"Ostpreussen unter dem Reichskommissariat", Rudolf Klatt, Heidelberg 1958 : [recenzja]

Tadeusz Grygier

"Ostpreussen unter dem

Reichskommissariat", Rudolf Klatt,

Heidelberg 1958 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 435-447

Z esp ołow e badania w e From borku rozstrzygną w ie le hipotez i spornych problem ów a rch itek ton icznych p ierw otn ego założenia przestrzennego w zgórza. W yniki tych badań uzupełnią, być m oże, w sp ółczesn ą dokum entację odbudow y zniszczonych budynków .

Z arch eologiczn ego p u n k tu w id zen ia bardzo w ażn ym zagad n ien iem dla zu ­ p ełn ie n ie w yp racow an ej chronologii okresu późnośred n iow ieczn ego na W arm ii b ęd zie u sta len ie d a ta cji ceram ik i i innych zab ytk ów m etalow ych z datow anych w a rstw w zgórza from borskiego.

N ie z w y k le pasjonującym zagad n ien iem byłoby od krycie ślad ów w c z e ś­ n iejszeg o osad n ictw a na w zgórzu from borskim lub w ok olicy i p ow iązan ie chronologiczne, ekonom iczne i p o lity czn e tych zja w isk z budow ą k atedry.

W ło d z im ie r a Z i e m l i ń s k a - O d o j o w a

R U D OLF K LA TT, O s tp r e u sse n un ter d e m R e ic h sk o m m issa r ia t, H e id e l­ berg 1958, s. 272.

P ru sy W schodnie i Z achodnie w latach 1918 — 1921 sta n o w iły p ew n ą n ie ­ rozerw aln ą całość p olityczn ą. Pom orze G dańskie i P ru sy W schodnie b yły w ów czas jednym z isto tn iejszy ch elem en tó w p o lity k i b ałtyck iej. G dańsk i K ró­ le w ie c sta ły się centrum za in tereso w a n ia m ięd zyn arod ow ego z jednej strony l) oraz sp ecy ficzn ej p o lity k i w ew n ętrzn ej i zew nętrzn ej N iem iec z d r u g ie j2). W y­ razem tej p o lity k i n iem ieck iej jest in stytu cja K om isarza R zeszy dla W schodu (R eichskom m issar fü r den Osten), działająca w K rólew cu w 1. 1918 — 1920. P raca R. K latta w y k a zu je ten d en cje ograniczenia tem atu do m om en tu n a j­ m niej istotn ego, m om en tu w tórn ego — p o lity k i ad m in istracyjn ej na teren ie P rus W schodnich w b rzem iennym w n astęp stw a okresie. Ma ona „opisać siły, które p rzeszkodziły ów czesn em u załam an iu się p a ń stw a i p row incji, które ciężko chorującej p ro w in cji zap ew n iły dostateczn e środki dla odbudow y w zg lęd n ie w y zd ro w ien ia i u ratow ały od ca łk o w iteg o ch aosu ” 3). P raca K latta w yraża w ięc ogólną ten d en cję serii stu d ió w z h istorii Prus, w y d a w a n y ch przez prof, dra W. H ubatscha, zm ierzającą do oceny w k ład u nie istn ieją ceg o p ań stw a p ru sk iego do h isto rii o g ó ln o n iem ieck iej ‘). C hodzi o to, by pokazać w yrob ien ie p o lity czn e lu d n ości pru sk iej, że „m im o m onarchicznego n a sta w ien ia P rusy w r. 1918 z u w agi na rację stanu u stosu n k ow ały się pozytyw m ie do n ow ego

*) Janusz P a j e w s k i i W łodzim ierz G ł o w a c k i , A n a lo g ie r e w i z j o n i z m u

n ie m ieck ieg o . Poznań 1947, s. 190 — 193; K arol G ó r s k i , P o ls k a w z l e w i s k u B a łt y k u , G dańsk 1947, s. 204.

2) T ad eu sz G r y g i e r , N ie k tó r e zagadn ien ia p le b i s c y t u na W a r m ii i M a ­

zu rach , Z ap isk i H istoryczne, 1957, z. 1 — 3. C hodziło tu przede w szy stk im

o n o w e p la n y n iem ieck ie zbudow ania w ielk iej środkow ej Europy w oparciu o B ałtyk , będącej n a tu ra ln ie pod d om in u jącym w p ły w em niem ieck im . N iem cy p rzew y ższa ły sw ych p rzeciw n ik ów tym , że już w roku 1917 p osiad ały kon k retn y plan p o lity k i b a łty ck iej. P o sta w iły one sobie p ew n e m inim um , które zam ie­ rzały b ezw zg lęd n ie osiągnąć. C hodziło im o u trzym anie w sw y m ręku całego p o łu d n io w o -w sch o d n ieg o w ybrzeża B a łty k u — w ięc całego Pom orza, dia którego zap leczem m iała być W ielkopolska i Ś ląsk , dalej P ru sy W schodnie, L itw a, Ł otw a i E stonia. F in lan d ia, p osiad ająca już niep od ległość, opierała całą sw ą p o lity k ę o N iem cy.

;i) R. К 1 a 11, O s tp r e u s s e n u n te r d e m R e ic h s k o m m is s a r ia t 1919/1920, H e id e l­ berg 1958, s. 5.

4) C hodzi tu o d w ie serie stu d iów , redagow anych przez prof, dra W. H u b a t s c h a : „G öttinger B a u stein e zur G esch ich tsw issen sch a ft” oraz „ S tu d ien zur G esch ich te P r e u sse n s”.

fząd u , w ych od ząc z założenia, że nad form ą p a ń stw a jest sam o p a ń stw o ” °). N a stęp n ie zam ierza się p o d k reślić e la sty czn o ść p ru sk iej ad m in istracji, jej u m ie­ jętn ość n ie ty lk o k iero w a n ia ad m in istracyjn ego, a le i p olity czn eg o . W tej m ie ­ rze M agnus v. B raun fo rm u łu je taką opinię: „książka m a pokazać, jak p raco­ w a ły w ła d ze a d m in istra cy jn e w tych czasach, d zia ła ją ce n ie jako b ezw o ln a i b ezduszna m ach in a, ale jako zdolny do p rzy sto so w a n ia się n o siciel id ei p a ń ­ stw a i utrzym an ia łą czn o ści na c h w ieją cy m się g ru n cie m ięd zy siła m i r e w o lu ­ cy jn y m i

i

P o ło żen ie n a c isk u w p ra cy K latta na d ziałaln ość K om isariatu R zeszy jako urzędu a d m in istra cy jn eg o p o w o d u je d ysproporcje, ta k jeśli ch od zi o działaln ość K om isariatu, ja k i życie p o lity czn e P ru s W schodnich w la ta ch 1918 — 1921. O stateczn ie K o m isa ria t b y ł in sty tu cją śc iś le p olityczn ą, co w ięcej, in sty tu cją obejm ującą sw y m za sięg iem c a ło k szta łt sp ra w w sch od n ich s), a w szczególn ości p o lity k i b a łt y c k ie j 9). P rzek szta łca n ie zadań A u g u sta W inniga jako „K om isarza R zeszy na K raje B a łty c k ie ” (14 X I 1918) c zy jako „K om isarza R zeszy na P ru sy W schodnie i Z ach od n ie” (25 I 1919 r.), w reszcie „K om isarza R zeszy dla W scho­ d u ” (1920 r.) b y ło w y ra zem zm ien iającej się sy tu a c ji p o lity czn ej w b a sen ie M orza B a łty ck ieg o . A u tor ty lk o sy g n a lizu je, że „K om isarz R zeszy ” (A. W innig) p o sia d a ł sw ą w ła sn ą p o lity k ę b ałtyck ą, opierającą się na k o n cep cji tw orzen ia p a ń stw b u forow ych m ięd zy R osją a N ie m c a m i10). In n a m u tacja tejże p o lity k i —

‘) R. К 1 a 11, O stp r eu ssen ... s. 6. ·) Ibid... s. 7.

7) Ibid... s. 8. P rob lem ten p rzew ija ł się zresztą w in stru k cji o organ izacji rad rob otn iczych i żo łn iersk ich P rus W schodnich, k tórej n otab en e K latt nie zna („O rganisation der A rb e ite r — und S o ld a ten rä te O stp reu ssen s”).

8) P orów naj u w a g i w p rzy p isie 2. Z d aw an o sobie sp raw ę z tego, że N iem cy w c a le n ie w y k lu c z a li m o żliw o ści zdobycia siln iejszeg o zaplecza dla p ro jek to w a ­ nego p a sa n a d b a łty ck ieg o , u za leżn ia ją c rozszerzen ie go od ch w ilo w y ch k o n ste ­ la c ji p o lity czn y ch . I to p o czą w szy od gospodarczego zw iązan ia ziem p olskich, lite w sk ic h i b iałoru sk ich z P ru sam i W sch od n im i (np. przez przeb u d ow ę lin ii k o lejo w y ch z szerok otorow ych na norm aln otorow e, u jed n o licen ie sy stem u k an ałów , stw o rzen ie sy stem u drogow ego zm ierzającego do K rólew ca) poprzez p o lity czn e u za leżn ien ie zap lecza w p o sta ci tzw . p a ń stw a w sch od n iego, w skład którego w ch o d zić m ia ły n a stęp u ją ce regiony: Pom orze Z achodnie, Gdań kie, P ru sy W schodnie, W ielk op olsk a i Ś lą sk oraz p a ń stw a b a łty ck ie (A rchiw um R efera tu H isto ry czn eg o D O K VII w P o zn a n iu — d a le j DOK — V — 24, ; aport N aczeln ego D ow ód ztw a W ojsk P olsk ich w W arszaw ie z dn. 18 III 1919 r.). Ten o sta tn i tw ór m ia ł p o sia d a ć sw ój w ła sn y rząd, w ojsk o (którego kadram i m iał być G renzschutz). P rób ow an o ze stro n y N iem iec n a w ią za ć rów nież k o n ­ ta k ty z U k rain ą, by zrea lizo w a ć plan k o n cen try czn eg o ataku na M oskw ę od K ow n a i K ijo w a oraz od R y g i na L eningrad.

