Sfery decyzyjne w zintegrowanym organizmie przemysłowym

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA OECONOMICA 25,1982

V j : 4

J e r z y L i s i k i e w i c z *

SFERY DECYZY3NE W ZINTEGROWANYM ORGANIZMIE PRZEMYSŁOWYM

S z c z e g ó ln ą cechę w sp ó łcz esn eg o rozw oju przem ysłow ego (a w ła ­ ś c iw ie i g osp o d arczeg o w o g ó le ) j e s t k o n ie c z n o ś ć w y ty c z e n ia z a m ie rz e ń , warunków i czyn n ik ów Je g o rozw oju d ’ a m o ż liw ie d łu ­ g ic h o k re só w ; w ten sposób o k r e ś la s ię model p r z y s z łe g o rozwo­ ju i Je g o s t r a t e g i ę . N ie n e g u ją c z n a c z e n ia s te r o w a n ia b ie ż ą c ą d z i a ł a l n o ś c i ą je d n o s te k i o r g a n i z a c j i p rzem ysłow ych trz e b a pod­ n i e ś ć , iż w k ró tk im o k r e s ie z a k re s i n g e r e n c j i d e c y d e n ta J e s t o g r a n ic z o n y i s t n i e j ą c y m i zasob am i; zdeterm inow ane są bowiem:

1 ) poziom , s t r u k t u r a i a l o k a c ja z d o ln o ś c i p r o d u k c y jn y c h , 2 ) zasob y s i ł y ro b o c z e j i j e j k w a l i f i k a c j e ,

3 ) m o ż liw o ś c i z a o p a tr z e n ia i p rz e d m io ty p r a c y . 4 ) z b y t g o to w e j p r o d u k c j i,

a w ię c , g e n e r a ln ie b io rą c ', m o ż liw o ś c i r e a l i z a c j i p o trz e b spo­ łe c z n y c h ,

D o c y z je w k r ó tk im o k r e s i e , ja k o że p o le manewru J e s t dość w ą s k ie , ty c z ą s ię g łó w n ie : l ) s to p n ia w y k o r z y s t a n ia z d o ln o ś c i , p r o d u k c y jn e j od p o w ie d n io do z a p o trz e b o w a n ia s p o łe c z n e g o , o ra z

2 ) r e p a r t y c j l zadań p ro d u k c y jn y c h m iędzy j e d n o s t k i ( o r g a n i z a c j e ) p rze m ysło w e .

N a to m ia s t w d łu g ic h o k re s a c h o g r a n ic z e n ia s t a j ą s i ę c e la m i i swoboda manewru j e s t z n a k o m ic ie w ię k s z a .

N ie w d a ją c e ię w nadm ierne r o z s t r z ą e a n ie w a rto p rzyp om nieć

* P r o f . d r h a b . , I n s t y t u t Ek o n o m ik i i O r g a n iz a c ji P rz e m y słu i Bud ow nictw a S G P iS .

na og ó l uznano p o g lę d y co do samej i s t o t y s t r a t e g i i p rz e m y s ło ­ w e j. Tak np. uważa s i ę , że " s t r a t e g i a rozw oju ekonom icznego to ze:?pół w zajem n ie zgod nych, podstaw ow ych ro zw ięz a ń s p o łe cz n o - -ekonom icznych d o t y c z ą c y c h ; ce ló w d z i a ł a l n o ś c i sp o łe cz n o - e k o n o ­ m iczne j , dróg i metod ic h o s ią g a n ia o ra z środków i in stru m en -

1

tów d z i a ł a n i a " . W podobny sposób fo rm u łu je s i ę , iż ( o r g a n iz a ­ c y j n a ) s t r a t e g i a to " o k r e ś le n i e podstaw ow ych, d łu g o fa lo w y c h ce ­ lów i zadań p r z e d s ię b io r s t w a o r a z wybór sposobów d z i a ł a n i a i

o a l o k a c j i zasobów k o n ie c z n y c h do r e a l i z a c j i c e ló w " .

Można zatem s i ę z g o d z ić , że - po p ie rw s z e - s t r a t e g i ę o b ie ­ ra s ię zarówno w s k a l i makro - d la s o c j a l i s t y c z n e j g o s p o d a rk i n a ro d o w e j, ja k i w s k a l i m ikro - d la p rz e m ysłu i o r g a n i z a c j i p rz e m ysło w ych 3.

