Wstępna informacja o kaflach z Piotrkowa Trybunalskiego ze szczególnym uwzględnieniem zespołu pozyskanego w trakcie badań archeologicznych przeprowadzonych w 2005 roku

Wiktoria D³ugoszewska

Wojewódzki Urz¹d Ochrony Zabytków w £odzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim

Janusz Pietrzak

Instytut Archeologii Uniwersytetu £ódzkiego

WSTÊPNA INFORMACJA

O KAFLACH Z PIOTRKOWA TRYBUNALSKIEGO ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLÊDNIENIEM ZESPO£U POZYSKANEGO W TRAKCIE BADAÑ ARCHEOLOGICZNYCH

PRZEPROWADZONYCH W 2005 ROKU

I

Piotrków Trybunalski, z jego bogat¹ przesz³oœci¹ jest miastem powsze-chnie znanym i od dawna budz¹cym zainteresowanie badaczy. Wystarczy tu wspomnieæ powstaj¹c¹ jeszcze w okresie II wojny œwiatowej nieukoñczon¹ i niepublikowan¹ pracê autorstwa Micha³a Rawity-Witanowskiego1_{. Z} now-szych opracowañ na uwagê zas³uguj¹ dwie podstawowe monograe history-czne miasta przygotowane zbiorowym wysi³kiem2 _{oraz praca Kazimierza} G³owackiego omawiaj¹ca zagadnienia rozwoju urbanistycznego miasta, jak równie¿ zbieraj¹ca bogaty materia³ ikonograczny i kartograczny3_. Pio-trków sta³ siê równie¿ przedmiotem studiów ze strony badaczy pos³uguj¹-cych siê w swych dzia³aniach metod¹ wykopaliskow¹, przy czym znaczn¹ 1_{Archiwum Pañstwowe w Piotrkowie Trybunalskim, „Materia³y do monograi Piotrkowa}

Trybunalskie-go”, rêkopis z ok. 1940 r., oprac. M. Rawita-Witanowski.

2_{750 lat Piotrkowa Trybunalskiego. Materia³y na sesjê naukow¹, red. R. Rosin, Piotrków Trybunalski}

1967; Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, pod red. B. Baranowskiego, £ódŸ 1989.

3_{K. G³owacki, Urbanistyka Piotrkowa Trybunalskiego, t. 1, Piotrków-Kielce 1984. Niestety, wadze}

za-mieszczonych w tej pracy przekazów ikonogracznych i kartogracznych nie odpowiada jakoœæ techniczna ich publikacji.

czêœæ ich zabiegów stanowi³y przedsiêwziêcia o charakterze nadzorów po-dejmowane przy okazji ró¿nych prac ziemnych, zw³aszcza zaœ zwi¹zane z roz-budow¹ miejskiej infrastruktury technicznej oraz remontami starych i wzno-szeniem nowych budynków. Obok nich realizowano równie¿ stacjonarne badania wykopaliskowe, a pierwsze takie dzia³ania na terenie miasta mia³y miejsce w 1962 r., kiedy to Andrzej Polkowski wykona³ niewielkie wykopy u zbiegu ulic Krakowskie Przedmieœcie, Farnej, Grodzkiej i Starowarszaw-skiej (ryc. 1) oraz na terenie cmentarza przykoœcielnego przy farze piotrkow-skiej pw. œw. Jakuba (ryc. 1)4_{. Znacznie wiêksze badania wykopaliskowe} mia-136 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

Ryc. 1. Piotrków Trybunalski. Wycinek mapy Dominika Merliniego z 1786 roku (AGAD, zbiór Popielów, 204, k. 581–582) z lokalizacj¹ rejonów prowadzenia stacjonarnych badañ wykopa-liskowych: 1–2 – A. Polkowski (1962); 3 – R. Mazurowski, A. Nowakowski (1963–1964); 4 – A. Wójcik (oko³o 1970); 5 – Z. Lechowicz (1976); 6 – B. Muzolf (1979 i 1981–1982); 7 – M. Pietrzak, A. Wójcik (1980); 8 – E. Æwiertak (1984); 9 – E. Æwiertak (1987); 10 – E. Æwier-tak (1987); 11 – P. Gajda (1991–1994); 12–13 – W. D³ugoszewska, J. Pietrzak (1996); 14 – J. Ziê-tek (1998); 15 – J. Pietrzak (2005)

4_{Znane s¹ one jedynie z krótkiej informacji prasowej; patrz A. Polkowski, Tajemnica „lochów” przy}

³y miejsce ju¿ w latach 1963–1964, w wyniku których Ryszard Mazurowski i Andrzej Nowakowski rozpoznali relikty ratusza wznosz¹cego siê niegdyœ na Rynku Trybunalskim (ryc. 1)5_{. Nieco póŸniej – na prze³omie lat} szeœæ-dziesi¹tych i siedemszeœæ-dziesi¹tych ubieg³ego wieku – sonda¿owe wykopaliska w rejonie klasztoru dominikanów podj¹³ Andrzej Wójcik (ryc. 1)6_{. Kolejne} prace przeprowadzi³ w 1976 r. Zbigniew Lechowicz. Dotyczy³y one partii Ryc. 2. Piotrków Trybunalski. Wycinek mapy Dominika Merliniego z 1786 roku (AGAD, zbiór Popielów, 204, k. 581–582) z lokalizacj¹ rejonów prowadzenia wa¿niejszych nadzorów archeo-logicznych: 1–3 – W. D³ugoszewska i Wojciech Szygendowski (1990); 4 – W. D³ugoszewska, J. Pietrzak (1994/1995); 5 – J. Ziêtek (1995); 6 – B. Muzolf (1997); 7 – J. Ziêtek i Józef Dziu-becki (2000); 8 – J. Ziêtek (2000, 2001); 9 – J. Ziêtek (2001); 10 – J. Ziêtek i Kalina Skóra (2001); 11 – J. Ziêtek (2002); 12 – J. Ziêtek (2003); 13 – J. Ziêtek (2003); 14–16 – J. Ziê-tek (2004); 17–23 (A. Andrzejewski – 2005)

5_{R. Mazurowski, A. Nowakowski, Dzieje Ratusza Trybunalskiego w œwietle wykopalisk, „Gazeta Ziemi}

Piotrkowskiej” 1965, nr 8–10.