*) O środkiem p o lity k i b a łty c k ie j w ład z k rólew ieck ich była Libaw'a i R yga. W innig 18 lu teg o 1919 r. an on im ow o k o n fero w a ł z rządem ło tew sk im w celu n a p ra w ien ia sto su n k ó w m ięd zy Ł otw ą a N iem cam i. M yślano rów n ież o p orozu ­ m ien iu z N iem ieck ą C en traln ą Radą Ż ołn iersk ą w L ib aw ie. W innig sp ecja ln ie sta ra ł się w y k o rzy sta ć p astora N eedrę, w y stę p u ją c e g o jako przyw ódca ch łop ów ło tew sk ich , dla u reg u lo w a n ia stosu n k ów m ięd zy Ł otyszam i a N iem cam i ło te ­ w sk im i. T ego osta tn ieg o p rob lem u autor n ie porusza w ca le, m im o iż b ył on jed n ym z g łó w n y ch p u n k tó w n iem ieck iej p o lity k i b a łty ck iej (S ta a tlich es A rch iv la g er G öttin gen — d a lej SA G — R ep. 2, nr. 4165, pism o p osła n ie m ie c ­ k iego w L ib a w ie do W in n iga z dn. 19 II 1919 r.).

10) T. G r y g i e r, Ruch r e w o l u c y j n y n a W a r m ii i M azurach, O lsztyn 1957, w yd. KW PZPR O lsztyn. P rob lem ten om ów iłem szczegółow o w tej broszurze.

436

to organ izow an ie n iem ieck ieg o osad n ictw a w ojsk ow ego w krajach b ałtyck ich i na U k rain ie u ), z tym p od k reślen iem — inaczej niż to czyni autor — iż w ak cję osadniczą oraz organ izow an ie ochotników w ojsk ow ych do w a lk i z A rm ią C zer­ w on ą (w alk i o L eningrad) znacznie w ięk szy w k ład m iał g en erał v. d. G oltz niż W innig 12). Cała niem ieck a polityk a bałtycka (w term in ologii n iem ieck iej O berostpolitik) sk ierow an a była w ostatecznym rachunku p rzeciw ko R osji R adzieckiej i P olsce. Na ty m tle dopiero stają się jasne zm iany orien tacji p o li­ tyczn ej w krajach b ałtyck ich , np. p rzek ształcan ie się pron iem ieck iej p o lity k i na L itw ie w a n ty n iem ieck ą akcję opanow ania P ru sk iej L itw y przez L itw in ó w 1S).

S y tu a cję polityczn ą P rus W schodnich i działaln ość „K om isarza R zeszy” ocen ić m ożna dopiero, dając p ełn y obraz n iem ieck iej p o lity k i b a łty ck iej, opar­ tej na p la n ie L udendorfa, pokoju brzeskim i bukareszteńskim . O stateczn ie n ie ­ m ieck a p olityk a b ałtyck a starała się opanow ać p o łu d n io w o -w sch o d n ie w y ­ brzeże B ałtyk u , od F lensburga po Torneo 14). P ru sy W schodnie z tw ierd zą m or­ ską w P iła w ie b yły głów n ą pod staw ą tej p olityki.

D w a elem en ty rozb ijały n iem ieck i program bałtycki: w a lk a P o lsk i o dostęp do B ałtyk u oraz obrona L eningradu przez A rm ię C zerw oną. P o lsk i program b a łty ck i p osiad ał dw a w arian ty. Jeden, rep rezen tow an y w zasad zie przez K o­ m isa ria t N a czeln ej R ady L udow ej w P ozn an iu (W. K orfan ty i D ow b ór- M uśnicki), m ia n o w icie op an ow an ie ujścia W isły i tą drogą d ojście do P rus W schodnich 15). D rugi w arian t, rep rezen tow an y przez P iłsu d sk ieg o — to w alk a o u jście N iem na. P iłsu d sk i nie w ierzy ł bow iem , b y k o a licja oddała P olsce G dańsk te). R ów n ież i ro sy jsk i program b a łty ck i posiad ał w tym ok resie dw a oblicza — jedno R osji R ad zieck iej oraz drugie — rosyjsk ich od d ziałów k on tr­ rew o lu cy jn y ch operu jących w k rajach b a łt y c k ic h 17). W reszcie istn ia ł jeszcze in n y k on trah en t w p o lity c e b a łty ck iej (obszar b a łty ck i w języku d yp lom acji ł1) W ojew ódzkie A rch iw u m P a ń stw o w e w O lsztyn ie — dalej W APO — IV/541 m em oriał gen. v. Goltza z m arca 1919 r. P ola P rus W schodnich i ad m in istracji p row in cji w tej a k cji osadniczej została n iesłu szn ie przez autora p raw ie ca łk o ­ w ic ie n om in ięta.

W A PO I V '542 u w agi W inniga z dn. 12 I 1919 r. 1Я) Р. К 1 a 11. Osiprenssen... s. 99 — 105.

14) W ład ysław K o n o p c z y ń s k i , K w e s ti a bałtycka. G dańsk 1947, s. 192. ,s) M arian S e у d a. P olska va p rzełom ie. Poznań 1931, t. II, s. 591 — 592 oraz T. G r y g i e r. P o w s ta n i e W i e lk o p o l s k ie a p la n y w y z w o l e n i a r e s z t y ziem

z a c h o d n i e j Polski, P rzegląd 7ach od n i. 1948, s. 655 i nast.

,r’l R. W a 1 i g ó r a. Na r r z e ło m ie . W arszaw a 1937 r.. s. 35. M yślano przede w szv stk im o o sła b ien iu szo w in isty czn eg o k ierunku p olityczn ego litew sk ieg o rządu Ш ОК V— 24 raport N aczeln ego D ow ództw a W ojsk P olsk ich w Paryżu z dn. 18 II 1919 r.).

,7) DOK V — 24 raport sy tu a cy jn y N aczeln ego D ow ództw a W ojsk P olsk ich w P aryżu z dn. 12 III 1919 r. S p raw a była o tv le skom plikow ana, że N iem cv z jednej strony pozornie n a w ią zy w a li kontakty z rew olucyjna R osią, z drugiej stron y ch cieli z P rus W schodnich u czyn ić baze zaopatrzeniow ą dla rosyjsk ich w o isk k o n trrew o lu cy jn y ch op erujących na teren ie państw bałtyck ich . N ie p rze­ szkadzało to im w p opieraniu dążności n iep od ległościow ych L itw in ów , Ł o- ty szó w czy E stończyków , m im o że rosyjsk ie od d ziały k on trrew olu cyjn e na Ł otw ie w y su w a ły program w szech ro sy jsk i i nie m iały ochoty opuszczać k rajów b ałtyck ich .

R ów n ież rosyjsk ie od d ziały k on trrew olu cyjn e D enikina na południu R osji, od d ziały u k raiń sk ie (korpus siczow ych strzelców , dwa korpusy g a licy jsk ie, zaporoski, grupa w ołyń sk a, siczy zaporoskiej czy W dow iczenki), armia P etlu ry brane b yły pod u w agę w rachubach polityczn ych „K om isarza R zeszy ” w K rólew cu.

Inną rzeczą jest fakt, że w ła d ze rew o lu cy jn e R osji, uznając w oln ość p o szcze­ góln ych narodów , pragn ęły m ieć jednak w oln y dostęp do portów w K łajp ed zie, R ydze, N arw ie.

fran cu sk iej n a zy w a n o „E giptem P ó łn o cy ”), m ia n o w icie pań stw a zachodnie — F rancja, A n glia i S ta n y Z jednoczone A. P .t8).

A. W innig jako „K om isarz R zeszy ” w K rólew cu stale w id z ia ł tzw . „ n ie ­ b ezp iecz eń stw o p o ls k ie ”. W p rzed sta w ien iu K latta jest ono bardzo n iew yraźn e, m ało konk retn e. Stąd też p o cią g n ięcia p olityczn e W inniga w ygląd ają na r o ­ bion e po om acku. A u tor n ie zadał sobie trudu sp raw d zen ia diagnozy sy tu a ­ cyjn ej W inniga, n ie w y k o rzy sta ł n a w e t istn ieją cej w tej m ierze literatury p o ls k ie j 18). Otóż trzeba stw ierd zić, że b yły m om enty bardzo k rytyczn e dla p o li­ ty k ó w n iem ieck ich . T ru d n ości dla p o lity k ó w w sch od n iop ru sk ich w y n ik a ły nie ty le ze sk om p lik ow an ej sy tu a cji w k rajach b a łty ck ich (L itw a, Ł otw a i Estonia), ile z całok ształtu rozw oju w yd arzeń w E uropie Ś rodkow ej. A w ła śn ie strona p olsk a zam ierzała tę sy tu a cję w y k o rzy sta ć dla p olityczn ego opanow ania P rus Z achodnich i W schodnich 19). Z p o lsk ieg o pun k tu w id zen ia in sty tu cja „K om i­ sarza R zeszy d la W sch od u ” w K rólew cu p osiad ała bardzo isto tn e i szersze zn aczenie, n iż to autor pok azu je. J e śli chodzi o fa k to g ra fię tych w ydarzeń, o których m ilczy p ra w ie ca łk o w icie K latt, to n ależy w y m ien ić przede w szystk im p rzygotow an ia p o w sta ń cze w całym zaborze pruskim z grudnia 1918 r. z jednej s t r o n y 20) oraz w a lk ę p o lity czn ą P o la k ó w z N iem cam i o w p ły w y na lite w sk i rząd w K ow n ie z d rugiej s t r o n y 21). Z całej tej a k cji częściow o ty lk o p om yśln ie zak oń czyło się p o w sta n ie w ie lk o p o lsk ie , b ron iące w7 początkach stycznia sw ych zdobyczy w k rw a w y ch w a lk a ch na fro n cie p ółn ocn ym (Szubin i K cynia) oraz na froncie zach od n im (Z bąszyń, N. T om yśl, G r o d z isk )22). A kcja O rganizacji W ojsk ow ej Pom orza (OWP) na teren ie B orów T u cholskich i C hełm ży zakoń­ czy ła się fia sk ie m 23).

