Małłek, Janusz
Michał Meurer - reformator Mazur
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 561-568
JA N U SZ M AŁŁEK
MICHAŁ MEURER—REFORM ATOR MAZUR
D zieje reform acji w Prusach K siążęcych — pierwszego państwa luterskiego w św iecie — zostały opracowane generalnie w szeregu prac Pawła T s c h a c k e r t a 1). Mimo tego jeszcze w iele podstawo w ych problem ów w pełni nie rozstrzygnięto i nie zbadano, np. nie ustalono ostatecznie daty początków reform acji w Prusach Książę cych, co się udało zrobić dla Inflant i Estonii. Sprawę tę podniósł w r. 1921 Karol B e n r a t h 2), lecz od tego czasu mało zajm owano się historią kościoła w Prusach Książęcych. N ie kontynuowano w ydaw nictwa Paw ła Tschackerta U rkundenbuch zu r R eform ationsgeschichte
des H erzogthum s Preussen, tak że zadanie to stoi w dalszym ciągu
przed historykam i reformacji. W ydawnictwo to w inno być doprowa dzone do 1587 r.. tj. do chw ili zniesienia biskupstw pruskich. Praca ta leży w gestii historyków niem ieckich, skoro są w posiadaniu b. archi w um królew ieckiego. W iek X X n ie przyniósł naw et syntezy historii kościoła dla tych ziem, bo trudno uważać za taką pracę książkę Karola T u r o w s k i e g o 3). Ukazało się natom iast sporo przyczyn
ków i artykułów, zwłaszcza niem ieckich, które w jakimś stopniu popularyzow ały badania T schackerta4). Z literatury polskiej na uwagę zasługują artykuły W. W e i n t r a u b a 5), Wł. C h o j n a c k i e g o 6), i H. Z i n s a 7). Ostatnio nad tą problem atyką prowadził badania specjalistyczne Erich R o t h 8).
Jedynie kilku w ielkich ludzi reform acji w Prusach K siążęcych posiada opracowane biografie. Są to: książę A lb r e c h t9), Jerzy P o le n tz 10) —■ pierw szy biskup protestancki w św iecie, P aw eł S p era tu s11) — biskup pomezański od r. 1529. N ie mają natom iast
9 U rku n d en b u ch zu r R eform ationsgeschichte des H erzogthum s P reussen, Leipzig 1890, t. I — III (t. I zaw iera syntezę dziejów refo rm acji, a t. I I — III
ob ejm u ją d okum enty aż po r. 1549); H erzog A lb re c h t vo n P reussen ais
reforma.torische P ersönlichkeit, H alle 1894 i inne.
!) Die f ü n f A g en d en refo rm en u n te r H erzog A lbrecht, A ltpreussisehe M onatsschrift, t. 58, z. 1, s. 37—38.
s) K irchengeschichte der P ro vin zen O st-u n d W estpreussen, B resiau 1908. *) P a u l H e n s e I, Die evangelischen M asuren, K önigsberg 1908; A. N i e t z k i . W ie O stpreussen evangelisch w u rd e, K önigsberg 1917.
5) U dział Pt u s Książęcych, w re fo rm a c ji polskiej, R e fo rm acja w Polsce,
n r 6. 1934, s. 21—24 i 38—63.
e) Z bory p o lsk o -ew a n g elickie w b. Prusach W schodnich w X V P — X X w., R eform acja w Polsce, t. 12, 1953—1955, n r 45—50, s. 303—452.
7) Początek re fo rm a cji na W a rm ii, O drodzenie i R eform acja w Polsce, t. II. 1957, s. 153—190.
8) H erzog A lb re c h t v o n P reu ssen ais O siandrist, Theol. L it. Z eitung, 78, 1953, s. 55—64.
*) K a rl L o h m e y e r , H erzog A lb re c h t vo n P reussen, D anzig 1890; P. T s c h a c k e r t . Herzog A lb rech t vo n P reussen ais reform atorische
P ersönlichkeit, H alle 1894; W. H u b a t s c h , A lb re c h t v o n B randenburg — A nsbach, H eid elb erg 1960.
