Jurij A. Vedenin, Szkice z geografii sztuki (Oczerki po geografii izkustwa), Wyd. Ministerstwa Kultury Federacji Rosyjskiej, S. Petersburg 1997, ss. 224.

JURIJ A. VEDENIN, SZK IC E Z G EO GRAFII SZ T U K I (O CZERKI PO

G E O G R AFII IZKUSTW A), WYDAWNICTWO MINISTERSTWA KUL­

TURY FEDERACJI ROSYJSKIEJ, S. PETERSBURG 1997, ss. 224

W 1997 r. w ydano w Rosji w małym nakładzie (600 egz.) książkę podejm u­

ją c ą bardzo oryginalny temat - geografię sztuki. Autor tego innowacyjnego opra­

cow ania znany je s t przew ażnie ze swoich prac z lat siedem dziesiątych i osiem ­

dziesiątych, kiedy w spólnie z W. S. Preobrażeńskim sform ułow ał koncepcję

terytorialnych system ów rekreacyjnych. N a początku lat dziew ięćdziesiątych,

J. V edenin przeniósł się z Instytutu Geografii RAN w M oskwie do Instytutu

D ziedzictw a K ulturow ego i Przyrodniczego Rosji, którego obecnie je s t dyrekto­

rem. Instytut ten zajm uje się nie tylko badaniam i, ale rów nież kształceniem kad­

ry dla regionów , a szczególnie dla zarządzania obszaram i chronionym i.

Pragnąc przedstaw ić strukturę pracy uważam za przydatne podanie tytułów

jej podstaw ow ych rozdziałów i podrozdziałów :

I. Sztuka jak o elem ent krajobrazu kulturowego.

1. Pojęcie krajobrazu kulturow ego.

2.

R ozm ieszczenie sztuki i je j m iejsce w krajobrazie kulturowym .

II. Cechy struktury przestrzennej sztuki.

1. Typy tw órczości artystycznej i ich stosunek do krajobrazu kulturowego.

Sztuka tradycyjna niezaw odow a (am atorska).

3. Sztuka tradycyjna zaw odow a.

4. Sztuka niekonw encjonalna (nietradycyjna):

a) stosow ana,

b) aksjologiczna (na potrzeby w ew nętrzne autorów , niestosow ana).

III. Rola innowacji i tradycji w kształtow aniu struktury przestrzennej sztuki.

1. Sztuka a procesy rozw oju krajobrazu kulturowego.

2.

R ola innow acji w kształtow aniu terytorialnych w spólnot sztuki.

3. W pływ tradycji na kształtow anie terytorialnych zespołów sztuki.

4. Z różnicow ania regionalne w kształtow aniu w spólnot (zespołów ) teryto­

rialnych sztuki.

IV. G łów ne czynniki kształtowania terytorialnych wspólnot i kompleksów sztuki.

1. Czynniki przyrodnicze.

2.

C zynniki społeczno-kulturow e.

V. D ośw iadczenia geograficznej analizy sztuki.

1. Przestrzeń w rosyjskiej poezji.

2.

A naliza zróżnicow ania

architektury Rosji w pierwszej po­

łow ie XVIII w.

3. Pow stanie centrów sztuk pięknych w Rosji i ich w pływ na rozwój krajo­

brazu kulturow ego:

b) krajobraz kulturow y Rosji pierw szej połowy XVIII w.,

c) krajobraz kulturow y końca XVIII i początku XIX w.,

d) krajobraz kulturow y środka XIX i początku XX w.,

VI. Problem y kształtow ania krajobrazu kulturow ego i geografii sztuki.

1. W spółczesne i perspektywiczne problemy rozwoju krajobrazu kulturowego.

2. Proces tw orzenia krajobrazów a sztuka.

3. Stosunek sztuki do innych procesów krajobrazotw órczych.

4. Ekologia sztuki.

Spis literatury obejm uje 151 pozycji, w iększość w języ ku rosyjskim w tym

kilkanaście prac przetłum aczonych z angielskiego i francuskiego.