18) DOK V — 312 raport m ajora B o ćk ow sk iego sk iero w a n y do D ow ód ztw a G łów n ego W ojsk W ielk op olsk ich z dn. 17 II 1919 r. R aportow ano z P aryża, że pań stw a k o a lic y jn e zam ierzały w y k o rzy sta ć ró w n ież i arm ię gen. H allera do ak cji na teren ie k ra jó w b ałtyck ich . A n glia m iała d alek o idące p lan y w sp ra w ie p o lity k i b a łty ck iej. F orm ow ano np. p rzym ierze n astęp u jącvch p aństw : E stonii, Ł otw y, F in la n d ii, L itw y , U k rain y, B ia ło ru si i w id zian o by ch ętn ie w tym zw iązk u P o lsk ę, D an ię, S zw ecję i N orw egię. P rasa estoń sk a ż y w o k o m en to w a ła te p rojek ty.

Z d ru giej stron y m yślan o o u gru n tow an iu w p ły w ó w an gielsk ich na Ł otw ie. O przeć się one m ia ły o w ie lk ie in w e sty c je a n g ielsk ie na tym teren ie, przede w szy stk im na b u d ow ie sy ste m ó w k a n a łó w łączących R ygę z O dessą (przez D źw in ę i D niepr). T akie rozw iązan ie sp raw y m ia ło położyć k res „dążeniom ro sy jsk im do z a w ła d n ięcia Ł otw y i od zysk an ia portów b a łty c k ic h ” (DOK V — 309 raport N aczeln ego D ow ód ztw a W ojsk P o lsk ich w P aryżu z dn. 18 IV 1919 r.). A n g lia liczy ła się rów n ież z fak tem dążeń n iem ieck ich stw orzen ia p om ostu łą czą c eg o od cięte od zachodu P ru sy W schodnie z R osją. T rudno w ięc b yło w tym m o m en cie w yrok ow ać, jak rozw iąże się spraw a n iep o d leg ło ści Ł o tw y i E stonii, czyje w p ły w y u zysk ają tam przew agę. W lu ty m 1919 r. u w ażano, iż k o n ieczn o ścią b yło u sta n o w ien ie p o lsk ieg o p rzed sta w icielstw a d yp lo m a ty czn eg o w R ydze i T allin ie, by „doprow adzić do zb liżen ia p o li­ ty czn eg o ”.

19) DOK V — 312 raport sy tu a cy jn y D ow ództw a G łów n ego W ojsk W ielk o­ p olsk ich z dn. 19 I 1919 r.

20) DOK V — 3 raport sy tu a c y jn y K om isariatu N aczeln ej R ady L udow ej w P ozn an iu z dn. 19 X II 1918 r.

21) DO K V — 312 raport sy tu a c y jn y N aczeln ego D ow ód ztw a W ojsk P olsk ich w P aryżu z dn. 18 II 1919 r.

22) DOK V — 5 raport o ficeró w dyżurnych D ow ód ztw a G łó w n eg o W ojsk W ielk op olsk ich ze sty czn ia i lu tego 1919 r.

23) DOK V — 5 rap ort sy tu a c y jn y K om isariatu N R L z dn. 10 I 1919 r. 4 3 8

Druga p ołow a styczn ia 1919 r. up ływ a pod znakiem gło su R. D m ow sk iego, żądającego od a lia n tó w P o lsk i w granicach sprzed 1772 r.24) tzw . „obrony W iln a” 25) oraz o fen sy w n y ch działań p ow stań ców w ielk op olsk ich na B ydgoszcz (Brzoza) i Toruń celem w spom ożenia d ziałaln ości k on sp iracyjn ej OWP na P om orzu G dańskim i w Prusach W schodnich. W szystk ie ak cje p o lsk ie w tych k ierunkach n ie p rzy n io sły spodziew anych w y n ik ó w 20). Jedynym osiągn ięciem p ozy ty w n y m tych zam ierzeń b yło n a w ią za n ie kon tak tów p olitycznych m iędzy p o lsk im i p olityk am i w P oznaniu a rew olu cjon istam i n iem ieck im i w G dańsku, O lsztyn ie i K rólew cu!27).

L uty 1919 r. m ija bez w ięk szych w ydarzeń na teren ie bałtyckim , chociaż w ła d ze p ru sk ie zdają sobie spraw ę, iż w rzen ie p o lity czn e i rew olu cyjn e tak p olsk ie, jak i n iem ieck ie w podziem iu potęguje się. Stąd aresztow an ia, o g ła ­ szanie sta n u w y ją tk o w eg o 28). W reszcie nadchodzi m arzec 1919 r. W ładze p ru ­ sk ie zam ierzają rozładow ać sy tu a cję z jednej strony na fron cie b ałtyck im przez ud erzen ie ochotników n iem ieck ich na L e n in g r a d 29). Z drugiej strony zam ierzają w G dańsku i K rólew cu stłu m ić w rzenie r e w o lu c y jn e 30). P olacy m yślą n atom iast w yk orzystać niepow odzenia i trudności n iem ieck ie do przygo­ tow ania k o n cen tryczn ego ataku na P ru sy W schodnie. W k w ietn iu D ow ód ztw o G łów ne W ojsk W ielk op olsk ich organizuje w ybuch p o w sta n ia na Ś ląsk u (P ol­ ska O rganizacja W ojskow a G órnego Śląska — POW G Ś lą s k a )3ł), na Pom orzu G dańskim (O W P )32) oraz na W arm ii i M azurach (dr T. R z e p n ik o w sk i)33). N a ­ czelne D ow ód ztw o W ojsk P olsk ich w W arszaw ie zam ierza opanow ać u jście N iem na. P iłsu d sk i w y d a ł znaną odezw ę do L itw in ów , ściągn ął do pom ocy dla ak cji na W ilno p ozn ań sk i oddział p u łkow nika Józefow icza :M). Na L itw ie K o­ w ie ń sk ie j organizuje się p olsk ie p o w s ta n ie 35).

I znow u akcja polska sp aliła na p anew ce. P olsk ie p lan y p o w stań cze u p a ­ dają. Na Ś ląsk u dochodzi n aw et na tym tle do przykrych tarć m ięd zy d zia ła ­ czam i p o ls k im i3B). W ładze n iem ieck ie zdołały k ryzys zażegnać. M inister N oske oso b iście w sp a rł akcję „K om isarza R zeszy” W inniga i 24 k w ietn ia 1919 r. w czasie sw ego p obytu w K ow n ie u sta lił dalszą w sp ółp racę now ego p ań stw a

21) DO K V — 329 m em oriał D ow ód ztw a G łów nego W ojsk W ielkopolskich z dn. 13 IV 1919 r. C hodzi tu o akcję dra Z w ierzyńskiego, gen. W ejtko. w w yn ik u której W iln o w dniach 1 — 6 stycznia 1919 r. zostało opanow ane przez w ład ze polskie.

25) B. W a l i g ó r a , N a p r z e ł o m i e ... s. 12 — 18.

2n) D OK V — 6 raport oficerów dyżurnych D ow ództw a G łów n ego W ojsk W ielk op olsk ich z dn. 2 II 1919 r.

27) T. G r y g i e r i W. W r z e s i ń s k i , Z p r o b l e m a t y k i ruchu re w o lu c y j n e g o

na W a r m ii i M azu rach w latach 1918 — 1919. K om unikaty M azursko-W ar­

m iń sk ie, 1958 z. 1, s. 21.

2Я) W A PO I'232 raport sy tu a cy jn y rejencji o lsztyń sk iej z dn. 20 II 1919. 2fl) DOK V — 24 raport sy tu a cy jn y N aczelnego D ow ództw a W ojsk P olsk ich w W arszaw ie z dn. 18 II 1919 r. O statecznie oddziały n iem ieck ie pod d o ­ w ód ztw em v. d. G oltza zaatak ow ały b ezsk u teczn ie L eningrad dnia 1 III 1919 r. 30) W. W r z e s i ń s k i , W r z e n ie r e w o l u c y j n e w Prusach W schodnic h w la tach 1918— 1919. Z apiski H istoryczne 1958/59, z. 2/3 s. 155.

31) DO K V — 303 raport sztabu POW G. Ś ląsk a z dn. 12 IV 1919 r. 32) T. G r y g i e r , P owsta nie... s. 412.

83) D O K V — 316 pism o dra K ręckiego do dra R zep n ik ow sk iego z dn. 18 IV 1919 r.

M) D OK V — 48 raport sy tu a cy jn y D ow ództw a G łów nego W ojsk W ielk o­ polskich z dn. 12 IV 1919 r.