O c z y w iś c ie , c e le s t r a t e g ic z n e g o s p o d a rk i n arod o w ej mają c h a r a k t e r o g ó ln y i fu n d a m e n ta ln y (n p . c o ra z le p s z e z a s p o k o je n ie m a te ria ln y c h , i n ie m a t e r ia ln y c h p o tr z e b s p o łe c z e ń s t w a ), n a to ­ m ia st w s t r a t e g i i p rz e m ysłu i o r g a n i z a c j i p rzem ysło w ych wyzna­ cza s i ę c a le - podporządkowane celom og ó ln o sp o łe czn ym - b a r­ d z i e j zd ezag reg ow an e, Tak np. d la p rz e m y s łu i o r g a n i z a c j i p rz e ­ m ysłowych is t o t n e j e s t oszacowane z a p o trz e b o w a n ie na p ro d u k ty p o s z c z e g ó ln y c h g a ł ę z i i branż p rz e m y s łu w w y r a z ie ilo ś c io w y m i s tr u k tu r a ln y m d la dopasow ania do tego za m ie rz e ń rozbudowy z d o l­ n o ś c i p r o d u k c y jn y c h .

Znane d łu g o fa lo w e c e le p o z w a la j? na s fo rm u ło w a n ie sposobów i etapów ic h r e a l i z a c j i , w tym na z a s to s o w a n ie o d p o w ie d n ich

środków in s t r u m e n ta ln y c h . *

W g o sp o d arce n aro d o w ej tak im podstawowym c z y n n ik ie m i n s t r u ­ m entalnym j e s t system fu n k c jo n o w a n ia g o s p o d a r k i.

O la p rz e m y s łu c z y n n ik ie m in s tru m e n ta ln y m j e s t m. i n . koncep­ c j a tw o rz e n ia o r g a n i z a c j i p rz e m y s ło w y c h ; in a c z e j m ów ięcj w j a ­ ~ 3 . P e j e s t k a , P ro b le m y s t r a t e g i i ro zw o ju ekonom icz­ nego P o l s k i [ w : ] P ro b le m y s t r a t e g i i g o s p o d a r c z e j. Warszawa 1971, s . 73.

2

_{A. 0 . C h a n d 1 e r , S t r a t e g y and S t r u c t u r e , Cambridge,} M ass, 1962, •

3 I d e a : p r z e d s ię b io r s t w a przem ysłow e - o r g a n i z a c je przem y­ słow e sę in te r p r e to w a n e w toku d a ls z y c h rozw ażań, *

k ic h u k ła d a c h o r g a n iz a c y jn y c h i s t r u k t u r a c h można d a je fe k ty w - n-iaj r e a liz o w a ć z a ło ż o n e c e le s t r a t e g i c z n a 4 . C hod zi tu g łó w n ie zarówno o sprawne fu n k c jo n o w a n ie w d łu g im i k r ó t k i « o k r e s ie j a k i o z a p e w n ie n ie dynamizmu in n o w a c yjn e g o .

Wobec f a k t u , i ż w y s tę p u je dość s z e r o k i w a c h la r z m o ż liw o ś c i k o n s tru o w a n ia f o r m a c ji o r g a n iz a c y jn y c h w p rz e m y ś le , i s t n i e j e k o n ie c z n o ś ć doboru t a k ic h , k t ó r e s p e ł n i a j ą swe z a d a n ia we w spółczesnym p rz e m y ś le i p r z y n ie u s ta n n e j p r e s j i p o stęp u nowo­ c z e s n o ś c i.

W p ierw sz ym r z ę d z ie , p o k ró tc e wspomnieć trz e b a - po p ie r w ­ sze - o u w arun k o w an iach , w j a k i c h d z i a ł a p rz e m y s ł i - oczyw i- é c ie - o r g a n iz a c je p rzem ysłow e nań s ię s k ła d a ją c e .