10) P a u l T s c h a c k e r t , Georg vo n P olentz, B isch o f v o n Sam land,
Leipzig 1888.
11 P a u l T s c h a c k e r t . Paul Speratus, evangelischer B isch o f vo n P om e-
sanien in M arienw erder, H alle 1891.
opracowanej dotąd biografii: Jan Briessman, który w ygłosił pierwsze luterskie kazanie 27 IX 1523 r. w Królewcu; Erhard von Queiss — pierwszy biskup protestancki Pomezanii; Jerzy Poliander — zasłu żony dla protestanckiego szkolnictwa i Michał Meurer — reformator Mazur. Bardzo ważna jest dla nas działalność Meurera. gdyż on wprowadził protestantyzm wśród katolickiej dotychczas ludności polskiej na Mazurach. Czy w czasie swojej kilkuletniej działalności na Mazurach (1528— 1531) nauczył sią języka polskiego, trudno odDO- wiedzieć. W każdym razie wprowadził on reformację, której jedną z tez było nauczanie Ewangelii w języku narodowym, tutaj w języku polskim. Spowodowało to rozwój piśm iennictwa religijnego dla Mazurów od czterdziestych lat X VI w., którego przedstawicielami b yli Jan Maletius, Andrzej Samuel, Jan Seklucian i w ielu innych, którym w iele miejsca w sw ych pracach pośw ięciła Emilia S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a 12). W ten sposób Meurer przyczynił się nośrednio do rozwoju polsko-luterskiej literatury religijnej dla Mazurów, która utrzym yw ała lud ten w polskości.
Postać Meurera doczekała się dwóch dobrych przyczynków źródłowych Hermana F r e y t a g a 13) i Maxa R h o d e g o I4). Pierw szy z nich omawia życie Meurera do chw ili jego przyjazdu do Prus, drugi zaś pośw ięcony jest głów nie jego działalności w Prusach. Brak jednak dotąd syntetycznego ujęcia tej sylw etki, skoro Meurer nie został uw zględniony w żadnej encyklopedii kośc:elnej. tak niem ieckiej jak i polskiej. Jedynie A ltpreussische B io g ra p h ie15) zamieściła krótki życiorys. Z tego w zględu naszym zadaniem bedzie w ypełnienie tej luki pod kątem jego działalności na Mazurach. Przy opracowaniu życiorysu Meurera trzym ać się bodziem y w zasadzie norm stosowanych w Polskim Słow niku Biograficznym .
* * *
Michał M eu rerlß), M ichael a Muris G alliculus lub M ichael Oberhan urodził się w roku nieznanym w Grossenhain koło Lipska.
12) E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a . Z a rys p iśm ie n n ic tw a polskiego na
Mazurach P ruskich, Działdow o 1935, s. 4—8; t e j ż e , B ojow nicy o wolność i polskość M azur i W arm ii na p rzestrze n i 7 w iek ó w , O lsztyn 1953, s. 16—19;
t e j ż e , P olskie piśm iennictw o i szkolnictw o w Prusiech K siążęcych w X V I —
X X w. Z dziejów W arm ii i M azur, O lsztyn 1958. s. 84.
13) M ichael M eurers L eb en his z u seiner A n k u n ft in Preussen, Z eitsch rift des W estpreussischen G eschichtsvereins, H. X L I, D anzig 1900, s. 139— 148. ,4) Die reform atorische W irk sa m k e it M ichael M eurers in der H ansestadt
Danzig u n d im H erzogtum Preussen, M itteilungen des V ereins f ü r die
G eschichte O st- und W estpreussen. Jh rg . 18, 1944. s. 41—58.
1S) A ltpreussische Biographie, hrsg. v. Ch. K r o l l m a n n , K önigsberg 1942, t. II. z. 1, s. 433/2, a u to r notki: L e h n e r d t .