6_{Zob. B. Muzolf, „Wyniki badañ archeologicznych na Starym Mieœcie w Piotrkowie Trybunalskim}

sta-nowisko ulica Pijarska i stasta-nowisko Fara œw. Jakuba. Sezony badawcze 1979–1984”, £ódŸ 1983 [! ], mpis PP Pracownie Konserwacji Zabytków Oddzia³ (dalej mpis PKZ/O) w £odzi, w Archiwum Wojewódzkiego Urzêdu Ochrony Zabytków w £odzi, Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim (dalej WUOZ£, DPT), s. 7.

138 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

Ryc. 3. Piotrków Trybunalski. Zasiêg i lokalizacja wykopów archeologicznych wykonanych w bezpoœrednim s¹siedztwie zespo³u klasztornego oo. Jezuitów w latach: 1 – 1976; 2 – 1979, 1981–1982; 3 – 1995/1995; 4 – 1996; 5 – 2005

murów obronnych zachowanych w po³udniowo-wschodniej czêœci miasta, na odcinku na wschód od jezuickiego koœcio³a pw. œw. Franciszka Ksawerego (ryc. 1)7_{. W latach 1979 i 1981–1982, w tym samym rejonie, badania o} szer-szym zakresie realizowa³ B³a¿ej Muzolf (ryc. 1)8_{, zaœ w 1984 r. Edward} Æwier-tak prowadzi³ wykopaliska na po³o¿onym w s¹siedztwie podwórzu posesji Rynek Trybunalski 10/Pijarska 7 (ryc. 1)9_{. W miêdzyczasie – w 1980 r. –}

wy-7_{Z. Lechowicz, Wstêpne opracowanie archeologicznych badañ sonda¿owych przy miejskich murach}

obron-nych w Piotrkowie Trybunalskim w 1976 roku, £ódŸ 1976, mpis PKZ/O w £odzi, w Archiwum WUOZ£, DPT; ten¿e, Mówi¹ mury. Archeologiczne badania na Starym Mieœcie w Piotrkowie Trybunalskim, „Gazeta Ziemi Piotrkowskiej” 1976, nr 43; ten¿e, Piotrków Trybunalski, Stare Miasto, „Informator Archeologiczny. Badania rok 1976”, Warszawa 1977, s. 278.

8_{B. Muzolf, Wyniki badañ archeologicznych….}

9_{E. Æwiertak, Wyniki badañ w wykopie III przy ul. Pijarskiej 7 [w:] B. Muzolf, Wyniki badañ}

Ryc. 4. Fragment przepalonego ka
a z postaci¹ anio³a (tarczownika?). Fot. J. Pietrzak

Ryc. 6. Fragment ka
a z Micha³em Archanio³em zabijaj¹cym smoka. Fot. A. Ginter

Ryc. 7. Fragment ka
a gzymsowego z inskrypcj¹ „INRI”. Fot. J. Pietrzak 140 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

konano równie¿ badania ratownicze na terenie przylegaj¹cym od strony pó³-nocnej do prezbiterium piotrkowskiej fary. Tutaj pracami w terenie kiero-wa³a Maria Pietrzak, a nadzorowa³ je Andrzej Wójcik (ryc. 1)10_{. Wreszcie} w latach 1987 i 1988, w ramach dzia³añ zmierzaj¹cych do rewaloryzacji Sta-rego Miasta, wykopy archeologiczne przy rynkowych elewacjach kamienic na posesjach Rynek Trybunalski 9–10 i 11 za³o¿y³ E. Æwiertak (ryc. 1)11_.

W latach nastêpnych (1991–1994) wykopaliska archeologiczne prowadzo-ne przez Piotra Gajdê objê³y obszar s¹siaduj¹cy z wznosz¹cym siê na wschód od miasta palais-donjon Zygmunta Starego (ryc. 1)12_{. By³y one kontynuacj¹} i rozwiniêciem prac realizowanych tu od lat dwudziestych XX w.13_.

W po³owie lat 90. XX w. archeolodzy powrócili w rejon koœcio³a oo. Je-zuitów. Pracami wykonywanymi na dziedziñcu dawnego zespo³u klasztor-nego i reliktach zabudowañ wznosz¹cych siê niegdyœ wzd³u¿ jego pó³nocne-go boku kierowali Wiktoria D³upó³nocne-goszewska i Janusz Pietrzak. Pierwszy etap realizowano na prze³omie 1994 i 1995 r. (ryc. 2) przy okazji robót budowlanych14_{, drugi – z 1996 r. – mia³ charakter prac stacjonarnych} (ryc. 1)15_{. Podobnie w roku 1998, w zwi¹zku z nadzorem – tym razem przy} budowie magistrali wodoci¹gowej, przebiegaj¹cej ju¿ w pewnym oddaleniu od po³udniowej granicy miasta lokacyjnego – Jacek Ziêtek wykona³ niewiel-ki wykop w pobli¿u skrzy¿owania ulic Krakowsniewiel-kie Przedmieœcie i Miko³aja