P rz e m y s ł o k r e ś la s ię ja k o system naczyń p o łą c z o n y c h o l i ­ cznych i w ie lo s t r o n n y c h p o w ią z a n ia c h o ra z s p rz ę ż e n ia c h z w ro t­ n yc h . Tak np. rozbudowa e n e r g e t y k i p o c ią g a za sobą nieodzow- ność rozw o ju lu b k o n w e r s ji w ie lu zak ład ó w p rzem ysłow ych » poza k o n ie c z n o ś c ią z a p e w n ie n ia zw ięk sz o n ych d ostaw p a liw a (w z ro s t w y d o b y cia w ęg la w p o ls k ic h w a ru n k a c h ) p r z y z a ło ż e n iu in s t a lo w a ­ n ia t u r b in o mocy 360 MW w ła s n e j w y tw ó rc z o ś c i trz e b a odpow ied­ n io p r z e s t a w ić p ro d u k c ję r a c ib o r s k ie g o R a f j k o , d o s t a r c z a Ją c e g o k o t ł y , e lb lą s k ie g o Zamechu, b u d u jąceg o t u r b i n y , w ro c ła w s k ie g o D olm elu ( g e n e r a t o r y ) , łó d z k i e j E l t y i k i lk u n a s t u in n y c h z a k ła ­ dów. N a to m ia s t w sz y scy c i d o s ta w c y muszą mieć z k o l e i zapew­ n io n e z a o p a tr z e n ie _ w w ię k s z e i l o ś c i m. i n . e n e r g i i e l e k t r y ­ c z n e j z e l e k t r o e n e r g e t y k i .

Poza tym p rz e m y s ł f u n k c jo n u je w o t o c z e n iu : w ew n ętrzn ym - in n y c h d z ia łó w g o s p o d a rk i n a ro d o w e j, o ra z zew nętrznym - p r z e ­ m ysłu w in n y c h g o sp o d arkach narod o w ych, z k tó ry m i w s p ó łp r a c u je .

N ie może tu p o z o s ta ć bez wpływu na wybór s t r a t e g i i rozw oju p rz e m y s łu i w r e z u l t a c i e - na b ie ż ą c ą d z i a ł a l n o ś ć o r g a n i z a c j i p rz e m ysło w ych .

Po d r u g ie , j a k i c h a r a k t e r mogą p r z y b ie r a ć o r g a n iz a c je p r z e ­ m ysłow e, j a k i e w y s tę p u ją w t e j d z i e d z in i e t e n d e n c je ?

4

Znam ienne j e s t w ła ś n ie " p o d k r e ś le n ie k o n ie c z n o ś c i d o s to s o ­ w ania ro z w ią z a ń o r g a n iz a c y jn y c h do zadań g o s p o d a rc z y c h " m. in . G. A. S m i t h , Z a rz ą d z a n ie p r z e d s ię b io r s t w a m i t e r y t o r i a l n i e z d e c e n t r a liz o w a n y m i, W arszawa 1963, s . 18.

Po w sze ch n ie u jm uje e tę s o c j a l i s t y c z n e p r z e d s ię b io r s t w o p r z e - ey$'iowc ja k o je d n o o tk ę g o sp o d o m j ą c ą w p rz e m y ś le , k t ó r a j e s t w yo d ręb n io n a pod względem ekonom icznym , to z n a c z y d ysp o n u je w y d z ie lo n y n i z funduszów o g ó ln o s p o łe c z n y c h śro d k am i t r w a ły m i i o b ro t -vymi, pokryw a sw oje w y d a tk i z przychodów o s ią g n ię t y c h ze s p rz e d a z y wyrobów lu b u s łu g i p o s ia d a osobowość praw n ą.

Oasf to o k r e ś le n ie z a d o w a la ją c e pod warunkiem z e rw a n ia z pewną t e n d e n c ją : p rz e z w ie le l a t za ak sjo m a t przyjm owano, że t a k i e " k la s y c z n e " w ręcz p r z e d s ię b io r s t w o p rzem ysłow e powinno być r a c z e j j e d n o l i t e pod względem branżowym (id e n t y c z n a lu b z b liż o n a t e c h n ik a i metody w y tw ó rc z e , d i t t o surow ce i mate­ r i a ł y , d i t t o w yrob y g otow e) i usytuow ane z w y k le na zw artym t e ­ r y t o r iu m ; pon ad to główną fu n k c ją tak pojmowanego p r z e d s ię ­ b io r s tw a b y ła r e a l i z a c j a zadań w ytw ó rcz ych (Je d n o s t k a przem y­ sło w a w y tw ó rc z a , w d u ż e j m ierz e w yk o n aw cza).