10) S ylw etkę M eu rera p rzed staw ia m n a podstaw ie P. T s c h a c k e r t a ,
V rk u n d e n b v c h zu r R eform ationsaeschichte des H erzogthum s Preussen, Leipzig
1890. t. I—II (dalej — TJB) i w spom nianych w yżej a rty k u łó w F r e y t a g a i R h o d e g o oraz notki w A ltpreussische Biographie. U w zględniono poza tym n astep u iacą lite ra tu rę :
Ch. H a r t k n о с h. Preussische K irchen-H istoria, F ra n k fu rt am M ayn und Leipzig 1686, s. 285; D. H. A r n о 1 d t s, K urzgefasste N achrichten v o n allen
seit der R efo rm a tio n an den L u th erisch en K irchen in O stpreussen gestandenen P redigern, K önigsberg 1777, s. 254— 255: t e n ż e , K u rzg efa sste K irchen- geschickte des Königreichs Preussen, K önigsberg 1769, s. 269, 273, 358;
A. H a r n о с h, C hronik u n d S ta tistik der evangelischen K irch en in dem
P rovinzen O st- und W estpreussen, N eidenburg 189Ö, s. 34 і 277—8; F. K o c h ,
Die ä lte ste n V isitationsberichte Über m asurische K irch en u n d Schülverhältnisse
aus dem Jahre 1529 u n d 1531, O stdeutsche M onatshefte fü r E rziehung und 562
Próby ustalenia tej daty przez Rhodego 17) na podstawie ksiąg koś cielnych w m iejscu urodzenia nie dały rezultatu. Zmarł 17 grudnia 1537 r. w Królewcu. Po raz pierw szy spotykam y go w śród im m atry kulow anych studentów w r. 1500 w Lipsku jako brata Michała de Henichen. N ależał on w ów czas do zakonu cystersów . W czasie studiów m ieszkał w kolegium bernardynów, które podlegało opatowi w A ltzelle. Po ukończeniu studiów przebyw ał w klasztorze cysterskim w A ltzelle, położonym przy drodze łączącej Drezno z Lipskiem. Tutaj pogłębiał sw oje studia pracując w bibliotece. Stał się uczonym
Ogłoszenie I agendy ПО ХТТ 752S! die Jrnćoinła Inter^M p^o w P ru sa c h Książęcych w g m alow idła pochodzącego z X IX w.
i muzvkiem. B vło to tvm łatwiejsze, iż przeorem h v ł tam znanv humanista Marcin von Locbau. Snośród oism Meurera z tego okresu znane iest Compendium, musicae i edveia odnalez;onevo w bibliotece klasztorne! rekonisu Claudianusa M a m e r t u s a z X I w. De stdtu animae, zadedvkowanego Marcinowi von Locbau 1SV W związku z nrzvgotowaniem tego ostatniego dzieła snotkał sie z chwalebna Ooinia o iej wykonaniu ze strony '.wybitnego lipskiego hum anisty
TTnterricM. t TT. 1904. s. 571—583: Р. Я » n s p 1. Пір pvannnlischpn Masnr.pv. KnniVehorff 19П8. ς, 12— 18: K. T u r o w s k i . KirchnnaP^rTijfhtp der P rovinzen
O st- und W pstvreusspn. B reslau 1908. s. 32: A. N i e t z k i . W ie O stvreusson r>iinnapji<tcb w urde. Kompsberff 1917. r. 38—38: M. F e d p r m a n n . M u n d Mitsikvfl.prip zu r Z e it H erren A lhrpcbts. T^nniVsber? 1939.. s. 18. 119. 13л i n.
137 і π.: В G. T h i e 1 e n. Die K u ltu r n m Hofp Hpr*oa A lb re c h ts vo n Preussen
(1525—1558), Gö+tineen 1953. s. 139: E m ilia S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a . Píprwsi ewanctplicev duszpasterze no^scu na. M azurach, K alen d arz dla W arm ii i M azur na ro k 1955. s. 267—272. W nrrv n isacb odnotow ujem y ty lk o potw ,,*e'r -
d z p r i í a -rrdHlowo 7, U R . nng]adv odosobnione i sporne.
