Wróblewska, Kamila
Pokłon Trzech Króli - płaskorzeźba z
Kolna Reszelskiego
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 513-524
1966
K am ila W róblew ska
POKŁON TRZECH KRÓLI-PŁASKO RZEŹBA Z KOLNA
RESZELSKIEGO
W 1959 r. A licja K a r ł o w s k a o publikow ała w „Z eszytach N aukow ych U n iw e rsy te tu im . A dam a M ickiew icza w P o z n a n iu ” a r ty k u ł pośw ięcony p o lip ty k o w i fro m b o rsk iem u *. To poźnogotyckie dzieło sztuki, jedno z okazalszych p rzy k ład ó w sn y c e rstw a i m a la rstw a W arm ii tego czasu, do dziś zn a jd u ją c e się w e F ro m b o rk u , było na p rz e strz e n i o statn ich k ilkudziesięciu la t p rzed m io tem stałego zain tereso w an ia zarów no h isto ry k ó w ja k i h isto ry k ó w sztuki. W 1938 r. E ugen B r a c h v o g e l 2 op u b lik o w ał zapis a rch iw aln y , k tó r y w zm iankow ał o zam ów ieniu przez Ł u k asza W atzenrodego w T o ru n iu o łtarza pośw ięconego M arii. D opiero je d n a k A. K arłow ska, poprzez analizę a rty sty c z n ą obiek tu i p o ró w n an ie z in n y m i dziełam i sztuki średniow iecznej T o ru n ia, zdecydow anie zlokalizow ała go w ty m śro dow isku, w idząc w n im n ied o strze g aln ą przez pop rzed n ich badaczy, c h a ra k te ry sty c z n ą lo k a ln ą sp ecy fik ę sz tu k i to ru ń sk ie j, n ie zaś p ro w in cjo n aln e pow ielanie średniow iecznych w zorów p la s ty k i n iem iec k iej. W zestaw ie p la s ty k i późnogotyckiej om aw ianego re jo n u m oż na zaobserw ow ać na p odstaw ie ju ż opracow anego m a te ria łu ikono graficznego siln e od d ziały w an ie n a W arm ię sz tu k i elb ląsk iej. D alsze b ad an ia w y k azu ją, że p ro m ien io w an ie sz tu k i szło nie ty lk o z El bląga, ale ró w n ież z T o ru n ia. J e d e n z n a jw y b itn ie jsz y c h biskupów W arm ii sch y łk u średniow iecza, w sp o m n ian y już Ł u k asz W atz en ro - de, w u j i o p iek u n M ik o łaja K o p ern ik a u trz y m y w a ł ze sw oim ro d zin n y m m iastem sta ły k o n ta k t. C ałkiem w ięc praw dopodobne, żc oprócz G d ań sk a i E lbląga, d o b ry te n a d m in is tra to r i p ro te k to r sztu k i n aw iązał ściślejszy k o n ta k t ze środow iskiem a rty sty c z n y m T orunia. W ydaje się też niem ożliw e, a b y a rty sty c z n y k o n ta k t W atzenrodego z T o ru n iem o graniczył się ty lk o do zam ów ienia p o lip ty k u fro m b o r- skiego. P rzeczą tem u o sta tn ie b ad an ia , m . in. zlokalizow anie w ś r o d ow isku to ru ń sk im p o lip ty k u św. Jo d o k a z S ą t o p 3. W dziedzinie sn y c e rstw a płaskorzeźba T rzech K ró li z K olna poszerza k atalo g za b y tk ó w p o w stały ch w k rę g u to ru ń sk im . D zieło to uznać n ależ y za jedno z w y b itn iejszy ch okazów sn y c e rstw a w arm iń sk ieg o sch y łk u średniow iecza. 1 m im o że przew yższa ono znacznie sw oim poziom em rzeźbę bocznych k w a te r p o lip ty k u from borskiego, nie było
podda-1 A. K a r ł o w s k a , P o lip ty k fra m b o rsk i i p la styk a to ru ń sk a p rzeło m u
w ie k u X V IX V I, H isto ria S ztuko Z eszyty n aukow e U n iw ersy tetu A dam a Mic
kiew icza w Poznaniu, n r 22, ss. 117— 154.
2 E. B r a c h v o g e l , Der H ochaltar des Domes in F rauenburg zu r Z eit
des K o p p e rn iku s, Z e itsc h rift fü r die G eschichte und A lte rtu m sk u n d e E rm -
lan d s Bd. 36, 1938, ss. 72—94.