T a k ie p o d e jś c ie j e s t w nowoczesnym p rz e m y ś le anachronizm em . T rz eb a p o d n ie ś ć n a s tę p u ją c e a t r y b u t y w sp ó łcz esn eg o ( n i e owego " k la s y c z n e g o ") p r z e d s ię b io r s t w a przem ysłow ego lu b - by u- n ik n ą ć n iep o ro zu m ień - o r g a n i z a c j i p rz e m y s ło w e j, organizm u p r z e ­ mysłowego !

P r im o j o r g a n iz a c ja przem ysłow a o b e jia u je swą d z i a ł a l n o ś c i ą t r z y podstawowe s f e r y ! a> p rz e d p ro d u k c y jn ą , t j . d z i a ł a l n o ś ć badawczo-rozwojową i , w d ro żen io w ą, k s z t a ł c e n i e k a d r b e z p o śred ­ n io p r o d u k c y jn y c h , ro z p o z n a n ie d łu g o fa lo w e g o z a p o trz e b o w a n ia rynku kra jo w e g o i z a g r a n ic z n e g o , rozbudowę z d o ln o ś c i p ro d u k ­ c y jn y c h ; b ) d z i a ł a l n o ś ć w ytw ó rczą sensu s t r i c t o , t j . te c h n o ­ lo g ic z n e i o r g a n iz a c y jn e p rz y g o to w a n ie p r o d u k c j i , z a o p a tr z e n ie , w y tw a r z a n ie , z b y t ; c ) d z i a ł a l n o ś ć p o p ro d u k c y jn ą , t j , kształtow a-» n ie ryn k u , z w ła s z c z a na nowe w yro b y, o b s łu g a p o p ro d u k c y jn a .

S e c u n d o r 'o r g a n iz a c je przem ysłow e - w w ię k s z o ś c i g a ł ę z i cz y b ran ż p rz e m y s łu - n a s ta w io n e 6ą na r e a l i z a c j ę za m ie rz e ń o du­ ż e j s k a l i , m. in . duże s k a lo p r o d u k c j i. W yn ika to z je d n e j

• %

s t r o n y z w y ż s z e j e fe k t y w n o ś c i d z i a ł a l n o ś c i na dużą s k a l ę , t j . u honorow ania p r e f e r e n c j i m asow ości t r a n s a k c j i , p o łą c z o n y c h

5

re z e rw i z a s a d y w ie lo k r o t n o ś c i , K o r z y ś c i ekonom iczno dużych

i ‘ * '

I n t e r p r e t a c j a n a le ź c można m. in . wt P . S . F l o r e n c e B r y t y j s k i i a m e ry k a ń s k i- s ys te m p rzem ysłow y, Warszawa 1905, h. 94, 90.

s k a l p r o d u k c ji s k ł a n i a j ? do tw o rz e n ia w i e l k i c h o r g a n i z a c j i przem ysłow ych cz y te ż z in te g ro w a n y c h organizmów p rzem ysło w ych , n ie je d n o k r o t n ie m ających z a s ię g p o n a d re g io n a ln y (a tak ż e n ie ­ k ie d y m u ltin aro d o w y )®.

T e r t i o : od dość dawna p o ja w iła s ię g e n e ra ln a te n d e n c ja do у

w e r t y k a l i z a c j i w d z i a ł a l n o ś c i p rz e m ysło w e j . P ro w a d z i to w p ro st z o r g a n i z a c j i p rz e m ysło w e j do p rz e ła m y w a n ia b a r i e r g a łę z io w o - -b ran żow ych . N a le ż y z r e s z t ? z w ró c ić uwagę, i ż w n ie k tó r y c h bran żach i n t e g r a c j a s ię g a poza s f e r ę p rz e m y s łu 0 . Tak np. w p rz e m y ś le cukrow niczym p op rzez k o n t r a k t a c ję o d d z ia ły w u je s ię na a r e a ł zasiew ów buraka cukrow ego, a tym з а т у т - w pewnym s e n s ie - na w ie lk o ś ć d ostaw su ro w ca , zapew nia s i ę p la n ta to ro m z a o p a tr z e n ie w nawozy s z tu ę z n e i ś r o d k i o c h ro n y r o ś l i n , o p ie ­ kę a g r o te c h n ic z n y i w r e s z c ie o r g a n iz u je t r a n s p o r t od produ­ centów b u raka do z a k ła d u p rz e tw ó rc z e g o , t j ‘. c u k ro w n i. 3 e st to ju ż p r z e ja w i n t e g r a c j i p io n o w e j p rz e m y słu i r o l n i c t w a .

