n d a m e n fa lis ty c z n y m p ró b o m „ u n ie w ia r y g o d n ie n ia ” p o z o sta łe j części ś w ia ta ż y d o w sk ie g o , k tó ry w in ie n „ n ie co fać się p rz e d k o n s tr u k ty w n ą s a m o k r y ty k ą ” , tw ie r d z i S a m u e l К a r f f. w y k ła d o w c a u n iw e r s y te c k i i g łó w n y r a b in n a js ta r s z e j sy n ag o g i w s ta n ie T e k sa s. D la ż y d o w sk ie g o o c a le n ia i ż y w o tn o śc i s z k o d liw a je s t z a ró w n o n a z b y t sz ty w n a , w d u c h u fu n d a m e n ta lis ty c z n y m , in t e r p r e ta c ja P r z y m ie rz a — ja k te ż „ m ię k k a p o s ta w a a d a p ta c y jn a ” , tr a c ą c a zd o ln o ść w y r a ż e n ia s p rz e c iw u w o b e c o ta c z a ją c e j k u ltu r y i n ie u z n a ją c a ż a d n e g o o g ra niczenia·.
D alsz e d w ie ro z p r a w y o d n o sz ą się d o fu d a m e n ta liz m u is la m sk ie g o . I s la m — u tr z y m u je E lsa y e d E 1 s h a h e d, w y k ła d o w c a w R iy a d — p o z o s ta je zaw sz e o tw a r ty n a in n e k u ltu r y , m u z u łm a n ie m u s z ą w ię c lic z y ć się z o b cy m i w p ły w a m i i o d c h y le n ia m i: gd y p rz e k ro c z ą o n e p e w n ą m ia rę , w łącza· się a u to m a ty c z n ie s iła o p o ru i d z ia ła a ż p o s p r o w a d z e n ie o w y c h n a le c ia ło ś c i d o g ra n ic y a k c e p to w a ln e j ; w w y ło n ie n iu fu n d a m e n ta liz m u d e c y d u ją c ą ro lę o d e g ra ły ro z c z a r o w a n ia m u z u łm a n ó w n a s tę p s tw a m i c y w iliz a c ji z a c h o d n ie j. W p o ję c iu „ f u n d a m e n ta liz m is la m s k i” S a lim A b d u l l a h , r e p r e z e n ta n t Ś w ia to w e g o K o n g re s u I s la m s k ie g o w R F N i O N Z, d o s trz e g a p ró b ę w p r o w a d z e n ia ś w ia ta is la m s k ie g o d o s c h e m a tó w m y ś li c h rz e ś c ija ń s k ie j ; p o p rz e z n ie m u z u łm a n ie p r a g n ą je d y n ie w s k a z a ć sw y m c h rz e ś c ija ń s k im in te rlo k u to ro m , że w is la m ie is tn i e ją siły p r a g n ą c e p o w s tr z y m a ć k o ło h is to rii. I n te g r a ln ą część to ż s a m o śc i m u z u łm a ń s k ie j s ta n o w ią s p o tk a n ia „ in n y c h ” : d ia lo g i z in n y m i w ie rz ą c y m i, z in n y m i lu d a m i, r a s a m i i n a i'o d a m i.
F u n d a m e n ta liz m c h rz e ś c ija ń s k i u k a z a n o p o p rz e z tr z y g łó w n e „ ro d z in y ” w y z n a n io w e . T eo lo g C h ris to s Y a n n a r a s , w y k ła d o w c a w P a r y ż u i A te n a c h , ro z w a ż a p r a w o s ła w n y „ tr a d y c jo n a liz m ” ja k o s k r a j n ą sk ło n n o ść do c z y n ie n ia z K o śc io ła r e lig ii: d o g m a ty p r z e o b r a ż a ją się w ó w c z a s w re g u ły id eo lo g iczn e, k a n o n y so b o ró w e k u m e n ic z n y c h — w ju r y d y c z n e d y sp o zy cje, p o rz ą d e k litu r g ic z n y — w o b lig a to r y jn y c e re m o n ia ł. Z k o le i „ o rto d o k s ja ” — p o p rz e z w y m ó g s z a c u n k u d la p rz e k a z ó w tr a d y c ji o ra z d la osób, k tó r e je
p rz e c h o w u ją i u o s a b ia ją — p rz e o b r a ż a się w u s p r a w ie d liw ia n ie n ie ty le id e i z a c h o w a w c z y c h , co lu d z i z a c h o w a w c z y c h ; często, p s y c h o lo g ic z n ie p r z e s ia n ia o n a m a ło s tk o w o ś ć i d u c h o w ą ja ło w o ś ć : k to n ie p o tr a f i czy n ie o śm ie la się w y tw o tz y ć czegoś n o w e g o w ży ciu , f a n a ty c z n ie u c z e p ia się o rto d o k s ji.