I7' M. P h o d e. op. cit., s. 41.
le) UB, II, 19a.
Piotra M osellanusa ls). Poza tym Meurer pisyw ał w iersze i epigramy. Od r. 1520 pozostawał w korespondencji z Marcinem Lutrem, który nazyw ał go „Michael H änlein”. List z 20 X 1520 r. w skazyw ał na zażyły stosunek między obydwoma m ężam i20). W r. 1521 znów b ył na uniw ersytecie lipskim, gdzie zdobył stopień naukow y magistra. Pozostawał on tu w kręgu humanistów: w spom nianego Piotra Mosellanusa, Jana Poliandra i dominikanina Schlaupnera — później szego reformatora Norymbergi. 23 V 1521 r. m agistrowie lipscy, wśród nich Meurer, Mosellanus, Schlaupner skarżyli się na doktorów, iż n ie pozwalano im czytać ksiąg teologicznych. Stanowi to dowód, że Meurer przyznawał się do reformacji. W ystąpienie to nie mogło pozostać bez skutków dla Meurera, zwłaszcza że nie ż y ł już opat Marcin von Lochau, a jego następcą b y ł P aw eł Badimann z Chemnitz, późniejszy napastliw y przeciwnik Lutra w latach 1524— 1533. N ie mogąc liczyć na pobłażliwość przełożonego, Meurer postanowił opuścić klasztor; kiedy się to stało, nie można dokładnie ustalić. W każdym razie w 1525 r. b y ł już w W ittenberdze, gdzie został im m atrykulowany 28 IV 1525 r. B y ł on już w tedy żonaty i posiadał dostatnią placówkę kaznodziejska w dobrach Kotteritzschów w L eis- ning. Tutaj spotkał się z Janem Bonholtem — księdzem przy kościele św. Barbary w Gdańsku. Bonholt przebyw ał w Niem czech z polecenia rady Gdańska w celu zwerbowania kaznodziei 21). Próba sprowadzenia Jana Bugenhagena nie dała w yniku, toteż Luter polecił mu nakłonić Tilemanna Schnabla z Leisning. W tedy to spotkał Bonholt Meurera, który przypadł mu do gustu, i zawiadomił o tym radę Gdańska. W liście z 1 IV 1525 zaleciła ona sprowadzić obydwu księży. Dn. 5 V 1525 r. dał Luter listy polecaiace do rady Gdańska M eurerow i22), którego spotykam y tam już 1 VI i w Zielone Św ięta (4 V I ) 22a) w y głosił swoje pierw sze kazanie w kościele NMP oraz w now ym szpitalu przy klasztorze dominikanów. Odtąd prowadził swoją działalność kaznodziejską przez cały r o k 23). Została ona oceniona przez katolików łagodnie, a naw et przez kronikarza Szymona Grunaua, który nazyw ał Meurera cietrzewiem (A verh an ) 24). Meurer b ył tym . który skoordy now ał w ysiłki reform acyjne i stąd nazyw any jest reform atorem Gdańska. 20 IV 1525 r. burmistrz polecił mu w strzym ać się chwilow o z prowadzeniem kazań. Tymczasem Zygm unt Stary postanowił zlikwidować gdański ośrodek reform acyjny. Na podstawie wyroku sadu karnego 13 osób ś c ię to 25). Meurer uniknął w yroku dzięki księciu Albrechtowi, który odw iedził Gdańsk w tow arzystw ie Jana Poliandra. Ten ostatni bvł. iak w yżej w spom nieliśm y, kolegą Meurera z okresu lipskiego i zwrócił na niego uw agę księcia. W ówczas książę w staw ił się za nim do króla, ratujac go od zguby. Meurer przybył wraz z księciem do Prus K siążęcych 30 maja 1526 r., aby pozostać
>») UB, II, 21a. !0) UB, II, 38.