10_{Por. B. Muzolf, Wyniki badañ archeologicznych…, s. 7.}

11_{W tym samym czasie wykonywano równie¿ badania architektoniczne po³udniowego bloku}

przyryn-kowego; zob. E. Æwiertak, J. Æwiertak, Wyniki badañ archeologiczno-architektonicznych I bloku przyrynko-wego. Badania z lat 1985–88, Kielce 1989, mpis PKZ/O w Kielcach, w Archiwum WUOZ£, DPT. Wczeœ-niej badaniami architektonicznymi objêto m.in. dawny klasztor dominikanek (K. Nawoik, W. Sobczyk, Piotrków Trybunalski, woj. ³ódzkie. Klasztor PP. Dominikanek, badania terenowe, Warszawa 1958, mpis PKZ/O w Warszawie, w Archiwum WUOZ£, DPT) oraz kamienica przy ulicy Farnej 8 (J. Chwist, Pio-trków Trybunalski. Kamienica przy ul. Farnej nr 8. Sonda¿owe badania architektoniczne, Kielce 1981, mpis PKZ/O w Kielcach, w Archiwum WUOZ£, DPT).

12_{P. Gajda, Piotrków Trybunalski, Pa³ac Zygmunta Starego – st. nr 7. Sprawozdanie z badañ}

archeologi-cznych przeprowadzonych w latach 1991–1992 przez pracowników Muzeum Okrêgowego w Piotrkowie Trybu-nalskim, Piotrków Trybunalski 1992, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT; ten¿e, Sprawozdanie z badañ ar-cheologiczno-architektonicznych przeprowadzonych w 1993 roku w Pa³acu Zygmunta Starego w Piotrkowie Trybunalskim (st. 7 wg AZP) przez Muzeum Okrêgowe w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 1993, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT; ten¿e, Pa³ac Zygmunta Starego w Piotrkowie Trybunalskim. Spra-wozdanie z prac badawczych przeprowadzonych w 1994 r., Piotrków Trybunalski 1994, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT.

13_{P. Gajda, Pa³ac Zygmunta Starego w œwietle najnowszych badañ, [w:] Archeologia w województwie}

pio-trkowskim. Informator 1988–1994, red. M. G¹sior, M. Szuka³a, Piotrków 1995, s. 47.

14_{J. Pietrzak, Sprawozdanie wstêpne z nadzoru archeologicznego przeprowadzonego w trakcie}

wykony-wania wykopu budowlanego pod klatkê schodow¹ przy budynku Collegium Antiqum w zespole poklasztornym oo. Jezuitów w Piotrkowie Trybunalskim, £ódŸ 1995, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT.

15_{W. D³ugoszewska, J. Pietrzak, Sprawozdanie z badañ archeologicznych przeprowadzonych w 1996 r.}

na dziedziñcu zespo³u poklasztornego oo. Jezuitów w Piotrkowie Trybunalskim (stanowisko 12), £ódŸ 1996, mpis WUOZ£, DPT.

Kopernika (ryc. 1)16_{. Natomiast w 2005 r. wraz z budow¹ nowego domu} za-konnego Towarzystwa Jezusowego ponownie badaniami objêto teren po³o-¿ony na zachód od koœcio³a pw. œw. Franciszka Ksawerego (ryc. 1)17_. 142 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

Ryc. 8. Kafel z stoj¹c¹ pod arkad¹ postaci¹ mêsk¹, zbrojn¹ w lancê. Fot. A. Ginter

16_{J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów archeologicznych przy budowie magistrali wodoci¹gowej z}

Uszczy-na Uszczy-na terenie miasta Piotrkowa TrybuUszczy-nalskiego, od ulicy Krakowskie Przedmieœcie do ulicy Œl¹skiej, Piotrków Trybunalski 1998, mpis w archiwum WUOZ£, DPT; ten¿e, Sprawozdanie z nadzorów i wykopalisk archeo-logicznych przy dawnym trakcie królewskim w Piotrkowie Trybunalskim (stanowisko 13), „£ódzkie Sprawo-zdania Archeologiczne” 1998, t. IV, s. 236–248.

17_{Badaniami kierowa³ J. Pietrzak, (zob. Sprawozdanie z badañ wykopaliskowych prowadzonych w 2005}

roku na posesji Pijarska 4 w Piotrkowie Trybunalskim w zwi¹zku z budow¹ nowego Domu Zakonnego Towa-rzystwa Jezusowego, w opracowaniu). W roku 2004 wykonano tu seriê nadzorowanych odwiertów geote-chnicznych; ten¿e, Wyniki nadzoru archeologicznego nad wierceniami geotechnicznymi wykonanymi w zwi¹z-ku z projektem budowy budynzwi¹z-ku klasztornego z oœrodkiem dydaktyczno-wychowawczym i spo³eczno-socjalnym Towarzystwa Jezusowego przy ul. Pijarskiej 4 w Piotrkowie Trybunalskim, £ódŸ 2004, mpis WUOZ£, DPT.

Ryc. 9. Fragment ka
a z stoj¹c¹ postaci¹ halabardnika. Fot. J. Pietrzak

Ryc. 10. Fragmenty ka
i z: a – stoj¹c¹ pod arkad¹ postaci¹ mêsk¹; b – ukoronowan¹ posta-ci¹ kobiec¹; c – postaposta-ci¹ mêsk¹ uzbrojon¹ w broñ sieczn¹. Fot. J. Pietrzak

144 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

Ryc. 11. Fragmenty ka
i z: a – stoj¹c¹ (?) pod arkad¹ postaci¹ kobiec¹; b – gryfem; c – po-staci¹ konnego kopijnika. Fot. J. Pietrzak

Ryc. 12. Fragment ka
a z wyobra¿eniami umieszczonego na tarczy herbowej or³a w koronie. Fot. A. Ginter