3 N a te m a t o łtarza z S ątop pracą pisała L udm iła B r z o z o w s k a . U każe się ona w 8 t. „R ocznika O lsztyńskiego”.
K o m u n i k a t ; ) 33
Rye. 1. P oklon T rzech K róli — płaskorzeźba z K olna Reszelskiego Fot. W. Jakim ow icz
w ane dotąd n au k o w ej analizie h B rak ilu stro w an eg o k atalo g u dziel sztu k i późnogotyckiej u tr u d n ia podejm ow anie szczegółow ych badań nad dziejam i p la sty k i w arm iń sk iej po pokoju to ru ń sk im .
P łask o rzeźb a z K olna o w ym . 110x130 stan o w iła głó w n y środ kow y fra g m e n t szafy ołtarzow ej (rye. 1). D alsze części (m alow ane skrzydła) nie zachow ały się. K om pozycja p rzed staw iająca P okłon T rzech K róli, złożona z pięcioosobow ej g ru p y , je st oszczędna i zw
ar-J Rzeźba w spom niana je st w opracow aniach typu inw entaryzacyjnego bez podania prow eniencji arty sty czn ej. Por. A. B o e t t i c h e r , B a u - u n d K u n st-
den km ä ler in E rm land, Bd. 4, K önigsberg 1894, s. 162 oraz Z. B i a l o w i c z -
- K r y g i e r o w a , In w e n ta rz za b y tk ó w pow ia tu reszelskiego, w ykonany na zlecenie Państw ow ego In sty tu tu Sztuki (m aszynopis u W KZ w Olsztynie).
Rye. 2. Pokłon T rzech K róli z Brześcia K ujaw skiego F ot. A rchiw um W KZ Bydgoszcz
ta w sw ojej ilu stra to rsk ie j w ypow iedzi anegdotycznej. N a tle um ow nej szopki betlejem sk iej, na je j sk ra ju , po lew ej stro n ie u sytuow ano M arię z D zieciątkiem . Za plecam i M adonny w idoczne są zw ierzęta. U stóp lekko pochylonej M arii klęczy K asp er, k tó ry ru ch em p ełn y m a te n c ji o tw iera puszkę. Po zaw artość je j sięgnęło już rączką D zieciątko. P o stać k ró la p o tra k to w a n a je st w sposób c h a ra k te ry s tyczny. O dziany w szerokie fałd ziste szaty, o d słan iające k sz ta łt cia ła; głow ę m a tró jk ą tn ą : łysą, starczą, w ydłużoną. T łem d la k lęczą cego K asp ra je s t sto jący M elchior, rów now ażący całą kom pozycję. U d rap o w an y je st w lekko p rzy m arszczo n y płaszcz, o szerokich fa ł- dzistych ręk aw ach , p rzep asan y zw in iętą fru w a ją c ą tk a n in ą . T w arz jego o k alają długie, w ijące się w pierścieniach loki oraz szeroka k ró tk a broda. Ja k o trzeci z królów , stoi na uboczu B a lta z a r o o k rą głej, dziew częcej tw arzy , trz y m a ją c w ręk a c h w sp an iały róg obfi tości. N ajb ard ziej to elegancka postać z całej g ru p y . W yrzeźbiona z w ielką precyzją, p o tra k to w a n a p ew nie i staty czn ie. C iężar jego ciała opiera się n a p ra w e j nodze, lew a w y su n ię ta je s t do przodu. P rzecięta na p raw y m ra m ie n iu d ra p é ria płaszcza oraz podniesiona p raw a ręka, k tó ra unosi szatę, p o zw alają je j ułożyć się w c h a ra k te ry sty czn y , tr ó jk ą tn y k ształt. G łow a m u rzyńskiego k ró la udek o ro w ana je st w ieńcem sp ięty m n a boku k o k ard ą. N a szyi zw isa w ielki o k rąg ły m edalion. In te re su ją c y m szczegółem w p re zen to w an iu tej postaci je st ozdobnie p o tra k to w a n y róg, zakończony z lew ej p ro stą stylizow aną głow ą w ęża, pośrodku d ek o ro w an y sty lizo w an y m m o ty w em a k a n tu , z p raw ej zaś stro n y w klęsłym , w k ształcie kółek o r n am entem .
