Wojciech Góralski
"Istotne obowiązki małżeński i
przyczyny niezdolności do ich
podjęcia w wyrokach Roty Rzymskiej
z lat 1983-1992 wydanych na
podstawie kan. 1095 nr 3 Kodeksu
Prawa Kanonicznego,
opublikowanych w "Decisiones"", Jan
Cymbała, Olsztyn 2002 : [recenzja]
Ius Matrimoniale 9 (15), 263-267
Ks. Jan Cymbała, Istotne obowiązki małżeńskie i przyczyny
niezdolności do ich podjęcia w wyrokach Roty Rzymskiej z lat
1983-1992 wydanych na podstawie kan. 1095 nr 3 Kodeksu
Prawa Kanonicznego, opublikowanych w „Decisiones”,
Olsztyn 2002, Wydawnictwo Wyższego Seminarium
Duchownego Metropolii Warmińskiej „Hosianum”, ss. 349
W odnowionym po Soborze Watykańskim II kanonicznym prawie małżeńskim, niem ałą rolę odgrywa norm a dotycząca tzw. niezdolności konsensualnej do zawarcia małżeństwa, zawarta w kan. 1095, nn. 1-3 KPK, stanowiąc implikację prawa naturalnego. Określając tę niezdol ność, wymieniony kanon uwzględnia trzy możliwe jej odmiany, przy czym wszystkie one znajdują swoje źródło w zaburzeniach psychicznych.Jed n ą z form niezdolności konsensualnej do zawarcia małżeństwa kanonicznego jest niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków m ał żeńskich z przyczyn natury psychicznej, usankcjonow ana przez Praw o dawcę kościelnego w n. 3 pow ołanego wyżej kanonu. O na to stanowi szczególny przedm iot dociekań tak doktryny, jak i orzecznictwa sądo wego od sam ego początku pojaw ienia się tego nowego tytułu nieważ ności małżeństwa. Figura praw na incapacitas assumendi, obejm ując swoją struktu rą kilka elem entów (istotne obowiązki m ałżeńskie; nie zdolność do ich podjęcia; przyczyny niezdolności) wymaga - dla p ełn e go jej poznania oraz aplikowania - uwzględnienia ich wszystkich, co z reguły występuje w licznych już kom entarzach do kan. 1095, n. 3 KPK, a także w wyrokach sądowych. Nie znaczy to jednak, że w wielu opracow aniach na tem at tej postaci niezdolności konsensualnej, czy naw et w szeregu wyroków sądów kościelnych ferowanych w tym zakre sie, brak jest skierow ania uwagi przede wszystkim, czy też wyłącznie ku poszczególnym elem entom norm y prawnej. Znanym przykładem takiego n urtu badawczego są choćby prace ks. prof. Ryszarda Sztych- milera, poświęcone dociekaniom nad istotnymi obowiązkami m ałżeń skimi, a więc nad jednym z trzech segm entów składających się na zło żoną konstrukcję kan. 1095, n. 3 KPK.
Być może, wyniki badań uzyskane przez ks. prof. Sztychmilera w odniesieniu do bliższego określenia istotnych obowiązków m ałżeń
skich stały się inspiracją dla podjęcia przez ks. Jan a Cym bałę zadania badawczego w przedm iocie istotnych obowiązków m ałżeńskich i przy czyny niezdolności do ich podjęcia w wyrokach Roty Rzymskiej, op u blikowanych w Decisiones w latach 1983-1992. A utor zam ierza znaleźć w tych orzeczeniach potw ierdzenie hipotezy badawczej, w myśl której, w chwili prom ulgow ania KPK z 1983 r. istniała świadom ość istotnych obowiązków m ałżeńskich, a także przyczyn natury psychicznej incapa- citas assumendi, mimo że Prawodawca nie określił ich w norm ie praw nej. Jednocześnie spodziew a się - poprzez swoje badania -potw ierdze nia innej hipotezy, wedle której w spom niana norm a usankcjonow ała określoną praktykę stosow aną w orzecznictwie rotalnym , polegającą na orzekaniu nieważności m ałżeństwa z tytułów nieważności sform u łowanych inaczej, tam gdzie de facto chodziło o niezdolność do podję cia istotnych obowiązków małżeńskich.
S tru ktura pracy opiera się na czterech rozdziałach. Rozdział pierw szy poświęcony jest istotnym obowiązkom m ałżeńskim w świetle litera tury kanonistycznej (czy raczej doktryny?). R ozdział drugi dotyczy nie zdolności do podjęcia istotnych obowiązków m ałżeńskich (odm iennie niż w rozdziale pierwszym, brak w tytule w skazania odniesienia treści tej jednostki redakcyjnej: do doktryny, orzecznictwa czy też do obydwu wektorów). Rozdział trzeci jest refleksją nad istotnym i obowiązkam i m ałżeńskim i w wyrokach rotalnych; wreszcie rozdział czwarty został poświęcony przyczynom niezdolności do podjęcia istotnych obowiąz ków m ałżeńskich w wyrokach rotalnych.