A m e ry k a ń s k i fu n d a m e n ta liz m p r o te s ta n c k i to ś w ia d o m a i „ b a rd z o n o w o c z e s n a ” r e a k c ja n a n o w o c z e sn o ść , p o s iłk u ją c ą się n a jn o w s z ą te c h n ik ą w z a k r e s ie śro d k ó w p r z e k a z u d la w y s u w a n ia n o s ta lg ic z n y c h i p ro s ta c k ic h u ję ć c z a su m in io n e g o ja k o m o d e li p rz y sz ło śc io w y c h , tw ie r d z i M iro s la v V o l f , p ro f e s o r te o lo g ii w P a s a d e n ie i w ju g o s ło w ia ń s k im O sije k . O d k o n tr o w e r s ji u sc h y łk u la t d w u d z ie s ty c h f u n d a m e n ta liz m w c ią ż p rz y b liż a ł się d o c e n tr u m r e lig ijn e j sc e n y p r o te s ta n c k ie j : o k rz e p łe w ie lk ie w y z n a n ia p r o te s ta n - c k o -I ib e ra ln e p o c z ę ły tr a c ić w ie rn y c h , p r z e o b r a ż a ją c się w „ d e n o m in a c je m a r g in a ln e ” ; p o d o b n ie w k r a j a c h T rz e c ie g o Ś w ia ta „ e w a n g e lic z n i c h rz e ś c i ja n i e k o n s e r w a ty w n i ( f u n d a m e n ta liś c i? ), z w ła sz c z a ty p u p e n te k o s ta ln e g o , s ta li się d o m in u ją c ą s iłą p r o te s ta n c k ą ” (z n a k z a p y ta n ia a u to r a ).
R z y m sk o k a to lic c y f u n d a m e n ta liś c i n ie w ą tp liw ie is tn ie ją — tw ie r d z i e x - -je z u ita P e te r H e b b l e t h w a i t e , teo lo g i d z ie n n ik a r z z O k s fo rd u — je ś li za f u n d a m e n ta liz m u z n a się p o s ta w ę w s p a r tą o k a n o n iz o w a n ie te k s tu z p r z e szłości i p rz e ś w ia d c z e n ie , że ś w ia t u r a t u je je d y n ie n ie w ie lk a g r u p a d o tr z y m u ją c a w ie rn o ś c i p ie r w o tn y m in s p ira c jo m . F u n d a m e n ta lis ty c z n ą p o k u s ą K o śc io ła je s t p rz e k a z y w a n ie p e w n o śc io w y c h s f o rm u ło w a ń , ja k g d y b y d y sp o n o w a ł on m o ż liw o śc ią p rz e d ło ż e n ia p e łn e j o d p o w ie d z i n a p ro b le m y s p o łe c z e ń stw a . W m ie js c e c z ę sto ro z w a ż a n e j „ p o lo n iz a c ji K o śc io ła ” te o lo g d o s z u k u je się p o lo n iz a c ji „ p e rs p e k ty w y u jm o w a n ia ś w ia ta p rz e z J a n a P a w ła I I ” . W o d n ie s ie n iu p rz e d e w s z y s tk im do E u ro p y Z a c h o d n ie j w id a ć tr z y lin ie k o n flik to w e : n a d e r w a n ie k o le g ia ln o ś c i e p is k o p a ln e j; „ n o w e r u c h y ” , m a ją c e u o s a b ia ć c h a ry z m a ty c z n y e le m e n t K o ścio ła, n ie k ie d y s łu s z n ie o s a d z a n e w f u n d a m e n ta liz m ie ; p o la r y z a c ję s ta n o w is k te o lo g ó w z a c h o d n ic h m ię d z y o r i e n ta c j ą p o n ty f ik a ln ą ’ a „ lo ja ln ą o p o z y c ją ” . O k s fo rd c z y k a lu z y jn ie zaz n a c z a , że u p r z e d n i p ro f e s o r u n iw e r s y te c k i p o p rz e z n o m in a c ję n