O m aw iany zab y tek z W arm ii posiada analogię w płaskorzeźbie T rzech K ró li z B rześcia K u jaw sk ieg o (ryc. 2), k tó rą A. K arło w sk a łączy z kręg iem w arsztato w y m p o lip ty k u z F ro m b o rk a i lokalizuje p ow stanie je j w p raco w n i to r u ń s k ie j5. P o m ięd zy P okłonem T rzech K róli z B rześcia K u jaw sk ieg o i K olna R eszelskiego w idać zarów no podobieństw a ja k i różnice. W spólne obu p rzed staw ien io m jest założenie kom pozycyjne; u sy tu o w an ie M arii n a s k ra ju szopki, u sy tu o w an ie klęczącej postaci k ró la oraz dwóch dalszych osób s to ją cych. W obu w y p ad k ach a rty s ta in sp iro w ał się ry c in ą S ch o n g au era z tym , że płaskorzeźba z K olna d a je n am dużo lepsze w y o b rażen ia o arty sty c z n y c h m ożliw ościach snycerza. A nalogiczne je s t tr a k to w anie postaci M arii. Podobna, nieznacznie zm ieniona, u k azan a jest rów nież jako M aria A ssum pta n a p o lip ty k u fro m b o rsk im (ryc. 3). P ew n ą analogię z o m aw ian y m i rzeźbam i B rześcia i K olna w y k azu je płaskorzeźba T rzech K róli z n ajd u jąca na bocznej k w a te rz e om a w ianego p o lip ty k u (ryc. 4). M arię z płaskorzeźby z K olna oraz M arię na płaskorzeźbie z B rześcia c h a ra k te ry z u je m ała o w alna dziew czę ca tw arzy czk a; w spólny n astró j, na k tó ry złożył się sposób zakom ponow ania obu postaci, w raz z c h a ra k te ry sty c z n y m ty m rzeźbom ry s u n k ie m d ra p é rii. T w ardość późnogotyckich szat została tu ta j p rzełam an a, p o zw alają one dostrzec, m iękko przy leg ając do kolan, k sz ta łt ludzkiego ciała. A nalogii d o starcza ró w n ież D zieciątko tr a k
5 A. K a r i o w s к a, op. cit., ss. 134— 135.
9 W pływ ryciny S chongauera na płaskorzeźbę z Brześcia K ujaw skiego pierw szy zauw ażył M. W a l i c k i , P ierw ow zory graficzne, sz tu k i po lskiej
X V i X V I w., Spraw ozdania z posiedzeń T ow arzystw a N aukow ego W arszaw
skiego, W arszaw a 1935, ss. 48—65, tabl. 1.
to w an e w obu p rzed staw ien iach podobnie: o w y d łu żo n y m ko rp u sie oraz o d łu g iej głów ce, k tó rą o k a la ją p rzy leg ające do sk ro n i loczki (ryc. 2, 5).
Z naczne różnice tk w ią n a to m ia st w in te rp re ta c ji królów na om aw ianych p łaskorzeźbach K olna i B rześcia, ja k ró w n ież w w y p ełn ien iu z a p ro jek to w an ej p rz e strz e n i k om pozycyjnej. K iedy w pierw szy m w y p ad k u m ożna m ów ić o oszczędności, to w dru g im 0 p ew n y m tłoku. Z agęszczenie postaci w P o k ło n ie T rzech K róli z B rześcia je s t w y n ik iem zb y t dosłow nej in sp ira c ji ry c in ą S chon- g au e ra (ryc. 6). D zięki tem u obca je s t te j płaskorzeźbie lapidarność 1 p rzejrzy sto ść ta k c h a ra k te ry sty c z n a zab y tk o w i z K olna. Sam
spo-Ryc. 3. M adonna z D zieciątkiem . From bork, środkow a część poliptyku Fot. A rchiw um M uzeum M azurskiego
Rye. 4. Pokłon Trzech K róli. Boczna k w a te ra polip ty k u from borskiego Fot. A rchiw um Muzeum M azurskiego
sób p rzek azan ia p ew nych cech zew n ętrzn y ch , jeśli idzie o M elchiora i B altazara, bliski je st przed staw ien io m postaci w tr y p ty k u św. W olfganga w T o ru n iu (ryc. 7), ja k i in n y ch rzeźb, żeby w ym ienić C h ry stu sa Z m artw y c h w stałeg o i św. J a n a , w kościele św. Ja n a w T o ru n iu 7. T ró jk ą tn y u k ład d ra p é rii u B altazara (ryc. 8) k ie ru je uw agę w stro n ę w y m ien ian y ch zabytków . P rzed e w szy stk im zaś postać sam ego W olfganga (ryc. 7) ze w spom nianego o łtarza to r u ń skiego nasuw a bliskie analogie z K olnem (ryc. 1, 8). P o d o b n y sposób tra k to w a n ia zarostu, ja k u M elchiora, w idzim y u dw óch św iętych tow arzyszących św. W olfgangow i.