N ietrudno zauważyć, że tego rodzaju konstrukcja pracy obejm uje dwa rozdziały na tem at istotnych obowiązków małżeńskich: r. I (w uję ciu doktryny) i r. III (w ujęciu orzecznictwa rotalnego), a także dwa rozdziały odnoszące się do przyczyn niezdolności: r. II (w ujęciu dok tryny) i r. IV (w ujęciu orzecznictwa rotalnego). Obydwa wątki tem a tyczne w ystępujące w pracy m ają więc po dwa rozdziały. Czy popraw ne jest m etodologicznie sytuowanie tej samej problem atyki w dwóch o d
rębnych rozdziałach? A w obydwu przypadkach chodzi o kwestie, w których doktryna i orzecznictwo stanowią pew ien m onolit. Wydaje się, że „scalenie” tych dwóch wątków (istotne obowiązki oraz przyczy ny natury psychicznej), zaprezentow anych w oparciu i o doktrynę i orzecznictwo rotalne i zamieszczonych w dwóch (a nie czterech) roz działach, a następnie zbudow anie odrębnego rozdziału (jako pierw szego) o samej niezdolności (de facto A utor om awia ją w pierwszej części rozdziału drugiego (1-2), byłoby bardziej właściwe. Przedm io
tem pracy stałaby się wówczas norm a - zaw arta w kan. 1095, n. 3 KPK - w jej pełnym wymiarze (jak to de facto m a miejsce). Gdyby ponadto A utor poszerzył swoją kw erendę nad wyrokami Roty Rzymskiej 0 orzeczenia opublikow ane - choćby do r. 2000 - także poza Decisio nes, to tytuł książki mógłby brzmieć następująco: „N iezdolność do podjęcia istotnych obowiązków m ałżeńskich z przyczyn natury psy chicznej (kan. 1095, n. 3 KPK) w świetle doktryny i orzecznictwa Roty Rzym skiej”..
Podstawową bazą źródłow ą stały się dla A utora opublikowane w Decisiones wyroki Roty Rzymskiej wydane z kan. 1095, n. 3 KPK. Szeroko przy tym nawiązano do obfitego piśm iennictwa kanonistycz- nego, jak również do prac z zakresu psychologii i psychiatrii. Z natury rzeczy posłużono się w opracow aniu m etodą dogm atycznoprawną.
W rozdziale pierwszym ks. dr Cymbała podejm uje próbę określenia istotnych obowiązków m ałżeńskich w oparciu o doktrynę. I choć w tym zakresie dysponował cennymi pracam i ks. prof. Ryszarda Sztychmilera (przede wszystkim opracow aniem pt. „Istotne obowiązki m ałżeńskie”, Warszawa 1997), to wykazał tutaj daleko idącą samodzielność, p odej mując udaną pró bę krytycznego zaprezentow ania i uporządkow ania bogatej literatury przedm iotu. Z apoznając czytelnika z poglądam i po szczególnych autorów , ks. Cym bała czyni to w sposób adekwatny do tem atu rozprawy (traktow anego wedle stanu faktycznego). Analizy omawianych stanowisk i zapatrywań autorów w kwestii istotnych obo wiązków m ałżeńskich są pogłębione i starannie udokum entow ane. Trafnie jest postawiony sam problem rozróżnienia istotnych i nieistot nych powinności małżeńskich. A utor porusza się w tym obszarze swo bodnie, um iejąc zachować niezbędną dyscyplinę w referow aniu stanu doktryny w tym w względzie. N a uwagę zasługuje ukazanie istotnych obowiązków m ałżeńskich służących realizacji bonum coniugum oraz służących urzeczywistnianiu bonum prolis (tak w sferze prokreacji, jak 1 wychowania).