a w e t n a p r e f e k ta k u r ia ln e j d y k a s te rii n ie s ta n ie się le p s z y m te o lo g ie m , ty le że d a w n ie js z e d e b a ty n a u k o w e n a d je g o ro z p r a w a m i p rz e s ło n i a k tu a ln a · s y tu a c ja a u to r y te tu w y łą c z n o śc i z ty tu łu s ta n o w is k a . B ez żjTczliw o ści H e b b le th w a ite u z n a je , że o b e c n y p o n ty f ik a t je s t o g ro m n ie o s o b is ty , choć w ło sc y p a p ie ż e tr a d y c y jn ie d ą ż y li do u tr z y m a n ia tr a s y m o ż liw ie ś ro d k o w e j. P iu s X is to tn ie p r z e s u n ą ł K o śc ió ł n a p ra w o , le c z je g o n a s tę p c a p o ło ż y ł k r e s „ k a m p a n ii a n ty m o d e r - n is ty c z n e j i s tr u k tu r o m c ie m ię ż y c ie ls k im ” ; ta k w ię c k a to lic y - f u n d a m e n ta - liśc i te ż s ą „ p o w o ła n i d o z n ik n ię c ia , p rz e p ę d z e n i s iłą w ia r y d o jr z a łe j” .
D w ie k o ń c o w e sy n te z y p rz y g o to w a li re d a k to r z y z eszy tu . W p ła s z c z y ź n ie g łó w n ie p ro te s ta n c k ie j M o l t m a n n u z n a je , że f u n d a m e n ta liś c i r e a g u ją n ie n a k ry z y s y ś w ia ta w sp ó łc z e sn e g o , le c z n a k ry z y s y p r z e z te n ż e ś w ia t p o w o d o w a n e w ic h w s p ó ln o c ie w ie r n y c h i w ic h p o d s ta w o w y c h p e w n ik a c h . F u n d a m e n ta liz m ja k o a ta k o w a n ie ś w ia ta n o w o c z e sn e g o ce le m p o d b ic ia go w y s tę p u je „w ró ż n y c h w s p ó łc z e s n y c h s tr a te g ia c h te o p o liy c z n y c h « re e w a n g e - liz a c ji E u ro p y » czy « re is la m iz a c ji» ś w ia ta a ra b s k ie g o ” . T o żsam o ść f u n d a - m e n ta lis ty c z n a je s t z a g ro ż o n a i p rz e r a ż o n a , b r a k je j p e w n o śc i, r e a g u j e w ię c n a sposób a g re s y w n y ; n ie p e w n a s a m e j sie b ie , o k re ś la się p o p rz e z z a p rz e c z a n ie rz e c z y w is te m u lu b u r o jo n e m u w ro g o w i — g d y te n u p a d n ie , p o w s ta je
„ k ry z y s o r i e n ta c j i” : fu n d a m e n ta liz m n ie m o ż e is tn ie ć b ez tw a rz y w ro g a , m u s i go w y n a le ź ć . T y b in g e ń c z y k u tr z y m u je , że m ille n a ry s ty c z n y f u n d a m e n ta liz m i te o lo g ia p o lity c z n a s p o ty k a ją się w s tr e f ie p o lity k i, a le w w ię k szości p rz y p a d k ó w p o p rz e c iw n y c h s tr o n a c h : f u n d a m e n ta liś c i w a lc z ą o w p r o w a d z e n ie m o d litw y do szk o ły i o k a ra ln o ś ć a b o rc ji, te o lo g o w ie w y z w o le n ia d o m a g a ją się lik w id a c ji w y z y sk u i g ło d z e n ia u b o g ic h ; c h a ry z m a ty c z n i f u n d a m e n ta liś c i o p o w ia d a ją się za c u d o w n y m u z d r a w ia n ie m c h o ry c h , te o lo g o w ie p o lity c z n i a k c e n tu ją w y z w a la n ie c ie m ię ż o n y c h .