Я1 UB, II. 339. in stru k c ja z 1 IV 1525 r. “ ) UB, II, 351.
!!a) P. S i m s o n , G eschichte der S ta d t D anzig, t. II, D anzig 1916, s. 79. !3) A. H a r n о с h, op. cit., s. 384 z tru d em id en ty fik u je go z M eurerem z K ętrzy n a i L ipníka.
î4) Sz. G r u n a u , Preussische C hronik, t. III, Leipzig 1896, s. 178, 187 і 243, nazyw a M e u rera też doktorem , dla tej w iadom ości b ra k dodatkow ego p o tw ie r dzenia.
!5) K. T u r o w s k i , op. cit., s. 32.
tu na zawsze. W chw ili przybycia Meurera do Prus K siążęcych kraj ten b y ł już oficjalnie ew angelicki na podstawie mandatu księcia Albrechta z 6 lipca 1525 2e), w którym nakazyw ał on głosić „czyste słowo Boże” oraz na podstawie I P orządku K ościelnego z 10 grudnia 1525 r.27), ustalającego luteranizm jako religię państwową. I P orządek
K ościeln y ustanawiał: 1. sposób pow oływ ania i utrzym ywania
księży — to, co było najw ażniejsze dla kościoła jako społeczności zorganizowanej; 2. dni św iąteczne; 3. użytkow anie dotychczasowych dochodów kościelnych.
W Porządku znalazł się artykuł ustalający jednolity porządek nabożeństw dla w szystkich kościołów w kraju. Wydrukowano go w marcu 1526 r. jako A r ty k u ły cerem onii i innego porządku kościel
nego. Przew idyw ał on dla ludności nieniem ieckiej tłum aczy, którzy by
słowa duchownego przekładali na język w iernych 28). T schackert2e) wyjaśnia, że za nie-N iem ców uważano Prusów, polskich Mazurów, Litw inów i Kurów.
W celu wprowadzenia w życie I Porządku K ościelnego, co ozna czało zluteranizow anie w szystkich parafii (dotychczas tylko K róle w iec b y ł całkow icie protestancki), przedsięwziął książę Albrecht w izytację kraju. W w izytacji z 1526 r. uczestniczyli Adrian von W eiblingen i dr P aw eł S p era tu s30).
W latach 1526— 1528 Meurer najprawdopodobniej przebyw ał w K rólew cu i współpracow ał w przygotowaniu dw óch śpiew ników kościelnych, które ukazały się w 1527 r. w Królewcu. Sugestie Tschackerta 31), że M eurer przebyw ał od r. 1526 w Kętrzynie, odrzucił R h o d e32). Od r. 1528 b ył on księdzem i arcyprezbiterem (co odpo w iada dzisiejszem u stanowisku superintendenta w kościele luterskim ) w Kętrzynie. Spełniał on funkcję zastępcy biskupa na Mazurach, zw anych w ów czas tractu s erem iticus, W ildniss (puszcza). Jego w yna grodzenie m iało w ynosić 80 grzywien. Zainstalow anie Meurera w Kętrzynie w r. 1528 przy kościele św. Jerzego w iązało się z w yda niem 10 marca 1528 r. przez księcia Albrechta mandatu ustalającego now e granice biskupstw pruskich. Natangia i Mazury, należące dotąd do biskupstwa warm ińskiego, zostały dołączone: pierwsza do biskup stwa sam bijskiego w Królewcu, drugie do biskupstwa pomezańskiego w K w id zy n ie33). Na Mazury składały się w ów czas starostwa: Kętrzyn, Szestno, Ryn, Węgorzewo, Ełk, Nordenburg, Giżycko, Straduny i Pisz 34). 24 kw ietnia 1528 r.35) książę zarządził w izytacje przyłączonych parafii. W N atangii w izytacje przeprowadzili w r. 1528 biskup Jerzy P olentz i dr P aw eł Speratus, zaś w izytacje parafii m azurskich w starostwach Rynu, Ełku, Stradun, Węgorzewa, Giżycka, Nordenburga i Szestna zlecono M eurerow i36). W okresie
przedrefor-2e) UB, II, s. 371 i treść omówiona' w t. I, s. 118— 119.
