"Interludium mazurskie. Wspomnienia 1920-1939", Karol Małłek, Warszawa 1968 : [recenzja]

Wrzesiński, Wojciech

"Interludium mazurskie.

Wspomnienia 1920-1939", Karol

Małłek, Warszawa 1968 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 282-284

2 8 2 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A K a ro l M a l l e k , In te r lu d iu m m a z u r s k ie . W s p o m n ie n ia 1920— 1939, W a rsz a w a 1968, C z y te ln ik , ss. 368. K a ro l M a i l e k z n a n y j e s t w O ls z ty ń s k ie m n ie ty lk o ze sw o ich s p o łe c z n ik o w ­ sk ic h d o św ia d c z e ń w p ra c y p o lity c z n e j i n a ro d o w e j n a M a z u ra c h , a le też ja k o z n a w c a o b y c za jó w i z w y cz a jó w lu d u m a z u rsk ie g o , d o ś w ia d c z o n y p e d a g o g i w y c h o ­ w a w c a , a p rz y ty m w sz y s tk im z n a k o m ity g a w ę d z ia rz i p o p u la ry z a to r tra d y c ji m a z u rsk ic h . P rz e z c a le życie b o w ie m z n a jd o w a ł się w c e n tru m s p ra w p o lsk ic h na M a z u ra c h . C h o ciaż u ro d z ił się, w y c h o w a ł i m ie s z k a ł do 1939 r. n a te r e n ie Ö z ial- d o w szczy zn y , je d y n y m s k r a w k u M a z u r, k tó r y w w y n ik u p o s ta n o w ie ń t r a k t a t u w e rs a ls k ie g o p rz y łą c z o n o do P o ls k i bez p le b is c y tu , to n ie s tr a c i ł w o k re s ie d w u ­ d z ie sto le c ia m ię d z y w o je n n e g o b e z p o ś re d n ie j łąc zn o śc i z M a z u ra m i z ak o rd o n o w y m i. D z iałd o w sz cz y z n a o d d z ie lo n a k o rd o n e m g ra n ic z n y m u trz y m y w a ła w ó w cz a s ży w e k o n ta k ty , i to ra c z e j n ie w sp o só b o fic ja ln y p rz y p o m o cy p a s z p o rtu czy p rz e p u s tk i g ra n ic z n e j, z r e jo n a m i M a z u r, k tó r e p o z o sta ły w r a m a c h p a ń s tw a n ie m ie ck ieg o . Z w ią z k i te m ia ły p o w a ż n y w p ły w n a k s z ta łto w a n ie p ro c e só w in te g ra c y jn y c h na te re n ie D z iałd o w sz cz y z n y , n ie k ie d y p rz y s p ie s z a ją c z r a s ta n ie te g o re g io n u z c a ły m p a ń s tw e m p o ls k im , n ie k ie d y u tr u d n i a ją c . M iały te ż p o w a ż n y w p ły w n a ro zw ó j p ro c e só w n a ro d o w o śc io w y c h n a M a z u ra c h w sc h o d n io p r u sk ic h .