T rz eb a Je d n a k ż e bez o b sło n e k z a z n acz yć : n ie b e z p ie c z n a - d la e fe k t y w n o ś c i fu n k c jo n o w a n ia o r g a n i z a c j i p rzem ysłow ych - b y ła b y te z a je d n o r o d n o ś c i ro z w ię z a ń . W n ie k t ó r y c h d z ie d z in a c h przemy­ s łu d o p u s z c z a ln a j e s t mała s k a la p r o d u k c j i t a w ię c i n i e w i e l ­ k i e je d n o s t k i przem ysłow e (n p . w y tw a r z a ją c e zm ienny pod wpływem mody a s o rty m e n t w yro b ó w ). N ie w s z y s t k ie , z w ła s z c z a m n ie js z e o r ­ g a n iz a c je p rze m ysło w e , musżę dysponować zap leczem naukowo-ba­ dawczym; obok zatem c e n tró w n au ko w o-p rod u kcyjnych mog? i s t n i e ć J e d n o s t k i p rzem ysłow e o b s łu g iw a n e p rz e z owe c o n t r a . O r g a n iz a c je

U kazan ej tu k o n s t r u k c j i w i e l k i c h o r g a n i z a c j i p rz e m y s ło ­ wych cz y te ż z in te g ro w a n y c h organizm ów p rzem ysło w ych n ie n a le ż y u to ż s a m ia ć z k o n s t r u k c ję W i e l k i c h . O r g a n iz a c ji G osp od arczych (WOG) w p rz e m y ś le , k t ó r e mogę być z in te g ro w a n y m i organizm am i p rz em ysło w ym i. C e c h u je j e p rzed e w sz y stk im s p e c y f ic z n y system e k o n o m ic z n o - fin a n so w y , ' k t ó r y n ie j e s t tu przedm iotem rozw ażań.

7 P o r . : F u n k c je i s t r u k t u r a p r z e d s ię b io r s t w . E w o lu c ja i i n ­ t e g r a c j a . W arszaw a 1976, s . 21.

® B ra n ż a nowoczesne - n o ś n ik p o s tę p u te c h n ic z n e g o - to tako b ra o ż a , w k t ó r e j a ) w ytw a rza s ię rzeczow e e le m e n ty p o stęp u w p o s t a c i środków p r o d u k c ji d la in n y c h d z i e d z in , o ra z ( l u b ) b) wy­ musza w yższy poziom te c h n ic z n y u sw oich dostawców środków p r o d u k c ji d la dopasow ania do w łasneg o s ta n d a rd u t e c h n ic z ­

przem ysłow e n ie zaw sze p o w in n y być ' in te g ro w a n e pionow o, le c z ce lo w a j e s t n ie r a z i n t e g r a c j a poziom a.

W s z e lk i schematyzm cz y szablonow e r o z w lę z a n ia , k t ó r e b y ły ­ by p o w ie lo n e we w s z y s tk ic h g a łę z ia c h c z y b ra n ż a c h , mogę okazać s i ę źródłem niepowodzeń w rozw oju i fu n k c jo n o w a n iu p rz e m y s łu .

Z ty c h s tw ie r d z e ń 'w y n ik a b e z p o ś re d n io , iż r o z p a t r u ją c kon­ f i g u r a c j e w i e l k i c h o r g a n i z a c j i p rzem ysłow ych trz e b a b rać pod uwagę :

1) typ (w z a s a d z ie ) i n t e g r a c j i p oziom ej i z je d n o c z e n ia ;

2 ) ty p y i n t e g r a c j i p io n o w e j: a ) u k ła d k o o p e r a c y jn y , b ) kom­ b in a t p rzem ysłow y ( n i e z a l e ż n i e od nazw, j a k i e im s i ę n a d a ).