Najwa¿niejsze nadzory archeologiczne przeprowadzono przy pracach ziem-nych na terenie przylegaj¹cym do koœcio³a podominikañskiego pw. œw.œw. Jac-ka i Doroty – ul. WojsJac-ka Polskiego 3518_{oraz na podwórzu dawnego zespo³u} klasztornego pp. Dominikanek19_{, a tak¿e w trakcie prac przy kamienicach na} ul. Grodzkiej 1/Konarskiego 220_{, ul. Starowarszawskiej 2}21_{, Rynku} Trybunal-skim 722_{i 9}23_{oraz wzmocnieniu posadowienia plebanii farnej – od strony ul.} Garncarskiej (ryc. 2)24_{. Obserwacje i nadzory archeologiczne prowadzono} ró-wnie¿ przy okazji wykonywania ciep³oci¹gu wiod¹cego ulicami Krakowskie Przedmieœcie, Farn¹ oraz czêœci¹ dawnego cmentarza przy koœciele farnym25_, przy³¹cza gazowego przy ul. Wojska Polskiego 3726_{i wodnego przy ul.} £azien-nej Mokrej 227_{, kanalizacji sanitarnej w rejonie ul. Kopernika i al. 3 Maja}28 oraz kanalizacja burzowej i wodoci¹gu przy ulicach Starowarszawskiej, Gro-dzkiej i Rynku Trybunalskim (ryc. 2)29_.

18_{J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przeprowadzonego w Piotrkowie Trybunalskim,}

przy ul. Wojska Polskiego 35 i ul. Krakowskie Przedmieœcie 29, £ódŸ 1995, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT.19_{J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów archeologicznych przy pracach ziemnych nad przy³¹czem}

ga-zowym na ul. Rycerskiej 3 w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 2003, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT.

20_{B. Muzolf, Omówienie nadzorów archeologiczno-architektonicznych na ul. Konarskiego w Piotrkowie}

Trybunalskim, Lutomiersk 1998, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT.

21_{J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów archeologicznych przeprowadzonych na ul. Starowarszawskiej 2}

w Piotrkowie Trybunalskim, cz. I–III, Piotrków Trybunalski 2000, 2001, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT.

22_{J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów archeologicznych przy kamienicy na ul. Rynek Trybunalski 7 w}

Pio-trkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 2002, mpis WUOZ£, DPT.

23_{J. Ziêtek, J. Dziubecki, Sprawozdanie z nadzorów archeologicznych i architektonicznych}

przeprowa-dzonych przy kamienicy na ul. Rynek Trybunalski 9 w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 2000, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT.

24_{K. Skóra, J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów archeologiczno-architektonicznych przy budynku}

pleba-nii parai pw. Œw. Jakuba w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 2001, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT.

25_{W. D³ugoszewska, W. Szygendowski, Nadzory. Piotrków Trybunalski: ul. Farna 8 – Krakowskie}

Przed-mieœcie. Sprawozdanie, dziennik polowy, plany, inwentarz, Piotrków Trybunalski 1990, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT.

26_{J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów archeologicznych przeprowadzonych przy pracach nad przy³¹czem}

gazowym na ul. Wojska Polskiego 37 w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 2001, mpis w Archi-wum WUOZ£, DPT.

27_{J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów archeologicznych nad przy³¹czem wodnym na ul. £aziennej}

Mo-krej 2 w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 2003, mpis w Archiwum WOSOZ£, DPT.

28_{J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów archeologicznych przeprowadzonych przy budowie kanalizacji}

sa-nitarnej w rejonie ul. Kopernika i al. 3 Maja w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 2004, mpis w Archiwum WOSOZ£, DPT.

29_{Materia³y w opracowaniu. Prace poprzedzi³o wykonanie serii nadzorowanych odwiertów}

geotechni-cznych; zob. J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów archeologicznych przeprowadzonych przy pracach nad od-wiertami geologicznymi wykonanymi na Rynku Trybunalskim oraz na ul., Grodzkiej i Starowarszawskiej w Pio-trkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 2002, mpis w Archiwum WUOZ£, DPT.

146 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

Ryc. 13. Kafel z postaci¹ kobiety (?) i z dzbanem. Fot. A. Ginter

II

Jak widaæ z powy¿szego zestawienia, najwiêkszym zainteresowaniem ba-daczy cieszy³ siê rynek miejski i s¹siaduj¹ca z nim po³udniowo-wschodnia czêœæ miasta, a zw³aszcza rejon po³o¿ony w pobli¿u wzniesionego na prze³o-mie XVII i XVIII w. koœcio³a i klasztoru oo. Jezuitów. I tak na dawnym jego dziedziñcu, le¿¹cym po wschodniej stronie koœcio³a badania objê³y powie-rzchniê ok. 120 m2_{, zaœ na le¿¹cej na zachód odeñ posesji Pijarska 4 i dalej} po³o¿onym skwerze w trakcie kilku akcji badawczych spenetrowano oko³o 740 m2_{terenu (ryc. 3)}30_{. Jest to ³¹cznie oko³o 2/3 ca³ej powierzchni wykopów} archeologicznych wykonanych na obszarze Piotrkowa. W efekcie jest on naj-30_{Przebadano odpowiednio: w roku 1976 – 17 m}2_{; w latach 1979, 1981–1982 – ok. 210 m}2_{; w roku 2005}

lepiej poznanym pod wzglêdem archeologicznym rejonem miasta, st¹d te¿ pochodzi zdecydowana wiêkszoœæ ruchomego materia³u zabytkowego pozys-kanego w trakcie wykopalisk.