Z kręg iem w a rsz ta tu to ru ń sk ieg o w iąże rów nież A. K arłow ska rzeźbę p rzed staw iającą późnogotycką M adonnę z kościoła p o cy ster- skiego w W ągrow cu w w oj. p o znańskim 8.
R easu m u jąc stw ierdzić należy, iż płaskorzeźba z K olna poszerza k rąg zabytków , k tó r y w iązać m ożna z w a rsz ta te m o łta rz a św. W o lf g anga w T o ru n iu . W a rsz ta t te n m u sia ł być p rężny, jego zaś dzia łalność na obszarze P o lsk i północnej znaczna. P łaskorzeźba z K olna, zn ajd u jąca się obecnie w K u rii B isk u p iej w O lsztynie, je st jed n ą
7 A. K a r ł o w s k a , op. cit., por. rów nież M. W a l i c k i , Polska sz tu ka
gotycka. Katalog. W arszaw a 1935, n r 79—81, tabl. XX X IV —XX X V II.
a Za zw rócenie m i na to uw agi w yrażam P an i d r A licji K a r ł o w s k i e j --K a z m o w e j podziękow anie.
Ryc. 5. M adonna z D zieciątkiem . F ra g m en t płaskorzeźby z K olna Reszelskiego. Fot. W. Jakim ow icz
z ciekaw szych w ypow iedzi tego w a rsz ta tu . W pływ sn y cerstw a to ru ńskiego na p la s ty k ę W arm ii w końcu XV i początku X V I w ieku łączyć n ależy z zain tereso w an iam i b isk u p a Ł ukasza W atzenrodego ,J. D zieło to pow stało zapew ne na początku X V I w ieku, być może w ty m sam ym okresie, co zam ów iony w w arsztacie św. W olfganga w 1504 r. p o lip ty k dla k a te d ry w e F rom borku.
P o zo staje odpow iedzieć jeszcze na p y tan ie, czy w średniow ieczu istn iał w K olnie o łtarz T rzech K róli i k to m ógł być e w e n tu a ln ie jego fu n d ato rem ?
K ościół w K olnie koło R eszla pod w ezw aniem J a k u b a Starszego z n an y ju ż b y ł w w ieku X IV. W latach 1562— 1572 w y m ie n ia n y jest ju ż jako kościół pod w ezw aniem T rzech K róli 10. W a k ta c h w iz y ta cy jn y ch z 1597 r. zaznaczono: A lta re M ajus T itu li T riu m R egum
habet signa consecrationis licet n e c e s s a tu r a quo Episcopo sit con secratum n . N astęp n a w izy tac ja z 1609 r. w spom ina o odbudow ie
kościoła i m u rato rz e, k tó ry jednocześnie odnaw iał o łtarz T rzech K róli. W zapisie czytam y: Iconam desuper est sculpta 3 R egum
aliosque m agnis eliganter pictas et ornatas n . N ie budzi to w ą tp li
wości, że chodzi tu o średniow ieczny o łtarz T rzech K róli, którego boczne sk rzy d ła b y ły m alow ane. N ato m iast w izy tac ja z 1779 r. w y m ien ia cz te ry ołtarze — św. E p ifan ii i W szystkich Ś w ięty ch (m a ły, zapew ne gotycki), św . A n n y i ew angelistów , św. R ocha i św. Józefa 13. N ie m a m ow y o o łtarzu T rzech K róli. M ożna w ięc z a ry zykow ać tw ierd zen ie, iż o łtarz te n u su n ięto w ów czas do lap id ariu m . D ruga sp raw a dotyczy ew en tu aln eg o fu n d a to ra . B rak podkładów arch iw aln y ch n ie pozw ala na w y su n ięcie oczyw istych dowodów, m ożna je d n a k postaw ić hipotezę, posiadającą ra c ję p raw dopodo bieństw a, iż fu n d a c ja ta, jeżeli nie bezpośrednio, to pośrednio zaw dzięcza sw oje istn ien ie Ł ukaszow i W atzenrodem u. K ościół w K olnie, n ależąc do a rc h ip re z b ite ra tu reszelskiego, podlegał p raw dopodobnie zw ierzch n ictw u biskupiem u. N ie było to bez znaczenia d la w y p o sażenia jego w n ętrza. Isto tn y w ty m w y p ad k u je st fak t, że proboszcz reszelski Ja k u b H artw ich , k a n o n ik k a p itu ły w latach 1497— 1510, b y ł od 1492 r. se k re ta rz e m i k a n to re m b p a Ł u k asza W atzenrodego l ł . W nioskow ać należy, iż rządzony przez tego proboszcza i k anonika a rc h ip re z b ite ra t reszelsk i s ta ra ł się naśladow ać zw yczaje Ł ukasza W atzenrodego. Z chw ilą, k ied y W atzen ro d e zam ów ił w T o ru n iu o łtarz dla F ro m b o rk a, m ogło ze stro n y a rc h ip re z b ite ra tu reszelsk ie go, którego p rzed staw icielem b y ł s e k re ta rz bpa Ł ukasza, w sp o m n ia n y J a k u b H artw ich, pójść zam ów ienie do T o ru n ia m. in. na o łtarz św. Jodoka d la S ątop i o łtarz T rzech K ró li d la K olna koło Reszla.