Powszechną „fo rm ę i n t e g r a c j i b y ło - i j e s t z r e s z t ą n a d a l -

o r g a n i z a c y j n e z g r u p o w a n i e Je d n o s te k

p rzem ysło w ych w z e s p o lo n y organizm wyższego s z c z e b la , a w ię c u ję ­ c i e ty c h je d n o s te k w ramy o r g a n iz a c y jn e z j e d n o c z e ­ n i a p rz e m y s łu na z a s a d z ie 'p r o d u k c y j n e j . W w ię k s z o ś c i p rz y - pedków z a k ła d a ło s i ę . żeby z je d n o c z e n ia p rz e m y s łu obejm ow ały z a k ła d y ( p r z e d s ię b io r s t w a " k la s y c z n e " ) o d p o w ia d a ją c e k r y te r io m p r z y ję ty m d la b ran żo w ej s t r u k t u r y p rz e m y s łu ,

Dednekże, ja k w yn ik a z i n t e n c j i p o p rz e d n ic h wywodów, ś c i ś l e branżowe o r g a n iz a c je przem ysłow e w ś w i e t l e now oczesnych wymo­ gów fu n k c jo n o w a n ia z in te g ro w a n y c h organizm ów p rzem ysłow ych sę bez m o d y f i k a c ji r e li k t e m p r z e s z ł o ś c i ; c h o d z i tu m. i n . p i n t e ­ g r a c ję z d z i a ł a l n o ś c i ą p rz e d p ro d u k c y jn ą cz y z in n ym i b ran żam i. v.' r e z u l t a c i e branżow y u k ła d z je d n o c z e n ia n ie może s ię w sw ej p ie r w o t n e j p o s t a c i o s t a ć na sk u te k - w s z c z e g ó ln o ś c i - p o ja w ie n ia s i ę nowych, z ło ż o n y c h p ro d u k tó w , s u b s t y t u c j i surow ­ ców n a t u r a ln y c h p rz e z ” tworzywa s z tu c z n e , k o n ie c z n o ś c i ś c i ś l e j ­ szego z w ią z a n ia e ta p u p r a c badaw czo-rozw ojow ych i w d ro ż e n io ­ wych z procesem w y tw a r z a n ia .

N a le ż y s ą d z ić , i ż k o n w e n c jo n a ln y typ z je d n o c z e n ia ( 2/ u z u p e ł­ n ie n ia m i, ja k np. p rz y p o rz ą d k o w a n ie z a p le c z a naukowo-badawczego, o r g a n i z a c j i h an d lu z a g ra n ic z n e g o i t d . ) ma r a c j ę b y tu w n i e ­ k t ó r y c h d z ie d z in a c h p rz e m y e łu . ja k np. w b ran żach p rz e m y s łu w łó k ie n n ic z e g o , w n ie k t ó r y c h - wydobywczego, w n ie k t ó r y c h - spo­

żyw czego. .

P r z y s z ło ś c io w e z n a c z e n ie maję o rg an izm y przem ysłow e typu i n t e g r a c j i p io n o w e j ( i p r z e k ą t n e j ) .

Oako p ie rw s z y ro d z a j i n t e g r a c j i p io n o w e j w ym ien ić można u k ł a d k o o p e r a c y j n y . Oak wiadomo, k o o p e ra c ja w p rz e m y ś le p o le g a na r e a liz o w a n iu w s p ó łp ra c y p r o d u k c y jn S j m iędzy s p e c j a lis t y c z n y m i je d n o s tk a m i p rzem ysłow ym i, t j . odmiennymi z punktu w id z e n ia p rz e d m io tu p r o d u k c j i, lu b r e a liz o w a n y c h fa z p ro c e s u te c h n o lo g ic z n e g o i owe s p e c j a l i s t y c z n e p r z e d s ię b io r s t w a mogły być p rz e d kreow aniem ekonom icznego u k ła d u k o o p e r a c ji na­ wzajem w sto su n k u do s i e b i e n ie z a le ż n e (w yo d rę b n io n e o r g a n iz a ­ c y j n i e i c z ę s to p o d le g łe różnym ośrodkom d y s p o z y c y jn y m ). Utwo­ r z e n ie u k ła d u k o o p e ra c y jn e g o ja k o form y i n t e g r a c j i w p rz e m yśle z a k ła d a u k s z t a łto w a n ie w s p ó łz a le ż n o ś c i m iędzy jo d n o s tk ą przemy­ słow y - o d b io r c ę (k o o p e r a n t b i e r n y ) , w y tw a rz a ją c y p ro d u k t f i n a l ­ n y , a je d n o s tk a m i p rzem ysłow ym i - dostaw cam i (k o o p e ra n ta m i c z yn n ym i, w yko n u jącym i e le m e n ty składow e p ro d u k tu końcowego lu b ś w ia d cz ą cy m i u s łu g i t e c h n o lo g ic z n e ) .