35) D O K V — 329 raport N aczeln ego D ow ód ztw a W ojsk W ielkopolskich w W arszaw ie z dn. 13 IV 1919 r.

8e) DO K V — 303 raport k apitana P sarskiego, szefa sztabu POW G. Ś ląsk a z dn. 12 IV 1919 r. C hodziło tu o u stalen ie term inu pow stan ia, o k ieru n ek p olityczn y i program sp ołeczn y POW G. Śląska.

lite w sk ie g o z N ie m c a m i37). Co w ięcej, zam ierzano n aw iązać k o n ta k t z w ła ­ dzam i rew o lu cy jn y m i w R osji. Z b liżał się okres now ej w o jn y polsko- n ie m ie c k ie js8).

K oniec m aja i p oczątek czerw ca 1919 r. b y ł dla P rus W schodnich okresem w a lk o p od p isan ie w aru n k ów pokojow ych. K latt znow u nie rozw iązu je z a ­ g a d n ien ia istotn ego — m ia n o w icie zm iany program u p olityczn ego „K om isarza R zeszy ” W inniga. 28 VI 1919 — dzień p odpisania przez N iem cy trak tatu p o ­ k o jo w eg o — b ył isto tn ie now ym rozdziałem dla P rus W schodnich, przede w szy stk im , je ś li chodzi o p roblem a u ton om ii tej d zieln icy. S p raw a autonom ii k szta łto w a ła się w P ru sach W schodnich różnie. R az w postaci tzw.' „państw a w sch o d n ieg o ” 39), drugi raz jako in tegraln a całość „fed eracji b a łty c k ie j” 40), trzeci raz jako autonom iczna prow in cja albo w ram ach pań stw a n iem ieck iego, alb o p ań stw a p o ls k ie g o 41), w reszcie jak o p row in cja p olityczn ie zw iązana z p a ń stw em n iem ieck im , a gospodarczo z p a ń stw em p o ls k im 42). R ozstrzy­ gn ięcia W inniga K la tt nie podaje. W innig ty m cza sem p o sta w ił spraw ę w y ­ raźn ie. Żądał b ezw zg lęd n eg o p odporządkow ania się p ro w in cji p a ń stw u n ie ­ m ieck iem u , u w ażając, że g łó w n y m zad an iem jest w y g ra n ie p le b is c y tu 43). W alkę p leb iscy to w ą z P o la k a m i W in n ig zam ierzał sob ie u ła tw ić przez n aw iązan ie p orozu m ien ia z p a ń stw em litew sk im . Jego rzeczn ik am i w K o w n ie byli: gen. v. der G oltz oraz B röderich 44).

T ym czasem druga strona — p o lity c y p olscy — zd ecyd ow ała się uprzedzić p o sta n o w ien ia tra k ta tu w ersa lsk ieg o i rozstrzygn ąć sp raw ę p ozostałych ziem zaboru p ru sk iego dw ojako: raz na drodze p orozu m ien ia się z częścią lu d n ości n iem ieck iej, zam ieszk u jącej ziem ie p olsk ie, a n ieza a n g a żo w a n ą d otych czas w ak cji a n ty p o ls k ie j45), drugi raz — na drodze stosow an ia p o lity k i fak tów

37) DOK — 312 raport sy tu a c y jn y N aczeln ego D ow ód ztw a W ojsk P olsk ich w W arszaw ie z dn. 2 V 1919 r. C hodziło o to, że w w y n ik u porozum ienia w K ow n ie N iem cy zaczęli grom adzić w P ru sach W schodnich now e oddziały w o jsk a , k tóre m o g ły być sk iero w a n e rów n ież p rzeciw k o P olsce.

38) DOK V — 312 raport in fo rm a cy jn y D ow ód ztw a G łów nego W ojsk W ielk o­ p o lsk ich z dn. 20 V 1919 r. N iem cy do ak cji p rzeciw k o P o lsce za m ierza li w y k o ­ rzystać rów n ież n a cjo n a listó w u k raiń sk ich . P row ad zon o n aw et z nim i rozm ow y w B erlin ie. Zob. szczegóły T. G r y g i e r, P o ls k i fr o n t p r z e c i w n i e m i e c k i w m a j u 1919 r. P rzegląd Z ach od n i 1948, s. 142 i n.

30) O bejm ującego ziem ie p o lsk ie b y łeg o zaboru pruskiego, sta n o w ią ce w ed łu g tych p rojek tów jak iś zw arty, jed n olity teren sp ołeczn o-gosp od arczy, różniący się od są sied n ich teren ó w ta k na zachodzie, jak na w schodzie.

40) W fed era cji tej P ru sy W sch od n ie m ia ły być g łó w n y m trzonem .

41) W y su w a li tę k on cep cję lib era ło w ie n iem ieccy, szukający np. p łaszczyzn y p orozu m ien ia z p o lsk im K om isariatem NRL w P oznaniu.

42) Ten p rojek t w y su w a ły przede w szy stk im sfery gospodarcze z K rólew ca. P ro jek ty te p rzetrw a ły do la t trzyd ziestych X X w iek u .

4Я) T. G r y g i e r, Ruch r e w o lu c y j n y ... s. 12 i nast.

44) SA G Rep. 2, nr 4155 rap ort p osła n iem ieck ieg o w L ib aw ie z dn. 10 VII 1919 r.

43) W ojew ód zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e w B yd goszczy — dalej W A PB — Rep. 4, n r 1126 30 czerw ca 1919 r. K om isariat N a czeln ej R ady L u d ow ej w P o ­ zn an iu u sta lił o ficja ln ą sw ą p o lity k ę w ob ec lu d n o ści n iem ieck iej. W ytyczne te o b o w ią zy w a ły ró w n ież i P ru sy W schodnie. Stąd u lotk i K om isariatu NRL „W estp reu ssen s Z u k u n ft bei P o le n ” n ie m ożna u w ażać jako u lotk ę a gitacyjn ą (p leb iscytow ą), a le jako program p o lsk ieg o ośrodka p o lity czn eg o w P ozn an iu w ob ec Pom orza G dańskiego, k tóre w ó w cza s za m ieszk iw a ło 805.000 P olak ów i 716.000 N iem ców . Z ap ew n ian o, że „P olska była i jest zaw sze dem okratyczna, że... P olacy b y li zaw sze to lera n cy jn i, że zresztą to lera n cja i ob ecnie leży w in teresie p a ń stw o w y m P o lsk i, k tórej bogactw o m oże op ierać się ty lk o na p racow itości, en erg ii i sp ok oju o b y w a teli, że... P om orzanin (W estpreusser) m u si się bronić przed p rzyb yszem h ak atystą, k tóry chce ty lk o k orzystać z Pom orzanina... P o lsk a zresztą zaw sze ludność pom orską — tak polską jak

440

dokonanych. Już pod k on iec czerw ca 1919 p lan u je się w ybuch p o w sta n if w całym zaborze pruskim . A kcja n ie rozw inęła się, gdyż POWG Śląska uznało m om ent za n ie o d p o w ie d n i4Я), a OWP została zd eorganizow ana przez areszto­ w an ia d ziałaczy polskich na Pom orzu G dańskim i w P rusach W schodnich. *7) O stateczn ie przełożono w yb u ch p ow stan ia na sierpień. D oszło jed yn ie do w y ­ buchu I p ow stan ia śląsk iego (16 V III 1919)4S)), a na teren ie Pomorza i Prus W schodnich sk on cen trow an e w ojsk a n iem ieckie zd u siły polsk ie poczynania w zarodku 4!l).

D rugie skrzydło ataku p olsk iego na B ałtyk poszło inną drogą. 6 sierp n ia 1919 r. w K o w n ie p o w sta je filop olsk a P artia Z jednoczenia D em okratycznego. V)) Z drugiej strony zaczęto organizow ać n ieleg a ln ie Straż KresowTą, P olską O rga­ nizację W ojskow ą czy S trzelców N adn iem eń sk ich . Te organizacje 26 sierpnia 1919 m ia ły przeprow adzić zam ach stanu w K ow n ie. Zam ach się nie u d a ł51). G łów n ym celem tej ak cji m iało być u su n ięcie oddziałów n iem ieck ich z L itw y. K o w ień sk iej i w łą czen ie państw a litew sk ieg o w orbitę w p ły w ó w polskich, co rów n ało się stw orzen iu sobie bazy w yp ad ow ej do P rus W schodnich od stron y p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j52). Z resztą już 20 V III 1919 r. m arszałek Foch żądał w y co fa n ia w ojsk v. d. G oltza z L itw y 53).

A kcje te, choć n ie p ow iod ły się, sp ow od ow ały zm ianę orien tacji p olityczn ej na L itw ie na w yraźn ie a n tyn iem ieck ą. D nia 1 października 1919 r. w y su n ięto i niem ieck ą — popierała, że N iem cy gdańscy i pom orscy n igd y nie b yli tak gospodarczo siln i jak pod p an ow an iem P olsk i...”. W innej u lotce z dnia 30 VI 1919 r. („An unsere M itbürger d eutscher N a tio n a litä t”) K om isariat N aczeln ej R ady L udow ej w P ozn an iu żądał ty lk o lo ja ln o ści i zap ew n iał ró w n ou p raw n ien ie n a w e t urzędnikom i osadnikom n iem ieckim . 1 lipca 1919 r. K om isariat NRL w y d a ł od ezw ę do lu d n ości p o lsk iej, w której podkreślano, że „rów ni stajem y w obec zadań now ych... jednakże rów n ość z ch w ilą podpisania trak tatu odnosi się atoli n ie tylk o do o b y w a teli P olak ów , ale i do o b y w a teli n arodow ości n iem ieck iej. O ile u p ierw szych obow iązek w y p ły w a z n aturalnej p rzy n a leż­ n ości narodow ej, o ty le liczy m y u o b y w a teli n iem ieck iej narodow ości na lojaln e poddanie się w arunkom dziejow ym , w yłożon ym w trak tacie w ersalsk im . Przych od zi nam ted y na p rzyszłość dalszą żyć obok N iem ców już nie w rogów , a le w sp ó ło b y w a teli naszych. Z tą ch w ilą zapom nieć nam trzeba uraz p rze­ szłości, a jed yn ie zap am iętać o tern, że w w a lc e b y liśm y nie z N iem cam i, a le z system em p ru sk o-n iem ieck im , który ch ciał nas zniszczyć. S am i w o ln i — w o ln y m i p ozw olim y być innym ...”.