9 Zagadnieniem p lasty k i n a W arm ii po pokoju to ru ń sk im zajm ow ała się a u to rk a tego k o m u n ik atu w re fe racie pt. P óźnogotycka p la styk a na W arm ii, wygłoszonym na Zjeździe N aukow ym S tow arzyszenia H istoryków Sztuki w T oruniu w e w rześniu 1966 r.
S. A niela O l c z y k , FMA, Sieć parafialna b isk u p stw a ' w arm ińskiego
do r. 1525, L u b lin 1961, ss. 42, 76.
11 A rchiw um Diecezji W arm ińskiej (dalej ADW), A cta V isitationis G ene ralis E cclesiam Episcopatus V arm ien, rok 1597, syg. В 4, s. 6.
12 ADW — A cta V isitationis G eneralis E cclesiam E piscopatus V arm ien, rok 1609, syg. В 5, s. 50.
13 ADW — A cta V isitationis G eneralis E cclesiam E piscopatus V arm ien, rok 1779, syg. В 52, s. 116.
H G. M a t e r n , Die P fa rrk irch e SS. P etri u n d P auli zu Rössel. K önigsberg 1930, s. 131.
Ryc. 6. M. Schongauer. P okłon T rzech K róli wg B aum a R epr. A. K uraczyk
Ryc. 7. Środkow a część o łtarza św. W olfganga w T oruniu R epr. A. K uraczyk
Ryc. 8. B altazar. F ra g m e n t P okłonu T rzech K róli z K olna Reszelskiego Fot. W. Jakim ow icz
KAMILA WRÓBLEWSKA
HOM AGE OF THE K INGS, A BA S-R E LIE F FROM KOLN О S u m m ary
H om age of th e K ings of Kolno n e a r R eszel is one of th e m ost in te re stin g w orks of late gothic a rt in W arm ia. This b a s-re lie f (110X130 cm) form ed th e m iddle panel of a trip ty c h . A ccording to a re p o rt on th e v isitatio n of 1609 both side panels w ere p ain ted .
This trip ty c h is no t th e firs t w ork of a rt in W arm ia th a t show s a m arked influence of th e a rtistic ce n tre of T oruń. T he scu lp ted p olyptych re p re se n ting th e H om age of th e K ings in th e c a th e d ra l church at F ro m b o rk had been connected by A. K arło w sk a w ith St. W olfgang’s of T oruń w orkshop. T he b a s-re lie f of Kolno, a piece of m uch b e tte r w o rk m an sh ip th a n th e above, should also be associated w ith th e sam e w orkshop.
P ro b a b ly an o rd er for a lta r fo r th e church at Kolno h ad been placed at T o ruń a t th e beginning of 16th century, a t th e tim e w hen bishop Ł ukasz W atzenrode, N icolaus C opernicus’ uncle, o rdered a polyptych rep re sen tin g th e life of th e V irgin fo r th e F ro m b o rk ca th e d ra l church. It ts possible th a t J a k u b H artw ig, W atzenrode’s se c re ta ry in 1492 and th en v icar at Reszel du rin g th e years 1497— 1510, played a p a rt in ord erin g th e trip ty c h for Kolno and a polyptych for St. Ja d o k ’s church at S ątopy n ear Reszel.