S7i UB, II, 416—418, treść om ów iona u T s c h a c k e r t a H erzog A lbrecht als reform atorische P ersönlichkeit, s. 36—38.
i !8) „ Item is es v o n n ö th e n U n d eu tsch en ih re T o lk e n zu haben".
2') UB, I, s. 129 „U ndeutsche w a ren die preussischen U reinw ohner, die
polnischen M asuren, die L itta u e r u n d a u f der K urische N e hrung die K uren".
80) U B, I, s. 134. S1) U B, I, 153. 3!) Op. cit., s. 45. ss) H. Z i n s , op. cit., s. 71. M) UB. I, s. 154 і t. II, 597. S5j UB, I, s. 154. “ ) UB, II, n r :613. 565
m acyjnym była następująca ilość parafii na Mazurach: w poWiêcié Szczytno — 7; Ostróda — 16; Węgorzewo — 3; Pisz — 7; G iżyc ko — 4; Olecko — 1; Mrągowo — 6 37). Należało teraz te katolickie parafie przekształcić w ew angelickie. Przed wizytacją, będącą zara zem aktem wprowadzenia nowego obrządku w parafiach, wręczono wójtom, szlachcie, mieszczanom, w olnym chłopom mandat księcia, który objaśniał, jak należy urządzić życie kościelne na now ych zasadach. Meurerowi zalecono: „winien w szystko zło i to wszystko, co jest szkodliwe, z życia kościelnego usunąć, aby poddani byli w ychow yw ani w nowym , czystym duchu i nauce” 38). Najczęściej wprowadzenie luteranizmu odbywało się w sposób prosty: dotych czasowi księża katoliccy przyjm owali naukę Lutra, dzięki czemu mogli pozostać na swoich placówkach 39). Jedynie na Mazurach zda rzały się wypadki oporu 40). Na Mazurach w prowadzenie reform acji było o ty le utrudnione, iż brakło kaznodziei luterańskich znających język polski, stąd od lat czterdziestych XVI w. przybyw ało ich w ielu z Polski, np. Marcin Glossa, M yślentow ie, W anowscy, Boreccy, D ry- galscy, Grzegorzewscy, W ilamowscy, Rostkowscy i in n i41). Na razie jednak należało wprowadzać reform ację na Mazurach, co czynił Meurer w czasie swoich w izytacji w latach 1529— 1531. W 1529 r. zw izytow ał on: Szestno, Miłki, Orzysz, Okartowo, Lisowo, Ełk, Straduny, Juchę, Kalinowo, Mikołajld i Ryn, wprowadzając nową religię na podstawie mandatu księcia z 26 I 1529 r.42). W sprawo zdaniu z 30 czerwca 1529 r. dla księcia A lbrechta w skazyw ał Meurer na trudną sytuację księży, którzy ponoszą ciężary na równi z chło pami 43). Zaraza, jaka w ybuchła w jesieni 1529 r., zabrała około 30.000 ofiar wraz z biskupem pomezańskim Erhardem von Queiss, w strzym ując nieco prace w izytacyjne. Jednak w 1530 r. Meurer rozpoczął drugą w izytację wraz z książęcym komisarzem Zygm untem Rautherem, również i na terenie Natangii, którą poprzednio zw izy tow ali biskup Polentz i P aw eł Speratus. O jego pilności przy w izyto waniu świadczą poprawki liczby w łók w parafiach w noszone do danych z poprzedniej w izytacji Polentza i Speratusa.