A utor staw ia sobie za cel zbadanie możliwości podejścia geograficznego do

w yjaśniania w spółzależności m iędzy sztuką a środow iskiem , dotąd nie trakto­

w anych całościow o. V edenin udow adnia sw oją tezę posługując się m.in. nastę­

pującym i argum entam i:

- geografia zaw sze interesow ała się obiektam i sztuki w konkretnej prze­

strzeni; cała historia geografii uczy nas, że przejaw y sztuki są je d n ą z charakte­

rystycznych cech przestrzeni społeczno-ekonom icznej;

- sztuka, jak i inne sfery ludzkiej działalności, odznacza się nierów nom ier­

nym rozm ieszczeniem ;

- w szystkie formy sztuki odznaczają się specyficznym wym iarem prze­

strzennym („sw oją geografią”), są one bow iem w różny sposób uzależnione od

środow iska przyrodniczego i społecznego;

- zw iązki sztuki z przyrodą nie są zawsze jednoznaczne, ale zawsze są lo­

giczne, podlegające pew nym regułom; autor pisze, że przestrzeń ziem ska orga­

nizuje kulturę, ze swej strony kultura organizuje przestrzeń (uważam to stw ier­

dzenie za truizm , który m oże być niebezpiecznie upraszczany do determ inistycz­

nych interpretacji - M. B.);

- związki sztuki z przestrzenią m ogą być badane w ramach całokształtu

kultury, ale rów nież sam odzielnie, bo sztuka zajm uje w każdym m om encie okre­

ślone m iejsce w przestrzeni fizycznej; ona się przem ieszcza, je j zasięg się roz­

szerza lub kurczy, wchodzi w różne zależności i związki z innymi m iejscowym i

elem entam i krajobrazów naturalnych i kulturowych;

- z w ią z k i sztuki z przestrzenią s ą dynam iczne w czasie i przestrzeni; ogólnie

podlegają one praw idłow ościom rozprzestrzeniania się fal innowacyjnych -

chciałbym tu dodać, że rów nież i barier przeszkadzającycli dyfuzji wzorców

sztuki, bo kultura i sztuka m ogą mieć także charakter bardzo konserwatywny

(M. B.).

Zdaniem autora om aw ianej pracy praw idłow ości charakteryzujące procesy

lokalizacji i zm iany czasow o-przestrzenne przejaw ów sztuki, a także ich uzależ­

nienia od szeroko pojętego środow iska stanow ią

przedmiot geografii sztuki.

Przedstaw iana publikacja je s t novum w literaturze rosyjskiej i je d n ą z nie­

wielu prac w skali św iatow ej, które

geografię jak o naukę w ażn ą dla

zrozum ienia sztuki. Praca je st bardzo dobrze osadzona m etodologicznie, bo­

wiem autor punktem w yjścia i zarazem płaszczyzną odniesienia analizy przeja­

wów sztuki czyni

krajobraz kulturowy,

którego aparat pojęciow y je s t dobrze

rozw inięty w geografii człow ieka. O bejm uje on elem enty środow iska natural­

nego m ało zm ienione lub zantropogenizow ane, a także elem enty stw orzone

przez człow ieka. V edenin korzysta z teoretycznych założeń krajobrazu kulturo­

wego prezentow anych w klasycznych pracach T. de C hardena, O. Sauera,

M. Jonesa, H uxley’a, W ernadskiego, Florenskiego i innych. Strukturę pionow ą

krajobrazu kulturowego w rozumieniu Vedenina przedstawia załączony schemat:

O prócz paradygm atu krajobrazu kulturow ego przedstaw iana publikacja

opiera się na

podejściu historycznym

do pow stania i terytorialnych zm ian za­

sięgu różnych typów i przejaw ów sztuki. Poza nielicznym i w yjątkam i, dzieła

sztuki nie s ą dane na zaw sze i nie tylko że zm ien iają się ich m iejsca i zasięgi, ale

przede w szystkim ulega zm ianom ich interpretacja, zm ieniają się kanony po­

strzegania piękna.