K a ro l M a łłe k p o c h o d zi ze s ta r e j ro d z in y m a z u rs k ie j, k tó r a c h lu b iła się sw o im i tr a d y c ja m i p o lsk im i. P o s ia d a te m p e r a m e n t d z ia ła c z a sp o łec z n e g o , a z l a t p ie rw s z e j w o jn y ś w ia to w e j i n ie m ie c k ie j re w o lu c ji lis to p a d o w e j z o s ta ły m u s y m p a tie d la n ie m ie c k ic h u g ru p o w a ń ra d y k a ln y c h . O so b a A u to ra j a k i te r e n , g dzie k o n c e n tro w a ła się je g o d z ia ła ln o ś ć , p o w o d o w a ły że w s p o m n ie n ia b ę d ą c e p rz e d m io te m n in ie js z y c h u w a g p rz y ję to z d u ż y m z a in te r e s o w a n ie m . P ie rw s z y to m b y ł ra c z e j z ap o w ie d z ią tr e ś c i w sp o m n ie ń , u k a z y w a ł p rz e d e w sz y s tk im ro d z in n e tr a d y c je , a tm o s fe rę , w j a ­ k ie j w y r a s t a ł K a ro l M ałłek . T om d ru g i, t u t a j o m a w ia n y , d o ty c z y o k re s u szcze­ g ó ln ie d u ż ej a k ty w n o ś c i s p o łec z n e j A u to r a — o k re s u m ię d z y w o je n n e g o . J e s t p o św ięc o n y o k re so w i, k ie d y A u to r n ie ty lk o z d o b y ł z a w ó d n a u c z y c ie lsk i, w y c h o ­ w y w a ł m ło d z ie ż, z ało ży ł sw ó j d o m , a le p ro w a d z ił r ó w n ie ż a k ty w n ą d z ia ła ln o ś ć n a ro d o w ą . J a k o n a u c z y c ie l n ie o g ra n ic z a ł się je d n a k ty lk o do p r a c y p e d a g o g ic z n e j. A k ty w n ie u c z e s tn ic z y ł w p ra c a c h r e p o lo n iz a c y jn y c h , o d n o szą c w ie le su k c e só w w p rz e c iw d z ia ła n iu w p ły w o m n a c jo n a lis tó w n ie m ie c k ic h n a p o g ra n ic z u m a z u r ­ sk im . P rz e z c ały o k re s p ra c y p e d ag o g icz n e j z b ie r a ł d o ś w ia d c z e n ia d la d z ia ła ln o ś c i n a ro d o w e j n a M a z u ra c h po o b u s tro n a c h k o rd o n u g ra n ic z n e g o , u c z e s tn ic z ą c a k ty w ­ n ie w p ra c a c h ró ż n y c h o rg a n iz a c ji s p o łec z n y c h , p rz e p ro w a d z a ją c w ie le ro z m ó w z M a z u ra m i, s tu d iu ją c d z ie je i z w y c z a je lu d u m a z u rsk ie g o , w y c ią g a ją c w n io s k i n ie ty lk o z p o ra ż e k , b łę d ó w , a le i su k c e só w p o lity k i n a ro d o w o śc io w e j p o lsk ic h w ła d z a d m in is tra c y jn y c h . A o b s e r w a to r e m b y ł u w a ż n y m i w y p ro w a d z a ł w ie le w n io s k ó w tra fn y c h . W la ta c h trz y d z ie s ty c h K a ro l M a łłe k z g r u p ą M a z u ró w w y c ią ­ g n ą ł z o w y c h s p o strz e ż e ń w n io s k i o r g a n iz a c y jn e , d o p ro w a d z a ją c do u tw o rz e n ia Z w ią z k u M a z u ró w , k tó ry m im o n ie s p r z y ja ją c y c h w a r u n k ó w s tw o rz o n y c h m ię d z y in n y m i ta k ż e p rz e z p o s ta w ę m ie js c o w e j a d m in is tra c j i, m ia ł ta k d u ż e z n a c z e n ie d la p rz e c iw d z ia ła n ia w z m a g a ją c y m się w p ły w o m n ie m c zy z n y . D z iałaln o ść K a ro la M a łłk a w ra m a c h Z w ią z k u M a z u ró w n a p o ty k a ła n a tr u d n o ś c i, w y n ik a ją c e n ie ty lk o z p o w o d u p o w a ż n y c h w p ły w ó w o rg a n iz a c ji n ie m ie c k ic h , a le i p o s ta w y m ie jsc o w y c h w ła d z p o lsk ic h , k tó r e ta k często n ie r o z u m ia ły p rz y c z y n szc z eg ó ln ej z ac ie k ło ści, z ja k ą n ie m ie c k ie o rg a n iz a c je n a c jo n a lis ty c z n e s p rz e c iw ia ły s ię w sz e lk im p ró b o m d z ia ła l­ no ści r u c h u m a z u rsk ie g o . W ła d ze p o ls k ie n ie ro z u m ia ły b o w ie m s p e c y fik i m ie

j-R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 2 8 3

sco w ej lu d n o ś c i, a n i n ie d o c e n ia ły ro li ty c h ziem d la całeg o p o g ra n ic z a p ó łn o c n e g o p o ls k o -n ie m ie c k ie g o .

O ty c h w sz y s tk ic h s p ra w a c h b a r w n ie i z d u ż ą s w a d ą p isze K a ro l M ałlek . P o d a ją c w y d a rz e n ia p o z o rn ie m a lo z n a c z ą c e , d ro b n e , c o d zien n e , t r a f n i e c h a r a k t e ­ ry z u je s y tu a c ję n a ro d o w o śc io w ą M a z u r d z ia łd o w sk ic h . T re ś c ią w s p o m n ie ń są p r o ­ cesy in te g ra c y jn e , z r a s ta n ie D z iałd o w sz cz y z n y z in n y m i z ie m ia m i p o ls k im i, w k tó ­ r y c h j e d n a k b y ło w ię ce j n ie p o w o d ze ń n iż su k ce só w . O p is c o d zien n e g o d n ia c h ło p ­ sk iej ro d z in y m a z u rs k ie j, c o d zien n e j p ra c y n a u c z y c ie la w ie js k ie j szk o ły , re la c je z ro z m ó w z lu d ź m i p ro s ty m i, opis w a lk p o lity c z n y c h ta k z n ie m ie c k im i o rg a n iz a ­ c ja m i n a c jo n a lis ty c z n y m i, j a k i m ię d z y p a r tia m i p o ls k im i, s k ła d a ją s ię n a tre ś ć k s ią ż k i. P o m a g a to z ro z u m ie ć p rz y c z y n y n ie p o w o d z e ń w ła d z p o lsk ic h w w a lce o n a ro d o w ą p rz y szło ść D ziałd o w szczy zn y .