4e) DO K V — 306 raport k ap itan a P sarsk iego z dn. 18 VI 1919 r. 47) T. G r y g i e r , P owsta nie... s. 661 i nast.

48) DO K V — 312 D ow ód ztw o G łów n e W ojsk W ielk op olsk ich uznało n aw et w yb u ch p o w sta n ia za przed w czesn y, n a w et za sprow ok ow an y przez N iem ców .

4Я) DOK V — 312 raport N aczeln ego D ow ód ztw a W ojsk P olsk ich w W ar­ sza w ie z dn. 14 V III 1919 r.

50) DOK V — 24 raport sy tu a cy jn y N aczeln ego D ow ództw a W ojsk P o lsk ich w W arszaw ie z dn. 20 IX 1919 r. K on tak ty rządu litew sk ieg o i ło tew sk ieg o z P olską p rzygotow ał już prem ier lite w sk i S lażew icz, u w ażając, iż takie rozw iązan ie będzie n ajlep sze w ob ec plan ów n iem ieckich, k tórych p u n k tem w y jścia b y ły P ru sy W schodnie

M) DOK V — 32 raport Sztabu G en eraln ego W ojsk P olsk ich z dn. 12 V III 1919 r. N a w ia sem m ów iąc, zam ach (26, 27, 28 V III 1919 r.) na pocztę i k oleje sp ow od ow ał m asow e aresztow an ia działaczy polskich na L itw ie. Rząd lite w sk i d oszedł do przekonania, że rząd p o lsk i „nie rezygn ow ał z plan ów u nijnych z L itw ą ”. Z resztą w październiku 1919 r. opinia publiczna na L itw ie, w obec poczynań n iem ieck ich w P rusach W schodnich, znow u zaczęła żądać porozu­ m ien ia z P olską.

S2) S p raw y te p rzed sta w ię na in n ym m iejscu . T ym czasow e w y n ik i badań p rzed sta w iłem na se s ji nau k ow ej p ośw ięcon ej 30 rocznicy p leb iscytu , od b ytej w K w id zyn ie dnia 21 lipca 1960 r.

ss) DOK V — 312 raport sy tu a cy jn y N aczelnego D ow ództw a W ojsk P o lsk ich w W arszaw ie z dn. 25 V III 1919 r.

p rojek t zw iązk u p a ń stw L itw y , Ł otw y, E stonii, B iałoru si, P o lsk i i U k r a in y 34). R ealizacja tego projek tu k o m p lik o w a ła się na sk u tek n ieu sta b ilizo w a n ej sy tu a c ji na Ł o t w ie 55) i U k r a in ie 50). Te dw a m om en ty załam ały w listop ad zie 1919 r. całą p o lity k ę b a łty ck ą P olsk i. K o lejn e etap y porażki p o lsk iej w tej d zied zin ie — to tarcia w ew n ętrzn e w P o lsce na tle zajęcia Pom orza w styczn iu i lu tym 1920 r . 57). R zu to w a ło to b ow iem na p olsk ą akcję p le b is c y to w ą M;

51) DOK V — 25 raport sy tu a c y jn y S ztab u G en eraln ego W ojsk Polskich z dn. 20 X 1919 r. P lan p orozu m ien ia, że „tw orzen ie zw iązku sam odzielnych p a ń stw — L itw y , Ł otw y, E stonii, B iałoru si, P olsk i, U k rain y jest n iezbędne dla w sp óln ej obrony tery to rió w tych p a ń stw przed zaborczością R osji i pod n o­ szących się już po pogrom ie N iem ców , dla w sp ó ln eg o w y siłk u nad odbudow ą gosp od arstw n arodow ych, dla w sp ó ln y ch u siło w a ń w celu u zysk an ia odszko­ d ow ań za p o czy n io n e rab u n k i i szkody, p o w sta łe w czasie pob ytu w ojsk n iem ieck ich , zaś dla L itw y i Ł otw y przez kołczak ow ców , dla stw orzenia jed n o lity ch p o d w a lin gosp od ark i fin a n so w ej, jed n o liteg o system u m onetarnego i w a lu to w eg o , narodow ego h an d lu i p rzem ysłu , dla p od jęcia prób nad w p ro w a ­ d zeniem jed n o lity ch p od staw ogólnego sy stem u narod ow o-gosp od arczego, p a ń ­ stw ow ego, socjaln ego i k u ltu ra ln eg o , z zach ow an iem w szelk ich in d y w id u a ln o ści n aro d o w o -sp o łeczn y ch i p ra w n o -p a ń stw o w y ch zrzeszających się pań stw , dla stw orzen ia k o m itetó w p o jed n a w czy ch ”.

C ele tego so ju szu — to stw o rzen ie m ięd zy in n ym i p ierścien ia p ań stw o k alających P ru sy W sch od n ie. G odzono się na p rzew od n ictw o P o lsk i w tej spraw ie, a le — jak to strona lite w sk a pod k reślała — „szukam y oparcia w P olsce, ale jako rów n y z ró w n y m i” (raport N aczeln ego D ow ód ztw a W ojsk P olsk ich w W arszaw ie z dn. 12 X 1919 r. DOK V — 24). F ilo n iem ieck i rząd ło te w sk i N eed ry upadł. N a stą p iła reorganizacja arm ii ło te w sk ie j (gen. S im o- nasen) przy pom ocy a n g ielsk iej. N ow a arm ia ło tew sk a podjęła w a lk ę na dw a fronty: p rzeciw k o w ojsk om n iem ieck im , operującym na Ł otw ie, oraz przeciw ko w ojsk om R osji rew o lu cy jn ej. Zresztą dla w a lk i Ł otyszów z od d ziałam i n ie ­ m ieck im i v. d. G oltza rząd rad zieck i zap rop on ow ał Ł o tw ie i E stonii zaw arcie pokoju. L itw a , Ł o tw a i E stonia jed n ak że zw ró ciły się do P o lsk i (w p a źd zier­ niku), b y n a w ią za ć rok ow an ia w oparciu o k w ie tn io w ą (1919 r.) odezw ę P iłsu d sk ieg o do n arod u lite w sk ie g o .

55) C hodziło o to, że L itw a w zn acznej części była zajęta przez w ojsk a n iem ieck ie i k o łczak ow ców , rozlok ow an e w zd łu ż lin ii k o lejo w y ch L ibaw a — M itaw a i M itaw a — S za w le. S w ą obecność na Ł o tw ie p ozorow ały one k o ­ n ieczn ością zorgan izow an ia się przed w y ru szen iem na R osję (DOK V — 26 raport N a czeln eg o D ow ód ztw a W ojsk P o lsk ich w W arszaw ie z dn. 26 X 1919 r.).

50) C hodziło o p o lity k ę P e tlu r y na U k ra in ie w ob ec w o jsk k o n trrew olu cyjn ych D en ik in a, które p od ch od ziły pod K ijów . P iłsu d sk i u leg a ł propozycjom stw o ­ rzenia soju szu p o lsk o -u k ra iń sk o -ru m u ń sk ieg o . „ S tan ow isk o R u m u n ii w sp raw ie U k ra in y schodzi się z naszym , gdyż u trzym an ie U k ra in y sam od zieln ej jako osła b ien ie R osji jest dla n as bardzo pożądane, to też m y śl soju szu w inna zn aleźć zrozu m ien ie z n aszej stro n y ” (DOK V — 24 raport N a czeln eg o D o ­ w ó d ztw a W ojsk P o lsk ich w W a rsza w ie z dn. 18 X 1919 r.). T ru d n ości w r e a li­ za c ji tych p la n ó w w y p ły w a ły z sy tu a cji w o jen n ej w południow 7ej R osji. C hodziło tu o p o m y śln e op eracje X II arm ii w o jsk rew o lu cy jn ej R osji, a przede w sz y stk im grupy tzw . Jakiw , sk ład ającej z trzech d y w izji, o p eru jącej w ok o­ lica ch K orsunia. P etlu ra m im o p rop ozycji sojuszu z D en ik in em zam ierzał jednak p ie r w sz y za ją ć K ijów .

57) D nia 28 m arca 1919 r. K om isariat N aczeln ej R ad y L u d ow ej w P ozn an iu został u p o w a żn io n y jak o m an d atariu sz rządu p o lsk ieg o w W arszaw ie do prze­ jęcia w jego im ien iu ziem polsk ich b yłej d zieln icy p ruskiej. Stąd D ow ód ztw o G łó w n e W ojsk W ielk o p o lsk ich zaczęło tw orzyć p u łk i p om orskie( np. 64 p. p., 65 p. p., 66 p. p.). W m aju i czerw cu 1919 r. p od jęto m iędzy K om isariatem N R L a rządem p o lsk im w W a rsza w ie narad y celem dalszego u sta len ia sp raw y p rzejęcia Pom orza, „by to p rzejęcie n a stęp o w a ło w sposób nie ty lk o u trw a la ją cy p a ń stw o w o ść, ale i od p o w ia d a ją cy św ia tły m i w zn io sły m trad ycjom d em okracji p o lsk iej...” (W A PB R ep. 4, nr 1126). O stateczn ie przejęcia Pom orza n ie dokonały p u łk i p om orskie, a arm ia H a llera (DOK V — 312 raport sy tu a c y jn y D ow ód z­ tw a G łów n ego W ojsk W ielk op olsk ich z dn. 19 X II 1919 r.).