r z y m s k o k a to lic k ie m u fu n d a m e n ta l iz m o w i cza su o b ecn eg o . К ü n g u w a ż a , iż
w sła w o cen tr y c z n e j s tr a te g ii k o ś c ie ln e j ś r o d k ie m ś w ia ta s ta je się b a rd z o w ie rz ą c a E u ro p a W sc h o d n ia . E u ro p a Z a c h o d n ia p rz e o b r a ż a się w s c h y łk o w ą p rz y b u d ó w k ę , A m e ry k a P ó łn o c n a zaś b u d z i n ie u f n o ś ć ; w s p a r c ia u d z ie la się rz e k o m o b a rd z ie j z a c h o w a w c z y m K o ścio ło m A m e ry k i Ł a c iń s k ie j (p rzeciw te o lo g ii w y z w o le n ia ), A f r y k i (p rz e c iw s k ło n n o śc io m in d y g e n iz a c y jn y rn ), A z ji (p rz e c iw teo lo g o m T rz e c ie g o Ś w ia ta ) . Z a m ia ry p r z y w r a c a n ia „ rz y m sk ie g o s y s te m u p rz e d s o b o ro w e g o ” m a j ą p o w o d o w a ć „ p io r u n u ją c ą u t r a t ę w ia r y g o d n o śc i K o śc io ła K a to lic k ie g o i je g o h ie r a r c h i i” . W e w sp ó łc z e s n y m k a to li cy zm ie is tn ie je o d m ia n a fu n d a m e n ta liz m u m a ją c a u ja w n ia ć się p o p rz e z u to ż s a m ia n ie w ia r y k a to lic k ie j z n ie d a w n y m i tr a d y c ja m i e k le z ja ln y m i j a k S o b ó r T ry d e n c k i, V a tic a n u m I i p rz e d s o b o ro w e d o k u m e n ty p a p ie s k ie ; p o p rz e z z ró w n y w a n ie e w a n g e liz a c ji z k a to lic y z a c ją ; p o p rz e z la n s o w a n ie ś r e d n io w ie c z n y c h m o d e li K o śc io ła i s p o łe c z e ń stw a . P r z y k ła d e m rz y m s k o k a to lic k ie g o fu n d a m e n ta liz m u m a b y ć „ k a m p a n ia re k a to lic y z a c ji” w P o ls c e ; K ü n g s y g n a liz u je sp o ry w o k ó ł re lig ii w sz k o ła c h i k w e s tii a b o rc y jn e j, w n o si z a s trz e ż e n ia d o g e n e ra ls k ie j r a n g i b is k u p a p o lo w eg o o ra z do b is k u p ic h p ro je k tó w z n ie s ie n ia k o n s ty tu c y jn e g o ro z d z ia łu K o śc io ła i P a ń s tw a , o m a w ia w y n ik i p r a k ty c z n ie n ie u ja w n io n e g o — j a k z a z n ń c z a — so n d a ż u o p in ii p r z e p ro w a d z o n e g o w io s n ą 1991 r. (w ięk szo ść k a to lik ó w m ia ła n ie k ie r o w a ć się w s k a z a n ia m i h ie r a r c h i i w o d n ie s ie n iu do śro d k ó w a n ty k o n c e p c y jn y c h , ro z w o d u , p rz e d - czy p o z a m a łż e ń s k ic h s to s u n k ó w s e k s u a ln y c h ). T eo lo g u tr z y m u je , ż e sp rz e c z n o ś c ią j e s t z w a lc z a n ie ró w n o le g le a b o r c ji o ra z s k u te c z n e g o z a p o b ie g a n ia c ią ż y ; że o d H u m a n a e v ita e w 1968 r. lu d n o ś ć ś w ia ta w z ro s ła z 3,5 d o 5,4 m ld . W śró d ró ż n o r a k ic h sp rz e c z n o śc i w y m ie n ia : sło w o a u to r y ta r n e g o M a g is te r iu m m ia s t p ro g r a m u so b o ro w eg o , a k c e n to w a n ie k a to lic y z m u rz y m sk ie g o n a n ie k o rz y ś ć e k u m e n iz m u , w y s u w a n ie c e n tr a liz m u ze sz k o d ą d la k o le g