W trakcie badañ ods³oniêto tu m.in. obiekty wczesnoœredniowieczne od VIII (?) /IX do XII w., g³ównie jamy o bli¿ej nieokreœlonej funkcji oraz pó³-ziemianki (?), obiekty i nawarstwienia póŸnoœredniowieczne (XIII–XV w.), w tym relikty miejskiego muru obronnego, obiekty i nawarstwienia nowo¿yt-ne (XVI – pierwsza po³owa XIX w.), m.in. nawarstwienia i bruki ulicy miê-dzykwarta³owej oraz relikty zabudowañ drewnianych i nielicznych budynków murowanych, a tak¿e obiekty i nawarstwienia wspó³czesne31_.

Ryc. 14. Fragment ka
a z motywem dwu drzew i dzbanami. Fot. J. Pietrzak

31_{Z. Lechowicz, Wstêpne opracowanie…; B. Muzolf, Wyniki badañ archeologicznych…; J. Pietrzak,}

148 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

III

Przechodz¹c do zasadni-czego tematu niniejszego artyku³u, wypada rozpo-cz¹æ od krótkiej charaktery-styki ruchomego materia³u zabytkowego pozyskanego w trakcie badañ przepro-wadzonych, przez autorów niniejszego artyku³u, przy budowie nowego domu za-konnego Towarzystwa Je-zusowego w Piotrkowie w 2005 r. Jest on bardzo li-czny, stanowi go ³¹cznie ok. 100 tys. artefaktów. W zde-cydowanej wiêkszoœci s¹ to fragmenty ceramiki naczy-niowej. Obok nich wyst¹pi-³y u³amki szk³a, a tak¿e przedmioty metalowe (g³ó-wnie ¿elazne), œcinki i wyro-by skórzane oraz koœci zwie-rzêce i ich destrukty, jak równie¿ ceramika budowla-na. Pozyskano równie¿ zna-czne iloœci u³amków ka
i piecowych bêd¹cych przed-miotem naszego zaintereso-wania. Stanowi³y one drug¹ pod wzglêdem liczebnoœci grupê zabytków, a ca³y ich zbiór liczy prawie 13 tys. fragmentów. Nie jest to pierwsza tak bogata kolekcja ka
i z Piotrkowa, gdy¿ podobna pochodzi z badañ B. Muzolfa prowadzonych w latach 1979, 1981–1982 na obszarze s¹siaduj¹cym z terenem prac z 2005 r. Liczy ona oko-³o 10 tys. fragmentów ka
i piecowych32_{. Jest to zbiór bardzo zró¿nicowany,} obejmuj¹cy zarówno ka
e naczyniowe kszta³towane na kole garncarskim, jak

Ryc. 15. Fragment ka
a z postaci¹ hybrydy (kobieta z dwoma ogonami). Fot. J. Pietrzak

Ryc. 16. Kafel z postaci¹ hybrydy (kobieta z dwoma ogonami). Kafel z badañ w 1996 r. Fot. J. Ziêtek

i ka
e formowane w matrycach, pochodz¹ce z okresu od XV do XIX w. Bar-dzo ró¿norodna jest równie¿ technologia ich wykonania, a zw³aszcza ornamen-tyka ka
i p³ytowych. Zró¿nicowanie to pozwoli³o B. Muzolfowi na wydziele-nie szeœciu podstawowych typów przedstawieñ wraz z szeregiem podtypów i odmian. I tak znalaz³y siê wœród nich przedstawienia guralne w strojach z epoki ukazuj¹ce ca³e postacie, czasem uzbrojone, dalej ujêcia portretowe. Drug¹ grupê tworz¹ przedstawienia herbowe, w tym z t³em architektonicznym. Obok nich wyst¹pi³y ka
e z przedstawieniami zwierzêcymi (zwierzêta realnie istniej¹ce i stwory fantastyczne), a tak¿e roœlinnymi (w wielu odmianach) wraz z ka
ami o motywach geometrycznych, geometryczno-roœlinnych i kontynua-cyjnych. Stwierdzono tak¿e ka
e z motywami architektonicznymi, jak równie¿ przedstawienia o tematyce religijnej oraz sceny o treœci œwieckiej33_.

150 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

33_{Tam¿e, s. 126–151. Zob. te¿ B. Muzolf, Piotrków Trybunalski, Stare Miasto, „Informator}

Archeolo-giczny. Badania rok 1983” 1984, s. 204–205; C. Strzy¿ewski, Z badañ nad ka
ami gotyckimi i renesansowy-mi w Wielkopolsce i na Kujawach, [w:] Ka
e gotyckie i renesansowe na zierenesansowy-miach polskich, Gniezno 1993, s. 32–33; Katalog, [w:] tam¿e, s. 147–148, fot. 35–37.

Ryc. 18. Fragment ka
a z rozet¹. Fot. A. Ginter

152 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

Ryc. 21. Fragment ka
a z ornamentem styli-zowanego pseudomaswerku. Fot. A. Ginter Ryc. 20. Fragment ka
a z ornamentem

kon-tynuacyjnym utworzonym ze splecionych wstêg i wici roœlinnych. Fot. J. Pietrzak

Znacznie mniejsz¹ liczbê u³amków ka
i znaleziono podczas innych prac badawczych. I tak z nadzorów i badañ na dawnym dziedziñcu zespo³u kla-sztornego oo. Jezuitów (1994/1995, 1996) pozyskano ich tylko oko³o 620. Po-chodzi³y one z wielu pieców i podobnie jak zbiór wspomniany wy¿ej, charak-teryzowa³y siê znacznym zró¿nicowaniem pod wzglêdem technologii wykonania i ornamentyki. Tym razem opracowuj¹ca ca³oœæ zbioru Anna Ciep-lucha wydzieli³a wœród motywów przedstawionych na ka
ach siedem grup te-matycznych, a w nich kilku podtypów, przy czym na wiêkszoœci ka
i powta-rza³y siê motywy znane ju¿ z badañ B. Muzolfa34_{. Podobna sytuacja mia³a} miejsce w przypadku nieco ponad 200 u³amków ka
i odnalezionych na