38) W A PB R ep. 4, nr 1237 p ism o W arm iń sk iego K om itetu P leb iscy to w eg o z dn. 8 IV 1920 r. R. K latt n ie słu sz n ie pom ija p rzy o m a w ia n iu in sty tu cji

442

P rzygotow an ia do II pow stan ia śląsk iego m iały rów nież w p ły w na a tm osferę przed p leb iscytow ą na M azurach i W a r m ii59). W reszcie trudności m ilita rn e P olsk i, zw iązan e z w ojną 1920 r. co). P leb iscy t na M azurach i W arm ii z 11 VII 1920 r. sta ł się w ięc ostatn im z elem en tów przegranej dla P o lsk i w tym czasie p o lity k i b ałtyck iej. L itw in i w y g ra li w ów czas K ła jp e d ę 61).

Jeśli K latt om aw iał działaln ość „K om isariatu R zeszy”, to przede w szy stk im na ten m om ent p o lity k i b a łty ck iej należało zw rócić uw agę. D la jej realizacji był bow iem pow ołan y i zadanie to w zasadzie po m y śli p o lity k i n iem ieck iej w y k o n a ł6~).

D rugim , nie m niej w ażnym , zadaniem , jakie ..K om isariat” m iał w ykonać w d zied zin ie p olityczn ej, było op an ow an ie ruchu polskiego w P rusach W scho­ dnich i Z achodnich. Z agadnienie to K latt potrak tow ał bardzo m arginesow o. D la niego spraw a ta istn ieje tylko jako „obrona P rus W schodnich i Zachodnich przed m arszem P o la k ó w na G dańsk” 6:i). Istotn ie było to jedno oblicze k w estii p olsk iej — p olsk iej p o lity k i b ałtyck iej, om ów ionej w yżej. A le istn ia ło jeszcze drugie ob licze tej spraw y — lu d n ości p olsk iej na tym teren ie. R ów nież w pracy „K om isariatu R zeszy” zagad n ien ie to w id zian o jako w ażną dziedzinę p o lity k i d em ograficznej, przede w szy stk im jako w a lk ę o tzw . „ Z w isch en sch ich t”, której zdobycie m ogło zad ecyd ow ać o w y n ik u p rzyszłej w a lk i p le b is c y to w e j64). D alej rozp atryw an o stosu n ek o ficjaln ej rep rezentacji tzw . „św iadom ych P o ­ la k ó w ” do w ład z n iem ieck ich (tak ad m in istracji n iem ieck iej, jak i now ych w ład z rew o lu cy jn y ch Rad R obotników i Żołnierzy). C hodziło przede w szy stk im 0 stosu n ek polsk ich podk om isariatów N aczelnej R ady L udow ej w G dańsku 1 B ydgoszczy, W arm iń sk iej R ady L udow ej i M azurskiej R ady L u d o w e j65). P rzecież n ie kto in n y d ecyd ow ał np. o zakazaniu d ziałaln ości podkom isariatów 7 NRL czy o p ociągn ięciach w ład z pruskich w obec P olsk ich Rad L udow ych, o ficja ln ej rep rezen tacji in teresów lu d n ości p o lsk iej w p a ń stw ie p r u s k im 66). K om isarza R zeszy sy tu a cję w P rusach Z achodnich. D zielnicą tą W innig rów n ież k ierow ał, a p olsk i ruch p o lity czn y Pom orza w pływ Tał bezpośrednio na spraw ę polską na M azurach i W arm ii.

59) D OK V — 309 raport m ajora W itorzeńca, dow ódcy p u łku bytom sk iego z dn. 1 X II 1919 r. Chodziło tu o w yd arzen ia w Szczypiornie, zgrupow aniu uchodźców polskich ze Śląska.

60) B. L e ś n o d o r s k i , N iek tó r e zagadn ien ia z d z i e jó w W a r m ii i M azur

w latach 1918 — 1920, K w a rta ln ik H istoryczny, L X III, nr 4/5, s. 405 i nast.

61) DOK V — 312 raport sy tu a cy jn y D. O. Gen. Poznań z dn. 20 VII 1920 r. 62) W A PO 1/220 raport sy tu a cy jn y N aczeln ego P rezydium w K rólew cu z dn. 29 IV 1920 r.

6S) R. K latt, Ostprewssen... s. 61. '

64) W A PO 1/259 pism o n aczeln ego prezesa Prus W schodnich z dn. 12 VII 1919 r.

65) W A PO 1/221 pism o naczeln ego prezesa Prus W schodnich z dn 20 III 1919 r. S zczegóły zob. T. G r y g i e r, N ie k tó r e zagadnienia... s. 250 i n. R aportow ano 10 k w ietn ia 1919 r. W innigow i, że „planow a p olon izacja ad m in istracji w Prusach Z achodnich na M azurach i W arm ii jest przez P olak ów prow adzona k o n sek ­ w en tn ie. O statnio jako n ow y sukces tej polityk i, to zorganizow anie M azurów i W arm iaków , którzy o ficja ln ie p rzy łą czy li się do p rusko-zachodnich P olak ów i ośw iad czyli, że będą w a lc z y li o o d d zielen ie P rus Z achodnich od N iem iec. S ta ły m p rzed sta w icielem M azurów i W arm iaków jest M azur H erbst, który u rzęduje w P odk om isariacie NRL w G dańsku i utrzym uje żyw e k on tak ty z P ozn an iem i W arszaw ą...” (SAG Rep. 2, nr 4135).

66) R. K la tt n a w et nie poruszył istotn ego problem u, jakim była różnica zdań w o cen ie ruchu p o lsk ieg o m ięd zy K om isarzem R zeszy A. W innigiem a n a ­ czeln ym p rezesem P rus Z achodnich, v. Jagow em . T en ostatn i np. sp rzeciw ia ł się zd ecyd ow an ie w p row ad zan iu stanu oblężenia w prow incji, gdyż „przy pom ocy ogłoszen ia stanu oblężenia w ca le lep iej nie będzie m ożna zw alczać p o lsk ieg o ruchu p olity czn eg o niż to dotychczas prow adzono (za w y ją tk iem

W reszcie spraw a polska jako w ew n ętrzn y problem p ro w in cji rozpatryw ana b yła przez „K om isariat” w d w u asp ek tach — raz jako u łożen ie in teresów lu d n o ści n iem ieck iej na Pom orzu, w p rzy szło ści scalon ym z p a ń stw em polskim , czy na p rzyszłych terenach p leb iscy to w y ch , k tóre w w y n ik u g ło so w a n ia w łą ­ czon e zostałyb y do p a ń stw a p olsk iego °7). Po w tóre jako u łożen ie in teresów lu d n o ści p o lsk iej na terenach p leb iscy to w y ch , k tóre w w yn ik u g łosow an i, p o zo sta ły b y w ram ach p a ń stw a n ie m ie c k ie g o 88).

O tóż bardzo w a żn y m m an k am en tem p racy K la tta jest pom in ięcie probier*.” p olsk iego jako sp raw y w ew n ętrzn ej P rus Z achodnich i W schodnich, tym b ardziej że autor w id zi problem lit e w s k i Be).

T rzecim zad an iem „K om isariatu R zeszy ” w K ró lew cu b yło rozw iązan ie p rob lem ów w ew n ętrzn y ch rew o lu cji n iem ieck iej na teren ie P ru s Z achodnich i W schodnich. To zad an ie p rzed sta w ił K latt najszerzej. Praca K latta w p orów ­ n aniu z d otych czasow ą literatu rą przed m iotu jest w y ra źn y m p ogłęb ien iem zn ajom ości p r z e d m io tu 70). S zczeg ó ln ie cenne są rozdziały: I (Die A r b e i t e r ­

und S o ld a i e n r ä t e in O s tp r e u s s e n ) oraz rozdział II (D er R e ic h s - u n d S t a a t s k o m ­ m i s s a r fü r O s t p r e u s s e n ) 71).

C iek aw e są u w a g i K la tta o radach ro b o tn iczo -żo łn iersk ich w Prusach W schodnich i Z achodnich. Otóż stojąc na sta n o w isk u W inniga, podkreśla, iż przede w szy stk im n ależy w id zieć różnice m ięd zy rad am i w R osji R ew o lu ­ cy jn ej a w N iem czech 72). R ady n iem ieck ie nie m ia ły b yć po p ierw sze organam i w ła d zy , sp raw ow ać w ła d zy d y k ta to rsk iej, a tylk o k on trolow ać w ła d ze ad m in i­ stra cji ogólnej, w zg lęd n ie tej o sta tn iej „dopom óc w u trzym an iu porządku i spokoju w k ra ju ”. P o d rugie rad y n iem ieck ie u zn a ły rząd jako n ajw yższy organ w ład zy w y k o n a w czej w p a ń stw ie. P o trzecie ustalon o p arytet w rządzie dw u partii: n ieza leżn y ch so c ja listó w (U SPD) i so cja listó w (SPD ). U m ow a

7 10 X I 1918 w tym p rzed m iocie m ięd zy ty m i dw om a p artiam i form aln ie zakończyła rew o lu cję n iem ieck ą. D a w n a m ach in a p ań stw o w a i urzędnicza p racow ała dalej m im o zm ien io n y ch w a ru n k ó w p olityczn ych . P o czw arte — n o w e w ład ze p o lity czn e u zn a ły k on ieczn ość zw ołan ia k o n sty tu a n ty . G ru d n iow y (1918 r.) kongres rad rob otn iczych i żołn iersk ich o sta teczn ie rozstrzygnął problem : N iem cy rep u b lik ą rad ziecką czy p arlam en tarn ą na korzyść tej o sta ­ tn iej. P o p ią te — o fic ja ln ie n o w e w ła d ze N iem iec u znały, iż n ie m ogą na razie p rzeprow adzać g w a łto w n e j so cja liza c ji, gdyż d op row ad zić to m oże „do z a ła ­ m an ia gosp od arczego N ie m ie c ” 7S).

liczn iejszy ch m o żliw o ści p rzeprow adzania aresztow ań), p on iew aż dla przepro­ w a d za n ia stan u ob lężen ia potrzeba w ię k sz e j ilo ści w ojsk a. Tego zaś brak przede w szy stk im na K aszu b ach ...” (SA G R ep. 2, nr 4131 pism o n aczeln ego prezesa P rus Z achodnich z dn. 16 IV 1919 r.).