W sp o m n ie n ia K a ro la M a lik a u k a z u j ą też, z ja k im tr u d e m to ro w a ła s o b ie d ro g ę p r a w d a o p o s ta w ie n a ro d o w e j M a z u ró w w s p o łe c z e ń stw ie p o ls k im i j a k i e to m ia ło z n a c z e n ie d la z a in te r e s o w a ń lo s a m i P o la k ó w , k tó rz y w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m z n a jd o w a li się p o d p a n o w a n ie m n ie m ie c k im . S z c ze g ó ln ie i n te r e s u ją c e są fr a g m e n ty w s p o m n ie ń o p rz e p ro w a d z o n e j ro z m o w ie p rz e z o jc a A u to r a z B o le sła w e m L im a ­ n o w sk im . W iele in fo r m a c ji w e w s p o m n ie n ia c h K a ro la M a łłk a d o ty c z y p o s ta w y m ło d e g o w ó w cz a s p o k o le n ia M az u ró w , ty c h d w u d z ie s to - trz y d z ie s to la tk ó w , k tó r z y p o d d a n i b y li szc z eg ó ln ie a k ty w n e m u o d d z ia ły w a n iu g e rm a n iz a to ró w . A u to r u k a z u je , ja k w ie le b łę d ó w w o b e c ty c h lu d z i p o p e łn io n o w p o lity c e w ła d z u rz ę d o w y c h , ja k n ie u fn o ść , n a r a s t a j ą c a n ie ty lk o n a g ru n c ie o d rę b n o ś c i o b y c z a jo w y c h , n a le c ia ło ś c i n ie m ie c k ic h , a le i o d rę b n o ś c i w y z n a n io w y c h , s p rz y ja ł a s ta r a n i o m o rg a n iz a c ji n ie ­ m ie c k ic h o z w ię k s z e n ie w śr ó d n ic h sw o ich w p ły w ó w . A le A u to r z a ra z e m u k a z u je , j a k w ie le p rz y p o m o c y n ie w ie lk ic h ś ro d k ó w m o ż n a b y ło o sią g n ą ć d la P o lsk i. C z y te ln ik o d c z u w a , że A u to r w ty c h w s p o m n ie n ia c h n ie p o w ie d z ia ł j e d n a k w s z y s t­ k ie g o o k o n ta k ta c h M a z u ró w d z ia łd o w sk ic h z o b s z a ra m i p o d ru g ie j s tro n ie g ra n ic y . W w a lc e z w p ły w a m i n ie m c z y z n y n a te re n ie D z iałd o w sz cz y z n y p rz y w ią z y w a n o d u ż ą w a g ę do u trz y m y w a n ia o b y c z a jó w i t r a d y c ji p o ls k ie j. W e w s p o m n ie n ia c h A u to ra c z y te ln ik z n a jd z ie w ie le in te re s u ją c y c h in fo r m a c ji n a te n te m a t, a ta k ż e in f o r m a c ji, k tó r e m ó w iły o z d e r z a n iu się z w y c z a jó w m a z u rs k ic h ze z w y c z a ja m i p rz y n ie s io n y m i z in n y c h d z ie ln ic P o lsk i.