ia ln o ś c i p a p ie s k o -b is k u p ie j, g ło szen ie p r a w c z ło w ie k a p rz y n ie d o s t a tk u s p r a w ie d liw o ś c i d la te o lo g ó w i z a k o n n ic . J e g o z d a n ie m , f u n d a m e n ta lis to m n a le ż y z w ra c a ć u w a g ę n a k o rz e n ie w o ln o śc i, p lu r a liz m u i o tw a rc ia k u in n y m w e w s z y s tk ic h tr a d y c ja c h r e lig ijn y c h (B ib lia H e b r a js k a i T a lm u d , N ow y T e s ta m e n t i T r a d y c ja K o ścio ła, K o ra n i S u n n a ) ; ta k ż e p ro g re siś c i m u s z ą p o ją ć k o n ie c z n o ść s a m o k r y ty k i; m im o w s z e lk ic h tr u d n o ś c i n a le ż y d ą ż y ć do d ia lo g u z f u n d a m e n ta l is t a m i i do w s p ó łp r a c y s p o łe c z n o -p o lity c z n e j o ra z re lig ijn o -te o lo g ic z n e j. „ Ż y w ię n a d z ie ję , że K o śció ł K a to lic k i — p o d o b n ie j a k in n e w ie lk ie re lig ie — z n a jd z ie d ro g ę m ię d z y n o w o c z e sn o śc ią bez fu n d a m e n tó w a f u n d a m e n ta liz m e m b e z n o w o c z e sn o śc i, b e z s a m o k ry ty k i i to le r a n c ji, b e z s k ło n n o śc i do d ia lo g u ” .
W sp ó ln o ty i lu d y n ie m o g ą żyć ra z e m w p o k o ju , je ś li ci, k tó rz y u w a ż a ją się z a p o s ia d a c z y „ f u n d a m e n tó w ” , o d m a w ia ją in n y m p r a w a d o is tn ie n ia — je ś li z k o le i n ie - f u n d a m e n ta liś c i c z y n ią w sz y stk o , b y w y k lu c z y ć f u n d a m e n ta lis tó w , a p r z y n a jm n ie j o d n o sić się do n ic h z p o g a rd ą . N ależy dążyć d o c h ę c i o b u s tro n n e g o z ro z u m ie n ia . W a rto d o rz u c ić , że C e n te s im u s A n n u s (η. 46) s y g n a liz u je , w p r a w d z ie u b o czn ie , „ n ie b e z p ie c z e ń s tw o f a n a ty z m u czy f u n d a m e n ta liz m u ty c h lu d z i, k tó r z y w im ię id e o lo g ii u w a ż a ją c e j się za n a u k o w ą a lb o r e lig ijn ą c z u ją się u p r a w n ie n i d o n a r z u c a n i a in n y m w ła s n e j k o n c e p c ji p ra w d y i d o b r a ” ( s k ą d in ą d m o ż n a by ło o ty m w z m ia n k o w a ć ch o ćb y w e d y to r ia lu p is a n y m p rz e c ie ż w lis to p a d z ie 1991 r., w p ó ł ro k u p o e n c y k lice).
D o s ta rc z e n ie o b ie k ty w n e j in f o rm a c ji, k ry ty c z n e g o k o m e n ta rz a , a n a w e t „ s tr a te g ii p r z y b liż a n ia s ię ” b y ło in te n c ją te g o „ d o ss ie r ro d z in y f u n d a m e n - ta liz m ó w ” : a k tu a ln e g o i c h y b a b a rd z o p o trz e b n e g o , a u to r y ta ty w n e g o i w y w a ż o n e g o , w ie lo a s p e k to w e g o i p ra w d z iw ie p o ró w n a w c z e g o . Z a p e w n io n o ro z le g łe m o ż liw o śc i p rz e m y ś le ń , k ilk u zaś u ję ć ra c z e j d y s k u s y jn y c h — d la k o goś ch o ćb y k o n tr o w e r s y jn y c h — w in n o p o b u d z a ć d o c ie k liw o ść , p rz y c z y n ia j ą c się do p o s z u k iw a ń w e ry fik u ją c y c h czy n a w e t k o n fr o n ta c y jn y c h .