*T) A. W innig sp ecja ln ie o b a w ia ł się agita cji p olsk iej, jak się w yrażał, „ u sy p ia ją cej czu jn ość lu d n o ści n ie m ie c k ie j”, że N iem com w obecnych w a ­ runkach po w o jn ie n ie b ed zie n igd zie le p ie j niż w P olsce. (SAG R ep. 2, nr 4135 raport z dn. 10 IV 1919 r.). Por. w y ty c z n e K om isariatu NRL. w P ozn an iu z dn. 1 VII 1919 r. w sp ra w ie p olsk iej p o lity k i w ob ec N iem ców .

88) W APO 1/244 p ism o rejen cji o lszty ń sk iej z dn. 12 IV 1919 r. Por. pism o W arm iń sk iego K om itetu P le b isc y to w e g o z dn. 8 IV 1920 n. (W A PB Rep. 4, nr 1237).

M) R. K l a t t, O stp r eu ssen ... s. 106. T ym czasem w ła d ze w sch o d n io p ru sk ie c z y n iły w szystk o, by np. przeszkodzić ląd ow an iu arm ii H allera w G dańsku i b y jej transport n ie p rzech od ził przez W arm ię i M azury, „których m ieszk ań cy p la n u ją p o w sta n ie...” (SA G R ep. 2, nr 4133 a raport z dn. 10 IV 1919 r.).

70) Por. o sta tn io W. W r z e s i ń s k i , W r ze n ie r e w o lu c y jn e ... s. 134, przyp. 2. 71) R. K l a t t , O stp r eu ssen ... s. 13 i 59.

72) Ibid... s. 14.

7S) W A PB R ep. 2, nr. 4131 pism o n a czeln eg o p rezesa P rus Z achodnich z dn. 17 III 1919 r. u jm u je tę sp ra w ę in aczej. S ta w ia k w estię w ten sposób,

444

W tak iej sy tu a cji n aczeln y prezes Prus W schodnich, v. B atocki, op racow ał w aru n k i w sp ółp racy m ięd zy adm inistracją a radam i robotniczo-żołnierskim i. C hodziło przede w szy stk im o nieprzerw aną akcję aprowizac-yjną, następni*. 0 utrzym an ie d y scy p lin y w ojsk ow ej, u sta len ie r o li w ojsk a n iem ieck iego, sta cjo ­ nującego jeszcze na okupow anych terenach w schodnich, oraz o zach ow an ie p olity czn eg o charakteru stan ow isk a urzędników . R ady rob otn iczo-żołniersk i? n ie m ia ły ograniczać urzędnikom sw obody w yrażan ia poglądów , n aw et rea k ­ cyjn ych , gd yż każda „siła urzędnicza była potrzebna do w a lk i z P olak am i 1 L itw in a m i” 74). Stąd pom ysły w ład z adm in istracyjn ych , by „w ciągn ąć” do r ew o lu cji u rzędników i w ieś. T w orzy się w iec rady urzędnicze (B eam tenrat) czy rady ch łop sk ie (B auernräte) 7S).

N ie w ą tp liw ie czas p racow ał p rzeciw k o radom . Z ch w ilą w yboru p a rla ­ m entu, organów sam orządu terytorialn ego, pozostaw ien ia daw nej a d m in i­ stracji, a p otem u n ii person aln ej „K om isarza R zeszy ” z n aczeln ym p rezydentem p ro w in cji p ru sk ow sch od n iej, d ziałalność rad sta w a ła się coraz bardziej n ie ­ w ygodna dla p o lity k ó w socjaldem okratycznych. Stw ierd zan o, że rad robot- n iczo-żołn iersk ich okresu rew o lu cy jn eg o nie uznano za w ład ze p ru sk ie. P o n iew a ż p ow ołan o je ty lk o po to, by p opierały i nadzorow ały d ziałalność w ładz, w ię c nie b y ły u pow ażnione do w y k o n y w a n ia u p raw n ień tych w ładz, rep rezen ­ tow an ia p a ń stw a czy zaciągan ia w jego im ieniu jak ich k olw iek zob ow iązań ” 7β). W k w ietn iu 1919 r. W innig opracow ał projekt tryb u urzędow ania rad, traktując je „jako organ izacje pom ocnicze rew olu cji, a kontrolę ad m in istracji przerzu­ cając na sejm ik i p o w ia to w e i rady sam orządow e” 7:). O graniczanie zadań rad rob otn iczo-żołniersk ich przybrało d rastyczne form y przy tzw . fin a n so w a n iu rad 78). W zasad zie za p race w radach n ie m ia ł kto płacić. O stateczn ie do 16 styczn ia 1920 r. rady zo sta ły z lik w id o w a n e 79).

Istn ieją ca w W ystru ciu P ru sk ow sch od n ia R ada P row in cjon aln a (D er O st- p reu ssisch e P rovin zialrat) rów n ież w sw y m charakterze była nie ty le naczelną w ład zą rew olu cyjn ą, ile organem , który m iał organizow ać obronę granic Prus W schodnich, prow adzić uk ład y z w ła d za m i rew o lu cy jn y m i w R osji, z p olskim K om isariatem N aczeln ej R ady L udow ej w Poznaniu, „starać się naw iązać zgodną w sp ółp racę z n aczeln ym prezydium w K rólew cu oraz organizow ać K orpus O chotniczy w p ro w in cji” 80). W praw dzie rew olu cjon iści p ru sk ow sch od n i sta ra li się ratow ać rolę rad na kon gresie rad w K rólew cu (7'8 II 1919) i p rzy­ p u ścili zd ecyd ow an y atak na p o d sta w ę ustroju ad m in istracyjn ego pań stw a p ruskiego — landraturę i ustrój m iejsk i, ale u le g li w ięk szo ści k o n trrew o lu ­ cyjn ej. O skarżano rew o lu cjo n istó w z południa p row incji (M azur i W arm ii), że „terroryzują w ład ze p ruskie, że chcą stw orzyć w ojsk o rep u b lik ań sk ie, w ojsk o lu d ow e, że chcą u ch w ycić w ła d zę” KI). W innig zd ecyd ow ał się n aw et że przebieg rew o lu cji w P rusach W schodnich i Zachodnich był łagodny, gdyż „św iad om ość n arodow ego n ieb ezp ieczeń stw a (polskiego) łączyła ludność n ie ­ m ieck ą...”.

74) W A PO 1/228 pism o n aczeln ego prezesa P rus W schodnich z dn. 12 I 1919 r. 75) R. K l a t t , O stpreussen... s. 20 — 21.

7B) Ibid... s. 41. 77) Ibid... s. 44. 78) Ibid... s. 53. 7U) Ibid... s. 52.

so) O rganizacja k orpusów ochotniczych, jako zbrojnego ram ienia n ie m ie c ­ kiego, sk ierow an ego przeciw k o lu d n ości polsk iej i sam ej P olsce, w ym aga o so ­ b nego om ów ien ia z p olsk iej strony, Zob. A u sfü h ru n gsb estim m u n gen für B ildung ein es F reiw illig en k o rp s z dn. 17 I 1919 r.

81) K ongres rad rob otn iczo-żołniersk ich w K rólew cu należy znacznie szerzej om ów ić niż to u czyn ił R. K latt. P rzed staw ię tę spraw ę na innym m iejscu .

na rad yk aln e p o cią g n ięcia ! 3 III 1919 r. siłą rozbroił głów n ą podporę rew o lu cjo ­ n istó w pru sk ow seh od n ich , M arynarską Obronę L udow ą w K r ó le w c u 02). W innig ro k o w a ł początkow o z p rzyw ód cam i rew o lu cy jn y m i w K rólew cu i O lsztynie, żąd ał p od p orząd k ow ania się rząd ow i i w ład zom w ojsk ow ym . L ew ica re w o lu ­ cyjn a odrzucała te w aru n k i. N a ak cję W inniga w ob ec spartakusow Tsk iej M a­ ryn arsk iej O brony L udow ej od p ow ied zian o groźbą zorganizow ania strajku gen eraln ego. Na teren ie p o w ia tó w m azu rsk ich i w arm iń sk ich dochodziło do ostrych s t a r ć 83). 10 m arca 1919 r. w ła d ze p ru sk ie ogłaszają na teren ie M azur i W arm ii stan oblężenia. Z achodziła obaw a strajku robotników rolnych oraz w zm ożonej a k cji p o lsk iej w zw iązk u z p la n o w a n y m p rzyb yciem arm ii gen. H a llera do P o ls k i84).