W sz y stk o to s ta n o w i je d n ą w a r s t w ę w sp o m n ie ń . A u to r n ie o g ra n ic z y ł się ty lk o do tego. U le g a ją c n ie d o b ry m tra d y c jo m p a m ię tn ik a r s k i m , s t a r a ł się p rz y o k a z ji w ła s n y c h w s p o m n ie ń d a ć w y k ła d h is to rii, h is to r ii lu d n o ś c i p o ls k ie j w c a ły c h P r u ­ sa c h W sc h o d n ic h , a n ie k ie d y n a w e t w c a ły m p a ń s tw ie n ie m ie c k im . N ie p is a ł o ty m n a p o d s ta w ie w ła s n y c h w sp o m n ie ń , a le w ie d z y z a c z e r p n ię te j z d z isie js z y c h s tu d ió w n a d a w a ł n ie k ie d y c h a r a k t e r w sp o m n ie ń , p o p e łn ia ją c p r z y ty m n ie s t e ty w ie le b łę d ó w fa k to g ra fic z n y c h . In f o r m a c j e te b y ły j u ż n ie ra z p rz y ta c z a n e w l i t e r a t u r z e h is to ry c z ­ n e j, a r e la c ja o ty c h w y d a rz e n ia c h n ie b y ła k o n ie c z n a a n i d la b a rd z ie j w y ra z is te g o p r z e d s ta w ie n ia p ro b le m a ty k i, a n i n ie p o s ia d a ła ż a d n y c h w a lo ró w lite ra c k ic h . P rz y c z y ta n iu w s p o m n ie ń w id a ć w y ra ź n ie , że A u to r p iszą c t e p a r t i e n ie p o s ia d a ł ta k c h a r a k t e r y s ty c z n e j d la n ieg o sw o b o d y re la c jo n o w a n ia w y d a rz e ń . S z k o d a , że b łę d y fa k to g r a fic z n e z a w a r te w e w s p o m n ie n ia c h u t r w a l ą s ię w p a m ię c i c z y te ln ik ó w , k tó rz y c h ę tn ie do te g o ty p u l i t e r a t u r y s ię g a ją . A o to d la p r z y k ła d u ty lk o k ilk a b łę d ó w , a b y z w ró c ić u w a g ę n a ich c h a r a k t e r . A u to r p isze , że K a z im ie rz J a r o s z y k u c ie k ł z M a z u r (s. 215), a p rz e c ie ż w y je c h a ł d ro g ą le g a ln ą , k ie d y p o z w o ln ie n iu go. p rz e z Z w ią z e k P o la k ó w w N ie m c ze c h , z r e d a k c j i „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” z o sta ł bez p ra c y . J a n a B ac z e w sk ie g o , k tó r y b y ł p o s łe m d o L a n d ta g u , t y t u ł u j e p o s łe m do R e ic h s

-2 8 4 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A

ta g u . (s. 216). J ó z e fc z a k a m ia n o w a ł k ie ro w n ik ie m IV D z ieln icy Z w ią z k u P o la k ó w

(s. 217), g d y te n w ogóle n ie s p e łn i a ł ta k ie j fu n k c ji. T a k sa m o E d m u n d a O sm a ń - c zy k a m ia n o w a ł A u to r r e d a k to r e m „ D zie n n ik a B e rliń s k ie g o ” , a T a b e rn a c k ie g o „N o w in Ś lą s k ic h ” (n a le ż y p rz y p u szc z ać , że A u to r m ia ł n a m y śli „N o w in y C o d z ie n ­ n e ” w y d a w a n e w O polu). Ż a d e n z n ich ta k ie j fu n k c ji n ie sp e łn ia ł. G u s ta w a L e y d in - ga — m ło d szeg o m ia n o w a ł A u to r p re z e s e m Z je d n o c z e n ia M a z u rsk ie g o , a b y ł nim p rz e c ie ż je g o ojciec — G u s ta w L e y d in g s ta rsz y .

P o w sp o m n ie n ia c h E m ilii S u k e r t o w e j - B i e d r a w i n y , k tó re w w ię k ­ szo ści p o św ięc o n e b y ły ta k ż e s p ra w o m M az u r d z ia łd o w sk ic h , u k a z u ją c y m ich p ro b le m y oczy m a p rz y b y s z a z z e w n ą trz , o trz y m a liś m y re la c ję o ty c h s a m y c h w s p o m ­ n ie n ia c h je d n e g o z m ie jsc o w y c h p rz y w ó d c ó w m a z u rsk ic h . O bie k s ią ż k i u z u p e łn ia ją się, c h o ciaż ró ż n ic e w in te r p r e t a c j i o m a w ia n y c h w y d a r z e ń są w id o c zn e . L e k tu r a w sp o m n ie ń M a łłk a je s t in te re s u ją c a . P o z w a la c z y te ln ik o w i n ie ty lk o le p ie j z ro z u ­ m ieć w y d a r z e n ia n a te re n ie D z iald o w sz cz y z n y , lecz ta k ż e w O ls z ty ń s k ie m po 1945 r. o ra z tr u d n o ś c i w p ro c e sie in te g ra c ji M a z u r i W a r m ii z r e s z tą z iem p o lsk ic h .