W artość m erytoryczną pracy niew ątpliw ie bardzo podnosi duże rozeznanie

i w łasne badania je j autora prow adzone nad oryginalnym i cecham i i rozm iesz­

czeniem sztuki w Rosji. Szczególną uwagę autor zw raca na zależności sztuki od

otoczenia m aterialnego w konkretnym środow isku przyrodniczym . W w arun­

kach krajobrazów m ocno przez człow ieka zm ienionych, sztuka pozw ala na od­

tw orzenie (i naw et stylizow ane upiększenie) brakujących elem entów natury.

Podając w yróżnione przez Jonesa siedem typów pojm ow ania krajobrazu

kulturow ego V edenin uważa, że najlepiej oddaje ich treść i zarazem łączy kon­

cepcja

noosfery

W ernadskiego. Dalej autor określa krajobraz kulturow y jak o

„całościow ą i przestrzennie zlokalizow aną jed no ść zjaw isk przyrodniczych,

technicznych i społeczno-ekonom icznych, która pow stała w skutek sprzężonego

oddziaływ ania procesów przyrodniczych, artystyczno-intelektualnych oraz po­

wszedniej działalności ludzkiej celem zabezpieczenia bytu i potrzeb społecz­

nych” .

Za H uxley’em V edenin przyjm uje podział kultury na m entyfakty (religia,

język, folklor, tradycje ludowe, itd), socjofakty (w ięzy m iędzy ludźmi - np. ro­

dzina, struktura wieku i pici, w ychow ania dzieci i kształcenie, ustrój polityczny)

oraz artefakty (ilustrujące zw iązki ludzi z m aterialnym otoczeniem , narzędzia

pracy, dom , odzież itd.), podkreślając ich nierozerw alność w otaczającej nas

rzeczyw istości.

A utor w prow adza pojęcie przestrzennego kom pleksu kulturow o-przyrod­

niczego, rozumiejąc przez nie zbiorowość wzajemnie uzupełniających się w spól­

not kultury i przyrody, charakteryzującą się pionow ą m orfostrukturą, obecnością

intensyw nego przenikania w ich naw arstw ianiu oraz pow iązaniam i genetyczny­

mi i terytorialnym i (poziom ym i).

W iodącą rolę w tw orzeniu krajobrazów kulturow ych po siadają centra i śro­

dow iska potencjału intelektualnego, takie ja k m iasta, uniw ersytety, klasztory,

muzea, w sie z zachow anym i tradycjam i itd.

Poszczególne typy, style i formy sztuki są kojarzone we w spólnotach tery­

torialnych i w ten sposób pow stają

terytorialne kompleksy sztuki.

Pow stanie dzieła sztuki ilustruje załączony schemat:

A utor recenzow anej pracy zdaje sobie spraw ę, że tw orzenie sztuki i jej

w spółdziałania w przestrzeni w dużym stopniu są uzależnione od jej odbioru

społecznego, od „konsum pcji” sztuki, od popytu na je j dzieła, w pływu i kry­

tycznej oceny. N iestety, ta strona „m arketingow a” sztuki została przez autora

zasygnalizow ana tylko deklaratyw nie. M oże jed n ak dobrze się stało, że ten zbyt

mało zbadany kierunek (jeśli idzie o geografię — w ręcz dziew iczy) nie został

rozw inięty w om aw ianej pracy, m ogło by to bowiem zm niejszyć jej integralność

i charakter em piryczny będący m ocnym punktem książki J. Vedenina.

Prof. d r hab. M arin B aczw arow W płynęło:

K atedra G eografii M iast i T u ry zm u 6 sierp n ia 1998 r.

U niw ersytet Łódzki al. K ościuszki 21 9 0 -4 1 8 Ł ó d ź