O r g a n iz a c ja przem ysłow a w p o s t a c i u k ła d u k o o p e ra c y jn e g o j e s t e la s t y c z n ą form ą, t j . w z g lę d n ie zmienną (m o ż liw o ść p osze­ r z e n ia lu b zw ę ż en ia г а к г е з и k o o p e r a c ji w z a le ż n o ś c i od wyników rachu nku ekonoraicznogo) o ra z w z g lę d n ie o tw a rtą (nowe je d n o s t k i w łą cz o n e do w s p ó ł d z i a ł a n i a , r e z y g n a c ja z n ie k t ó r y c h je d n o s te k p rz e m y s ło w y c h ).

W ie lk a o r g a n iz a c ja p rz e m ysło w a , utw orzona d la r e a l i z a c j i , z łożo n eg o z a d a n ia w t r y b i e k o o p e r a c j i, odpowiada p rze d e wszy­ stk im warunkom p rz o m ysłu e le k tro m a sz y n o w e g o , t j . branżom o

dyna-.

9

micznym p o s t ę p ie n o w o cz e sn o ści .

A lte rn a ty w n y m - wobec u k ła d u k o o p e ra c y jn e g o - ro zw iąz an iem i n t e g r a c j i j e s t ( " k l a s y c z n y “ ) k o m b i n a t w p rz e m y ś le . Kom binat w p rz e m y ś le s ta n o w i ta k ż e z e s p ó ł s p e c j a l i s t y c z n y c h z ak ład ó w p rz e m y s ło w y c h , z k tó ry p h każdy w ytw arza odm ienny p ro d u k t lu b r e a l i z u j e odmienne p r o c e s y t e c h n o lo g ic z n e , p r z y czynu l ) z a k ła d y te podporządkowane są wspólnemu k ie r o w n ic tw u o ra z z lo k a liz o w a n e na zw artym t e r y t o r iu m , 2 ) m iędzy zgrupowa­ nymi w k o m b in a cie z a k ła d a m i z a c h o d z i zw iąz ek t e c h n o lo g ic z n y ,

R o z w in ię c ie t e j t e z y w y k ra cz a poza ramy tem atu . Pewna kon­ c e p c ja w t y « p rz e d m io c ie z a w a rta j e s t w i O, L i " s i к i e- w i с z , K ie r u n k i rozw o ju system u z a r z ą d z a n ia w p o ls k im p r z e ­ m y ś le , "Ekonom ika i O r g a n iz a c ja P r a c y " 1978, n r 7, s . 8-9.

m a te r ia ło w y , e n e rg e ty c z n y i 3 ) w z a s a d z ie pow inna w y s tę p ie h a r­ m o n iz a cja z d o ln o ś c i p ro d u k c y jn y c h z a k ła d ó w ; w r e z u l t a c i e л kom­ b in a c ie w ytw orzą s ię z r e g u ły w a c h la rz p ó łp ro d u k tó w - na w łasno p o tr z e b y - o ra z je d o n lu b k i l k a produktów końcow ych, 4 ) k r y t e ­

rium w iężęcym z a k ła d y w ran a ch kom binatu sę - o c z y w iś c ie - rów­ n ie ż w z g lęd y ekonom iczne.

Kom binat p rzem ysło w y w p o d an ej i n t e r p r e t a c j i - c e c h u ję dw ie w ła ś c iw o ś c i i i ) j e s t to u k ła d ekonom iczny w zg lęd n y z a m ­ k n i ę t y 2 ) J e e t to u k ła d ekonom iczny w zg lęd n y t r w a ł y ,

t j . w y s tę p u je c ię g ło ś ć w ię z i p r o d u k c y jn y c h , d o p u s z c z a ję c a s t a ­ b iln o o k r e ś le n ie r o d z a ju i z a k re s u p o w ięzań p r o d u k c y jn y c h .

W y s z c z e g ó ln io n e w a ru n k i w y s tę p u ję np. w p o łę c z e n ia c h wydoby­ c i e w ęgla (a lb o r u d ) i m e t a l u r g i i , w yd o b ycia w ęg la b ru n atn eg o i e n e r g e t y k i, w w ie lu r o d z a ja c h p rz e m y s łu chem icznego (n p . wydo­ b y c ie ru d y s ia r k o w e j, p r o d u k c ja s i a r k i , p ro d u k c ja kwasu s ia r k o ­ wego, p r o d u k c ja s u p e r f o s f a t u ) .