Niewątpliwy w alor posiada rozdział drugi opracowania, poświęcony kwestii niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich. Czytelnik zapoznaje się tutaj z poglądam i kanonistów, psychologów, psychiatrów, seksuologów i seksiatrów w odniesieniu do wym ienione go elem entu kan. 1095, n. 3 KPK. Po przedstaw ieniu pojęcia incapaci- tas assumendi oraz jej kryteriów, A utor przechodzi do wskazania sa mych przyczyn tej niezdolności, posiłkując się bogatą i w tej dziedzinie literaturą. Tutaj również nie opiera się wyłącznie na wynikach badań
zawartych w pracy ks. Stanisława Paździora („Przyczyny psychiczne niezdolności osoby do zawarcia małżeństwa w świetle kan. 1095”, Lu blin 1999), lecz odnosi się szeroko do literatury spoza obszaru kanoni- styki, wykazując się um iejętnością jasnego rozróżniania kryteriów prawnych i kryteriów dyscyplin medycznych w odniesieniu do incapa- citas assumendi. Bynajmniej nie zdawkowe czy fragm entaryczne tylko om ówienie przyczyn niezdolności, zam knięte w trzech kategoriach (przyczyn psychoseksualnych, przyczyn psychicznych i zaburzeń psy chicznych na podłożu somatycznym), znam ionuje duży stopień wnikli wości i nosi na sobie niewątpliwe ślady bliższego zapoznania się ks. Cymbały z odnośną problem atyką psychiatrii, psychologii i seksuolo gii·
Najcenniejszym , a przy tym oryginalnym w kładem A u tora rozprawy w rozwój bad ań nad wykładnią i aplikacją kan. 1095, n. 3 KPK jest roz dział trzeci, w którym znajdujemy om ówienie istotnych obowiązków m ałżeńskich w orzecznictwie Roty Rzymskiej. Po wskazaniu na zna czenie wyroków Roty Rzymskiej w ogóle (w aspekcie stosowania kan. 19 KPK), ks. Cym bała podaje charakterystykę przebadanych orzeczeń tego trybunału, przytaczając przy tym odnośne dane statystyczne. In te resujący jest fragm ent poświęcony określeniu obowiązków m ałżeń skich w części in iure wyroków. Słuszne jest dociekanie nad źródłam i istotnych obowiązków m ałżeńskich w analizowanych orzeczeniach (ce le m ałżeństw a; istotne przymioty m ałżeństw a). N a uwagę zasługuje opow iedzenie się A utora za opinią, w myśl której nie należy utożsa miać istoty i celów m ałżeństwa. Czymś istotnym bowiem dla m ałżeń stwa (istotnym elem entem małżeństwa) jest skierow anie go ku o kre ślonym celom, nie zaś osiągnięcie tych celów. Z am iast mówić o prawie do zrealizow ania celów małżeństwa, należy upatryw ać w celach m ał żeństw a źródło określonych praw i obowiązków. Interesujące jest osią gnięcie badawcze A utora pozwalające m u przyjąć, że gdy chodzi o źró dło istotnych obowiązków m ałżeńskich, to przedm iotem uwagi audy torów rotalnych jest najczęściej dobro m ałżonków. Gdy A utor zauw a ża, iż w orzecznictwie Roty Rzymskiej nie m a jednom yślności co do te go, czy nierozerw alność - jako istotny przymiot m ałżeństw a - pozosta je źródłem istotnego obowiązku m ałżeńskiego związanego z zachow a niem tejże nierozerw alności, to wyraża własną opinię w tej kwestii, opow iadając się za przyjęciem takiej powinności. D ocenić trzeba także konstruktywne wnioski dotyczące obowiązku ustanow ienia wspólnoty całego życia. N a podkreślenie zasługuje następnie wnikliwa i p rzep ro
w adzona w oryginalny sposób analiza istotnych obowiązków m ałżeń skich w wyrokach rotalnych, której rezultatem jest rodzaj katologu tych pierwszych. Uwagę czytelnika skupia wreszcie kwestia wiązania przez audytorów kilku powinności w jednym wyroku, a następnie wnioski końcowe. Trzeba dodać, iż lektura referow anego rozdziału p o zwala zauważyć dobre opanow anie w arsztatu pracy nad kształtem orzecznictwa Roty Rzymskiej w sprawach z incapacitas assum endi, po łączone ze swobodnym poruszaniem się przez ks. Cym bałę w gąszczu orzeczeń wymienionego trybunału.
Rozdział czwarty opracow ania dotyczy przyczyn niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków m ałżeńskich w wyrokach Roty Rzym skiej. Jest to w ątek bardzo istotny, w procesie bowiem o nieważność m ałżeństw a z tego tytułu niezbędne jest nie tylko wskazanie przeja wów incapacitas assumendi, lecz także jej konkretnej przyczyny psy chicznej. N a wstępie om awia się określenie przyczyny niezdolności w orzecznictwie rotalnym (przyczyny niezdolności; katalog niezdolno ści). Sporządzony przez A utora - w oparciu o badania nad wyrokami rotalnym i - katalog przyczyn natury psychicznej incapasitas assumendi trzeba ocenić wysoko. Z kolei czytelnik zapoznaje się z kryteriam i oce ny przyczyn niezdolności, a następnie z jej poszczególnymi przyczyna mi. Ten ostatni w ątek tem atyczny zasługuje na szczególne uznanie, sta nowi bowiem rodzaj syntezy judykatury ratalnej w tak doniosłej z p unktu widzenia praktyki sądowniczej kwestii.
D obrą ideą było zamieszczenie na końcu pracy dwóch aneksów wskazujących na tytuły spraw rozpoznanych w Rocie Rzymskiej oraz na istotne obowiązki m ałżeńskie stanowiące przedm iot dochodzenia w tychże orzeczeniach.
W podsum ow aniu należy stwierdzić, iż książka ks. dr. Jan a Cymbały stanowi rzetelne studium m onograficzne poświęcone doniosłem u p o znawczo i aplikacyjnie zagadnieniu naukowemu. Mamy do czynienia z opracow aniem oryginalnym, dojrzałym, pogłębionym, starannie ud o kum entowanym w swojej treści i wykonanym przy użyciu właściwej m etody, stosowanej w tego typu pracach. Postawione we wstępie, a wy żej przytoczone hipotezy badawcze, znalazły potw ierdzenie w orzecze niach Roty Rzymskiej, wnikliwie przebadanych.
Z apoznanie się z treścią starannie wydanej przez „H osianum ” pracy będzie wielce pożyteczne dla wszystkich zainteresowanych problem a tyką kościelnego prawa małżeńskiego.