Kra-34_{Zabytki ruchome w liczbie ok. 2000 egzemplarzy by³y przedmiotem pracy magisterskiej A.}

Cieplu-chy, Materia³y archeologiczne ze Starego Miasta w Piotrkowie Trybunalskim. Zespó³ Jezuicki, £ódŸ 2005, mpis w Archiwum Instytutu Archeologii U£, zw³aszcza s. 81–106.

kowskim Przedmieœciu przez J. Ziêtka35_{. Natomiast w trakcie pozosta³ych prac} badawczych znajdowane by³y ju¿ tylko stosunkowo nieliczne u³amki ka
i pie-cowych. I tak, przyk³adowo, w trakcie nadzoru na ulicach Krakowskie Przed-mieœcie i Farna oraz cmentarzu przy koœciele farnym pozyskano jedynie 75 silnie rozdrobnionych fragmentów, datowanych na XVII–XVIII w.36 Podob-na sytuacja mia³a miejsce w trakcie prac Podob-na terenie po³udniowego bloku przy-rynkowego, gdzie wydobyto zbiór kilkunastu ka
i ogólnie datowanych przez autorów badañ równie¿ na XVII i XVIII w.37_.

Ryc. 22. Fragment ka
a z ornamentem architektonicznym. Fot. A. Ginter

35_{Znaleziono tu równie¿ ok. 630 u³amków ceramiki naczyniowej; J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów}

i wykopalisk archeologicznych…, s. 238.

36_{W. D³ugoszewska, W. Szygendowski, Nadzory….}

IV

Jak ju¿ wspomniano, w 2005 r. pozyskano w Piotrkowie prawie 13 tys. frag-mentów ka
i: wœród nich ok. 650 u³amków pochodzi z ka
i wykonanych na kole garncarskim, zaœ ponad 12 tys. z ka
i formowanych w matrycach38_.

Wœród ka
i naczyniowych przewa¿aj¹ niewielkie, ma³o charakterysty-czne fragmenty, z których jedynie ok. 10% nosi œlady pokrycia zielonym b¹dŸ br¹zowym szkliwem o³owiowym. Wykonane zosta³y z gliny ¿elazistej schudzonej domieszk¹ drobnego i œrednioziarnistego piasku. Z uwagi na znaczne rozdrobnienie materia³u na obecnym etapie badañ nie mo¿na okreœliæ bli¿ej ich formy, nosz¹ one jednak wyraŸne œlady toczenia. Wyda-je siê Wyda-jednak, i¿ wystêpuj¹ tu zarówno ka
e miskowe jak i garnkowe, z prze-wag¹ tych ostatnich.

O wiele bardziej zró¿nicowany jest zbiór ka
i formowanych w matrycach. Niestety, równie¿ i on z³o¿ony jest w znacznej czêœci z materia³u bardzo roz-drobnionego i ma³o charakterystycznego. Wœród u³amków ka
i p³ytowych ok. 63% stanowi¹ bowiem fragmenty komór, a w przypadku p³yt licowych ró-wnie¿ znaczn¹ liczbê stanowi¹ niewielkie wymiarami pozosta³oœci o trudnej, a nawet niemo¿liwej do ustalenia ornamentyce. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, i¿ zdecydowana wiêkszoœæ ka
i nosi œlady u¿ytkowania i zniszcze-nia, a znaczna ich czêœæ jest doœæ mocno przepalona (ryc. 4), przy tym wiêk-szoœæ zespo³u pochodzi z warstw zasypiskowych i niwelacyjnych, i przynaj-mniej w czêœci zosta³y tu one przywiezione z innych rejonów miasta. Tylko niewielka czêœæ zbioru tworzy zwarte zespo³y rokuj¹ce wiêksze nadzieje na rekonstrukcjê bry³y pieca.

Ka
e te cechuje dobry poziom wykonania, a formowano je zarówno z glin ¿elazistych o du¿ej i niewielkiej zawartoœci zwi¹zków ¿elaza, jak i glin kaolini-towych schudzanych domieszk¹ drobnego i œrednioziarnistego piasku dodawa-nego g³ównie w œrednich i ma³ych iloœciach. Wykazuj¹ one pewne zró¿nicowa-nie w zakresie miejsca usytuowania w bryle pieca. Najliczzró¿nicowa-niej reprezentowane wœród nich s¹ ka
e wype³niaj¹ce œrodkowe, znacznie mniej u³amków pochodzi dowodnie z czêœci wype³niaj¹cych naro¿nych oraz gzymsów i fryzów, a tak¿e zwieñczeñ. W zbiorze pojawiaj¹ siê równie¿ nieliczne dachówki piecowe.

Jak dotychczas w omawianym zbiorze nie uda³o siê zrekonstruowaæ ¿adne-go ka
a o komorze zamkniêtej, a tak¿e komorze zdwojonej, s¹ one jednak znane ze zbiorów opracowanych przez B. Muzolfa i A. Ciepluchê39_. Stwier-dzono jednak obecnoœæ komór o kszta³cie trójk¹tnych i pó³kolistych nisz. Na-154 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

38_{Zbiór ten jest nadal przedmiotem analiz prowadzonych z wykorzystaniem klasykacji}

zapropono-wanej przez M. D¹browsk¹, Ka
e i piece ka
owe do koñca XVIII wieku, Wroc³aw 1987.