Meurer w liście z 1529 r. do zaufanego radcy książęcego, Erharda, naw oływ ał do zwołania synodów i w ten sposób w płynął na księcia, który już 5 lipca 1529 r. chciał zwołać synod na koniec sierpnia 44). Na skutek zarazy musiano to odłożyć. Jednak w styczniu 1530 rozpisał książę 4 synody dla pruskiego duchow ieństwa — 3 pro wincjonalne: sambijski — 2 lutego w Królewcu; mazurski w K ętrzy nie — 16 lutego (gdzie Meurer spełniał funkcję wicebiskupa) i pomezański — 7 marca w K w idzynie. Krajowy synod m iał się
37) P. H e n s e 1, op. cit., s. 19. M) F. K o c h , op. cit., s. 582. 30) P. H e n s e 1, óp. cit., s. 14.
40) Wł. C h o j n a c k i , S to su n k i ku ltu ra ln e na M azurach w X V I — X V I I I w. Pom orze now ożytne pod. red. G. L a b u d y i St. H o s z o w s k i e g o , W ar szaw a 1959, s. 98—99.
41) E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , P ie rw si ew angeliccy duszpasterze..., s. 267—272. M aciejow i W anow skiem u, pochodzącem u z Polski, pośw ięcił osobny a rty k u ł W a n n o w , M athias W an n o viu s vo n 1547 bis 1589 lu th erisch er P farrer
in S o rq u it ten , der S ta m m v a te r der W estpreussische fa m ilie W annow ,
M itteilungen des W estpreussischen G eschichtsvereins, Jh rg . 12, 1913, s. 54—61. 4!) F. K o c h , op. cit., s. 583 i UB, II, 613.
«) Ibidem , s. 576--- 577 i UB, II, 631 і 632. 44) Ibidem , s. 583 i UB, II, 630.
ódbyć 12 maja 1530 r. w Królewcu. Całkiem prawdopodobne, źe synody te rzeczyw iście się odbyły. Wydano tego roku Statu ta
synodalia, które sta ły się podręcznikiem religii protestanckiej
i wzorcem konfesji augsburskiej, przyjętej w Prusach Książęcych 25 sierpnia 1530 r. Odtąd uważano księstw o pruskie za ostatecznie zew angelizowane 45). Istotnie, kraj ten posiadał już panującą religię, stan pastorski i parafie zorganizowane w edług nauki Lutra. Dalsze w ysiłki szły w kierunku pogłębienia życia religijnego w duchu luteranizm u. C zynił to Meurer w sw ej trzeciej w izytacji wiosną 1531 roku wraz z Zygm untem R autherem w diecezji, którą teraz już zarządzał P aw eł Speratus (od r. 1529). Zwizytowano: Szestno, Mrą gowo, Pasym , Ryn, Pisz, D rygały, Białą Piską, Kumilsko, Trelkowo, Miłki i Targowo. 12-stronicowe sprawozdanie z tej w izytacji poda wało granice parafii, m ajątek kościoła, w ynagrodzenie księży i nauczycieli.
Równocześnie z tendencjam i dośrodkowymi w kościele luterskim istniały też odśrodkowe, których w yrazem była sekta Schw enkfelda. Zwolenników Schw enkfelda nazyw ano „sakram entalnikam i”, gdyż odrzucali oni sakram enty. Przeciw staw iali się twierdzeniom Lutra o usprawiedliw ieniu, o niem ożliw ości przestrzegania przykazań Boskich i o wolnej w o li46). W Prusach Książęcych reprezentow ał ich w łaściciel Pisza i Giżycka, przyjaciel księcia Albrechta, Fryderyk von Heydeck. Doszło do ostrego sporu m iędzy luteranam i a sakra m entalnikam i. W dyskusjach zaproponowanych przez Albrechta m iędzy obydwoma stronami w czerwcu i grudniu 1531 r. w Kętrzynie luterán reprezentow ał obok Jana Briessm ana i Jana Poliandra rów nież Meurer. Jego spokojne i pokojowe nastaw ienie nie popsuło m u stosunków z H eydeckiem , z którego śm iercią w r. 1536 zniknęli sakram entalniey z areny dziejowej w Prusach Książęcych.