Inną dziedziną, w k tórej R. K la tt dał n ow e m a teria ły , jest rozdział IV

(D er S c h u tz d e r H e i m a t , s. 124— 183), p rzed sta w ia ją cy rozw ój organ izacyjn y

sa m ej d zieln icy p ru sk o w sch o d n iej z jednej, a n ajb ard ziej w rogo nastaw ion ej do lu d n o ści p o lsk iej organ izacji, D er H eim atd ien st, z drugiej strony. W artość tego rozdziału p o leg a przede w sz y stk im na o m ó w ien iu stru k tu ry a d m in istra­ cy jn ej. M an k am en tem jej jest ty lk o sy g n a lizo w a n ie program u i m etod d zia­ ła n ia p olityczn ego H eim a td ien stu . Z u w a g i na bardzo istotn ą dla polsk iego ru ch u p o lity czn eg o d zia ła ln o ść H eim a td ien stu sp raw ę tę om ów ię osobno. N a tym m iejscu p oru szę ty lk o bezsp orn e fa k ty jako n iezap rzeczaln y dorobek n a u k o w y K latta, m ia n o w ic ie p rzed sta w ia on dość śc iśle podział ról m iędzy a d m in istracją p a ń stw o w ą a n ow ą organ izacją sp o łeczn o -p o lity czn ą 8r>). U jaw n ia się w p ełn i rola v . G ayla i B atock iego. In n y asp ek t d zia ła ln o ści H eim a td ien stu — to rola sch ron isk a dla o ficeró w p ru skich. Z d n iem 1 IV 1920 liczono się z m a so w y m i zw o ln ien ia m i z w ojsk a. T y lk o n ie w ie lu m ogło liczyć na pozostan ie w arm ii (której sta n ogran iczały w a ru n k i p o k o jo w e )se). A kcja p leb iscy to w a H eim a td ien stu u ła tw io n a b yła jego stru k tu rą organizacyjną, której radcy p o w ia to w i (K reisräte) p o d leg a li nie n a czeln em u p rezeso w i p ro w in cji w K ró­ lew cu , ale p rezeso w i r ejen cji w O lsztyn ie. T ym sposobem rejen cja olsztyń sk a sta ła się cen tru m n ie m ie c k ie j a k cji p le b is c y to w e j87). '

In n y elem en t a k cji p leb iscy to w ej „K om isarza R zeszy ” — to reorganizacja p o lic ji p ru sk ow sch od n iej. P rzed e w sz y stk im chodziło o od d zielen ie p olicji porząd k ow ej od p o lic ji b e z p ie c z e ń s tw a 88) oraz pod p orząd k ow anie p rezesow i r ejen cji o lszty ń sk iej p o lic ji gran iczn ej (L an desgrenzpolizei) obszarów p le b isc y ­ to w y ch . W ten sp osób od d zielon o ją od B erlin a 89).

P o d k reślę tu jed yn ie n iep ełn ą a n a lizę p rotokołu obrad tegoż kon gresu (protokół w y d a n y drukiem ) tak przez K latta, jak i przez W rzesiń sk iego. O stateczn ie p ó źn iejsze w y d a rzen ia w P ru sach W schodnich b y ły w y n ik ie m d ecyzji, które za p a d ły na tym że k o n g resie.

82) R. K l a t t, O stp reussen... s. 70.

83) A utor o m a w ia n ej p racy ca łk o w icie pom ija w y d a rzen ia w M rągow ie i P u szczy P isk iej z k ońca m arca i początku k w ietn ia 1919 г., będące dalszym c ią g iem w a lk z 3 m arca 1919 r. w K rólew cu (zob. E. S u k e r t o w a - B i e d r a - w i n a i T. G r y g i e r , W a l k a o sp o ł e c z n e i n a r o d o w e w y z w o l e n i e ludności

W a r m i i i Mazur. O lszty n 1956, s. 91 i n.).

84) R. K l a t t , O stp r eu ssen ... s. 78. 85) Ibid... s. 150.

8e) N ied o sta tk iem tej p artii p racy autora jest ogran iczenie tem a tu do spraw o rgan izacyjn ych , z p ra w ie k o m p letn y m p om in ięciem program u i d ziałaln ości p o lity czn ej H eim a td ien stu .

87) W A PO 1/262 pism o p rezesa rejen cji o lszty ń sk iej z dn. 12 I 1920 r. 88) R. K l a t t , O stp r e u sse n ... s. 171.

8e) Ibid... s. 174.

446

K ońcow e rozdziały (V— D er K u p p -P u fsc h ; VI—Die V o lk s a b s ti m m u n g v o m 11 V II 1920) są p raw ie ty lk o podsum ow aniem dotychczasow ej literatu ry p rzed ­ m iotu. N iczeg o n ow ego n ie w noszą 90).

P o d sta w o w ą k on sek w en cją w ydarzeń z 1. 1918 — 1920 jest, w ed łu g K latta, dążność do ca łk o w itej reorganizacji, ujed n olicen ia ad m in istracji Prus W sch od ­ nich. D alej stan ow isk o n aczeln ych p rezesów P rus W schodnich m ia ło ulec w zm ocn ien iu , znaczna ilość zadań, będąca dotychczas w g e stii rządu b e r liń ­ skiego, m iała być p rzen iesion a na n aczeln ego prezesa p r o w in c ji91). W czerw cu 1920 r. u stan ow ion o w B erlin ie urząd sp ecjaln ego w y sła n n ik a naczelnego prezesa P rus W schodnich. D la tego w y sła n n ik a p rzew id yw an o n aw et tytu ł p rusko- w sch o d n ieg o posła przy rządzie w B e r lin ie 92). P od k reślan o w ten sposób w y ją tk o w ą au ton om ię p olityczn ą P rus W schodnich 9:!).

Tadeu&z G r y g ie r

ERN ST B A H R , Poln isc he V e r ö ff en tlich u n g en zu r o s t - unci w e s tp r e u s s i s c h e n

G esch ich te aus d e m ve rg a n g e n e n Ja h rz eh n t (1950 — 1960), Z eitsch rift f. O st­

forschung, B. X , 1961. H. 2, M arburg/Lahn, s. 309 — 347.

Z nany nam przede w szy stk im z k siążek na tem a t d ziesięcio lecia rządów p olsk ich na ziem iach odzyskanych p isan ych z pozycji zach od n ion iem ieck iej, E rnst B ahr, og ło sił w „Z eitsch rift für O stforsch u n g” artyk u ł in form acyjn y 0 polsk ich pracach n au k ow ych z dzied zin y historii Pom orza G dańskiego, W arm ii 1 Mazur, w y d a n y ch w d ziesięcio leciu 1950 — 1960. W artykule zaw arte są k rót­ kie, n iek ied y telegraficzn ym sty lem podane, w iad om ości o 167 pozycjach k sią ż­ k ow ych i artyk u łow ych . Z asadniczo B ahr unika ocen i podaje ty lk o inform acje o treści pracy, choć n iek ied y n ie p o tra fi p ow strzym ać się od zgryźliw ego sfo r­ m u łow an ia, zw łaszcza przy pracach jaw n ie w ystęp u jących przeciwrko tezom b u rżu azyjn ej h isto rio g ra fii n iem ieck iej. Te ocen y są jednak w y ją tk iem . U kład a rtyk u łu jest następujący: n ajp ierw om ów ione zostały w y d a w n ictw a źródłow e, g łó w n ie T ow arzystw a N au k ow ego w Toruniu. N iedopatrzeniem jest dla m nie n iep od k reślen ie przy A c ta Polo niae M a r iti m a roli w y d a w n iczej G dańskiego T o w a rzy stw a N aukow ego. N otabene ta rola jest podana przy D z ien n ik u Ogiera. P ozostałe działy om ów ień — to: h istoria ogólna, historia społeczno-gospodarcza, h istoria praw a, h istoria k u ltu ry, szk oln ictw a i prasy, historia kościoła. Z w y ­ d a w n ictw em igracyjn ych podana jest ty lk o praca prof. K o c z e g o z „Tek H isto ry czn y ch ” (P oddanie się Prus Polsce w 1454 roku), a zabrakło kilk u innych pozycji, np. G i e r t y c h a . W spom niane jest rów nież tłu m aczen ie z czesk iego pracy prof. M a c z k a (H u sy c i na P o m o r z u i w Wielk opolsc e). W śród o m a w ia ­ nych prac w ielo k ro tn ie w y stęp u ją autorzy olsztyń scy. Szczególnie w ięk sze opracow ania, zam ieszczan e na łam ach „K om u n ik atów M azu rsk o-W arm iń sk ich ” są d ok ład n ie w yliczon e. Jednak p rym at zach ow u je w dalszym ciągu T ow arzy­ stw o N a u k o w e w T oruniu i jego w y d a w n ictw a . Z przeglądu Bahra w yn ik a jasno, że problem atyka p om orsk o-w arm iń sk o-m azu rsk a in teresu je szereg śro­ d ow isk n au k ow ych w P o lsce i w sp ółzaw od n iczą ze sobą w tej d ziedzinie n ie ty lk o Toruń z O lsztynem , G dańskiem i P oznaniem , ale i W arszaw a z K rak o­ w em , W rocław iem , Łodzią i Lublinem . P rzy u w zględ n ien iu w szy stk ich za strze­ żeń n a leży stw ierd zić, że takie in form acyjn e om ów ienia sp ełn ić mogą bardzo

") W zasad zie n ie w ych od zą poza stw ierd zen ia G ayla. 91) R. K l a t t , O stp reussen... s. 245.

9-) Ibid... s. 248.

93) P roblem ruchu au ton om iczn ego w P rusach W schodnich om ów ię na in n ym m iejscu .