Ryc. 23. Fragmenty ka
i naro¿nych z ornamentem:

tomiast wœród u³amków krawêdzi otworów komór przewa¿aj¹ formy o zgru-bia³ej, wywiniêtej na zewn¹trz i zaokr¹glonej krawêdzi. Obok nich nieco rzadziej pojawiaj¹ siê krawêdzie proste. Komory ³¹czone s¹ z licem najczê-œciej na zasadzie stykania krawêdzi, zaœ z³¹cze bardzo czêsto wzmacniano wa³kami gliny od wewn¹trz, a w przypadku egzemplarzy m³odszych równie¿ od zewn¹trz. Sporadycznie tylko pojawiaj¹ siê inne sposoby ³¹czenia, gdy komora obejmuje krawêdŸ p³ytki i tym samym tworzy ramkê, b¹dŸ te¿ kra-wêdŸ lica zosta³a zawiniêta do wewn¹trz, zachodz¹c na komorê40_{. Z kolei} o sposobie mocowania ka
i wewn¹trz pieca œwiadcz¹ znajdowane na nich resztki gliny, a tak¿e wystêpuj¹ce doœæ licznie otwory na druty ³¹cz¹ce po-szczególne ka
e, a nawet fragmenty drutów umo¿liwiaj¹cych ich spinanie w œcianie pieca.

Przewa¿aj¹c¹ czêœæ zespo³u, bo a¿ ok. 70% stanowi¹ ka
e niepolewane b¹dŸ jedynie nosz¹ce niewielkie, czêsto powsta³e przypadkowo œlady mocno zniszczonej polewy. Wœród ka
i polewanych najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ eg-zemplarze pokryte zielon¹ polew¹ o³owiow¹ (ok. 20% ca³oœci). Doœæ licznie wystêpuj¹ równie¿ zabytki pokryte polew¹ bia³¹ i br¹zow¹. Poza nimi – w mniej-szej liczbie – pojawiaj¹ siê na ka
ach szkliwa w kolorach: ¿ó³tym, oliwkowym, bordowym, a obok nich ka
e dwubarwne (¿ó³to-zielone, ¿ó³to-br¹zowe, bia-³o-niebieskie) oraz wielobarwne.

Jeœli chodzi o ornamentykê ka
i p³ytowych z Piotrkowa to, niestety, w wie-lu przypadkach mo¿na stwierdziæ jedynie, i¿ s¹ one pokryte ornamentem plastycznym, nie mo¿na jednak okreœliæ bli¿ej samych motywów. Obok nich znajduj¹ siê te¿ nieliczne ca³e ka
e oraz – znacznie liczniejsze – du¿e ich fragmenty, umo¿liwiaj¹ce szersz¹ analizê zdobnictwa. Pod tym wzglêdem omawiany zbiór cechuje znaczne zró¿nicowanie, jednak ju¿ na obecnym eta-pie badañ mo¿na stwierdziæ, i¿ pojawiaj¹ce siê w jego obrêbie formy pozo-staj¹ w pe³ni komplementarne w stosunku do materia³ów przeanalizowa-nych przez B. Muzolfa i A. Ciepluchê41_{. OdnaleŸæ w nim mo¿na bowiem} niemal wszystkie opisane przez tych badaczy przedstawienia, a nowy mate-ria³ jedynie wzbogaca zestaw motywów, ich odmian oraz wariantów matryc wykorzystanych do produkcji ka
i. I tak wystêpuj¹ tu zarówno u³amki ka
i o motywach stanowi¹cych przekaz informacyjny, jak i motywy o charakte-rze g³ównie dekoracyjnym. Do pierwszej grupy nale¿¹ pcharakte-rzede wszystkim przedstawienia o tematyce religijnej, jak np. scena mêczeñstwa œw. Seba-stiana (ryc. 5), postaæ Archanio³a Micha³a przebijaj¹cego w³óczni¹ smoka (ryc. 6), wizerunek Najœwiêtszej Marii Panny oraz ka
e z inskrypcjami o re-156 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

40_{M. D¹browska, Ka
e i piece ka
owe…, s. 193–196.}

41_{B. Muzolf, Wyniki badañ archeologicznych…, s. 126–151; A. Cieplucha, Materia³y archeologiczne…,}

ligijnych treœciach (ryc. 7). Obok nich pojawia siê tematyka œwiecka zwi¹za-na z nurtem rycersko-dworskim, wœród których wa¿ne miejsce zajmuj¹ bar-dzo zró¿nicowane przedstawienia guralne. S¹ wœród nich m.in. wizerunki króla (zachowany fragmentarycznie), zbrojnego mê¿czyzny stoj¹cego pod arkad¹ (ryc. 8), halabardnika (ryc. 9) oraz innych postaci mêskich i kobie-cych wystêpuj¹kobie-cych, niestety, czêsto na ka
ach zachowanych w niewielkich fragmentach, tak ¿e ich przynale¿noœæ do tej grupy okreœliæ mo¿na jedynie dziêki widocznym fragmentom postaci lub elementów ubioru jak nakrycia g³owy, buty, brzeg kobiecej sukni, lub uzbrojenia – w³ócznie, miecze, strza-³y i pugina³ (ryc. 10a–c, 11a), które s¹ czêœci¹ wiêkszych tematycznie scen. Do tego samego nurtu w³¹czyæ trzeba przedstawienia scen dworskich, jak postaæ konnego rycerza z w³óczni¹ lub kopi¹, bêd¹cego najpewniej fragmen-tem sceny turniejowej (ryc. 11c), dalej ka
e heraldyczne, jak fragmenty kil-ku ka
i z wyobra¿eniami umieszczonego na tarczy herbowej or³a w koronie (ryc. 12), oraz przedstawienia alegoryczne, jak np. kafel z schematycznie ujêt¹ postaci¹ kobiety (?) oraz dzbanem (ryc. 13) czy te¿ kafel z dwoma

trud-Ryc. 24. Fragment ka
i:

nymi do zidentykowania drzewami oraz dzbanami (ryc. 14)42_{i wreszcie} przedstawienia zwierz¹t i istot fantastycznych, jak smoka, gryfa (ryc. 11 b) czy hybrydy – pó³kobiety podtrzymuj¹cej w d³oniach dwa pokryte ³usk¹ ogo-ny zakoñczone piêciopalczastymi zaopatrzoogo-nymi w pazury ³apami (ryc. 15–16)43_{. Obok nich pojawiaj¹ siê równie¿ niekiedy wyobra¿enia zwierz¹t} realnie istniej¹cych, jak konie i ptaki, zaobserwowane jednak wy³¹cznie na niewielkich fragmentach ka
i o niemo¿liwym do ustalenia podstawowym te-macie ikonogracznym.