M iędzy 9 VI a końcem roku 1531 został Meurer pow ołany na proboszcza w kościele św. Barbary w Lipniku, w K ró lew c u 47). Na prośbę księcia Meurer dokonał tłum aczenia z łaciny książki Filipa M e l a n c h t o n a O w ie c ze r zy P ańskiej, przesyłając tekst księciu w 1532 r.48). W tym też roku książka ujrzała św iatło dzienne w W ittenberdze. W czasie sw ej pracy duszpasterskiej w Królewcu Meurer b y ł rów nocześnie pom ocnikiem biskupa Speratusa w w izy tacjach, np. w r. 1533, z którym pozostawał w koleżeńskich stosun kach 49). W r. 1535 książę A lbrecht zw rócił się do księży z prośbą o opodatkowanie się na rzecz kraju. K iedy duchowni odmówili, biskup Speratus w idział w Meurerze jedyną osobę, która może pośredniczyć w ty m sp o rze50). Meurer obok Jana Briessmana, kaznodziei w katedrze knipawskiej i Jana Poliandra ze Starego Miasta b ył w pew nym stopniu doradcą księcia w polityce kościelnej, np. w lutym 1537 r. Meurer podpisał dokument, który odpowiadał
45) A. H a r n o c h, op. cit., s. X V II.
“ ) Podręczna encyklopedia kościelna pod red. Z. C h e ł m i c k i e g o , t. XX V — X X V I, W arszaw a 1912, s. 133/1.
" ) A. H a r n o c h, op. cit., s. 238 m yli się m ów iąc, iż z K rólew ca przeszedł do M iłom łyna (Liebem iihl), a H. A r n o l d ť s N achrichten, op. cit., s. 254 błędnie m ian o w ał go kazn o d zieją nadw ornym ; zob. też UB, II, 828.
4S) UB, II,, 839. 4S) UB, II, 908.
na pytanie księcia, czy należy się przeciwstawić uchwałom soboru w Mantui w r. 1537, jeśli będzie on w ystępow ał przeciw protestan tyzm owi 51). Chociaż Meurer n ie był zaufanym doradcą księcia, to jednak cieszył się jego względam i, np. w grudniu 1537 r. przesłał m u książę pismo kondolencyjne w związku ze śm iercią jego dziecka. Rhode 52) ustala datę śm ierci Meurera na 17 grudnia 1537 r., podczas kiedy Federm ann błędnie podawała r. 1548 53). Meurer b y ł autorem pierw szego porządku w kościele protestanckim dla em erytów — księży, ich w dów i s ie r o t54). Książe cenił go szczególnie ze w zględu na jego um iejętności m uzyczne, zakupując od w dow y jego kompo zycje i instrum ent m uzyczny zw any V irg in a l55). Meurer zresztą nadzorował budowę organów zamkowych rozpoczętą w r. 1537, a zakończoną w r. 1540. Wdowa po Meurerze, Jadwiga, otrzymała w r. 1538 propozycję pójścia na służbę książęcą jako szafarka. W roku 1548 na jej prośbę książę zlecił przyjęcie jej do szpitala w L ip n ík u S6). O potom stwie jego, poza śm iercią dziecka w r. 1537, nic n ie wiadomo.
Po odejściu Meurera w 1531 r. z K ętrzyna opiekę nad Mazurami sprawował biskup pomezański, P aw eł Speratus, sprowadzając pol skich kaznodziei i popierając polskie szkolnictwo i drukarstw o57). Dopiero porządek kościelny z r. 1544 uregulow ał ostatecznie stosunki w kościele luterskim na Mazurach i nadał mu w łaściw e oblicze.
“ ) UB, Π , 1010 i 1012—1014. “ ) UB, II, 1063 i 1067. K) Op. cit., s. 52. H) Op. cit., s. 138. UB, II, 1107. “ ) M. F e d e r m a n n , op. cit., s. 138. M) U B, II, 1109—1110.
I?) P. T s c h a c k e r t , Paul Spera tu s, 76—80.