Liczn¹ grupê stanowi¹ ka
e zdobione motywami roœlinnymi. Wyró¿niono zarówno rozety (ryc. 17–18), jak i stylizowane ornamenty kwiatowe (ryc. 19) oraz kompozycje kwiatowe w formie wieñców, a tak¿e ornamenty kontynuacyj-ne utworzokontynuacyj-ne ze splecionych wstêg i wici roœlinnych (ryc. 20). Kolejn¹ grupê tworz¹ ka
e z ornamentem architektonicznym oraz geometrycznym. W sil-nie rozdrobnionym materiale ka
arskim z Piotrkowa trudno sil-nieraz jednozna-cznie okreœliæ charakter tego rodzaju dekoru. Wydaje siê jednak, i¿ w przy-padku ka
i architektonicznych najczêœciej spotykamy zdobienia o formie mniej lub bardziej stylizowanych pseudomaswerków (ryc. 21) oraz szczytu w „oœli grzbiet” i okien przeŸroczowych (ryc. 22). Wœród ka
i z ornamentem typu geometrycznego najczêœciej spotykane s¹ egzemplarze zdobione kó³eczkami--gomó³kami, plastyczn¹ kratownic¹ (ryc. 23a), ukoœnymi pasami (ryc. 23b–c) oraz tzw. rybi¹ ³usk¹ (ryc. 24ab).

V

Podsumowuj¹c, nale¿y stwierdziæ, i¿ badania archeologiczne przeprowa-dzone w Piotrkowie Trybunalskim w 2005 r. przynios³y odkrycie licznego i bar-dzo interesuj¹cego zespo³u ka
i, który wraz z materia³ami pozyskanymi w trak-cie starszych badañ stanowi jeden z wiêkszych iloœciowo zbiorów odkrytych na terenie miast polskich. Jest to zarazem materia³ bardzo ró¿norodny, a wy-stêpuj¹ce tu formy prezentuj¹ cechy technologiczne i stylistyczne powszechnie znane i stosowane w ka
arstwie na ziemiach polskich, a zw³aszcza na terenie szeroko pojêtej prowincji wielkopolskiej, obejmuj¹cej w³aœciw¹ Wielkopol-skê, Kujawy i ziemie Polski Centralnej. W zbiorze przewa¿aj¹ ka
e o stylisty-158 Wiktoria D³ugoszewska, Janusz Pietrzak

42_{Dzban by³ symbolem obtoœci, p³odnoœci i pe³ni, jak równie¿ symbolem napoju nieœmiertelnoœci;}

Leksykon symboli, oprac. M. Osterreicher-Mollwo, Warszawa 1992, s. 38

43_{Istota ta interpretowana jest b¹dŸ to jako Syrena – (B. Muzolf, Wyniki badañ archeologicznych…, s.}

146–147, tabl. 97,2), b¹dŸ te¿ jako Meluzyna (J. Ziêtek, Sprawozdanie z nadzorów i wykopalisk archeologi-cznych…, s. 238, 246, ryc. 6; A. Cieplucha, Materia³y archeologiczne…, s. 93, tabl. X, 24; XV, 47). W pier-wszym wypadku winna ona posiadaæ rybie ogony, w drugim wê¿owe.

ce renesansowo-manierystycznej i wczesnobarokowej, nie brak w nim zabyt-ków zarówno starszych, jak i m³odszych, tak i¿ ca³oœæ uznaæ mo¿na za repre-zentatywn¹ dla okresu od XV/XVI do XX w.

Wiktoria D³ugoszewska Janusz Pietrzak

PRELIMINARY INFORMATION

ABOUT TILES FROM PIOTRKÓW TRYBUNALSKI WITH SPECIAL REGARD

TO A COLLECTION OBTAINED IN THE COURSE OF ARCHAEOLOGICAL EXCAVATIONS CONDUCTED IN 2005

The present text contains essential information about a collection of stove tiles obtained during archaeological excavations conducted in the area of historical town of Piotrków Trybunalski and its suburbs. It consists of four parts. In the rst the authors present the range of research works – both stationary ones and super-visions undertaken on the occasion of various earthworks – carried out in the area since 1962. The second part of the text is devoted to a concise presentation of re-search results in the area of the Jesuit church and monastery built on the turn of the 17th_{and 18}th_{centuries. Whereas, the third part discusses collections of stove}

tiles found in Piotrków Trybunalski during older research works, and in the last, fourth part a preliminary characteristics of the collection obtained in the course of the works conducted in 2005, including nearly 13 000 tile fragments, mainly formed in matrixes was presented. However, it is very varied material, which pres-ents technological and stylistic features commonly known and spread in tile-mak-ing in Poland, especially in the area of widely understood Great Poland province, covering proper Great Poland, Kuyavia and central Poland. In the collection tiles with Renaissance-mannerism and early Baroque stylistics prevail, however, there are also artifacts both older and younger, therefore the whole may be considered representative for the period from 15th_/16th_{centuries to the 20}th_century.