O c z y w iś c ie , do " k l a s y c z n e j " p o s t a c i kom binatu n ie w a rto p o d ch o d z ić po d o k t r y n a r s k u с z a k ła d y k o m b in atu , w z a le ż n o ś c i od s p e c y f i k i d a n e j b'ranży p rz e m y s ło w e j, mogę być p o ło żo n e w ró ż­ nych m ie js c o w o ś c ia c h . Oednakże w każdym r a z ie powinno i s t n i e ć w sp óln e k ie r o w n ic tw o ta k ie g o J e d n o lit e g o organizm u gospodarczego. W ten sposób zm odyfikow ana form a kom binatu może być w y k o rz y s ta ­ na i w in n y c h g a łę z ia c h c z y b ran żach p rz e m y s łu (n p . kom binat c ią g n ik ó w i maszyn r o l n i c z y c h ) .

N a le ż y dodatkowo w spom nieć, i ż p r o c e s y i n t e g r a c y j n e w gos­ p o d a rc e mogę p r z y b ra ć n ie e fo rm a liz o w a n ę p o s ta ć w ie lk ie g o p rz e d ­ s i ę w z i ę c i a gospodarczego, (n p . program c h e m iz a c ji g o s p o d a rk i na­ ro d o w e j) c z y te ż przem ysłow ego (p ro g ra m kom pleksow ej m echaniza­ c j i z b io r u r o ś l i n okopow ych).

We waz

у с

tł.

i c h

z in te g ro w a n y c h o r g a n iz a c ja c h p rzem ysłow ych i 3 t n i e j i j k o n ie c z n o ś ć p o w o ła n ia o rg anu k o o rd y n u ję c e g o w s p ó łp ra c ę •Jednostek p rz e m y s ło w y c h , zgrupowanych w d a r e j o r g a n i z a c j i ; ów org an p o w in ie n być w yposażony w o d p o w ie d n i z a k re s d y s p o z y c y j­ n o ś c i w sto su n k u do je d n o s te k p rz e m y s ło w y c h , o b ję ty c h danę or- g a n i z c c j^ , A la n ie t y l k o ; w now oczesn ym ,p rzem yśle hamulcem r o z ­ w oju i p rz e sz k o d y w b ieżącym fu n k c jo n o w a n iu b y ło b y s c e n t r a l i ­ zow ani; лг-zyí. tk ic h d e c y z j i ; a k t u a l n i « tru d n o b y ło b y w y o b ra z ić

s o b ie t a k i model w s p ó łd z ia ła n ie » org an k o o rd y n u ją c y podejmuj© i p r z e s y ła d e c y z je , je d n o s t k i p o d le g ła r e a l i z u j ę d e c y z jo i dos­

t a r c z a j ą m eld u n ki s y t u a c y jn e . Na o g ó ł u z n a je s ię zasadę ro z ­ cz ło n k o w a n ia ośrodków d e c y z j i g o s p o d a rc z y c h .

A lo k a c jo d e c y z j i (u p ra w n ie n ia do decyd ow ania i o d p o w ie d z ia l­ n o ś c i ) w yn ik a ta k ż e z w ie lo s z c z e b lo w o j s t r u k t u r y z a rz ą d z a n ia przem ysłem o ra z z form y system u z a r z ą d z a n ia (nakazo w o-p araro etry- c z n e j, t j . m ie sz a n e j lu b i n n e j ) ; w s z c z e g ó ln o ś c i zw iąz an e j e s t to z c h a ra k te re m podejmowanych d e c y z j i t s t r a t e g ic z n y c h ( o k r e ś le ­ n ia p o d : law ow ych , d łu g o fa lo w y c h ce ló w i metod ic h r e a l i z a c j i ) , tyk ty c z n y c h (p rz y p o rz ą d k o w a n ie celom fundam entalnym - zadań cz ą­ s tk o w y c h , wybór sposobów d z i a ł a n i a i ro z m ie s z c z e n ia zasobów k o n ie c z n y c h do r e a l i z a c j i ty c h ce ló w i z a d a ń )* o p e r a c y jn y c h ( d z i a ł a n i a o p e r a c y jn e p o le g a ją na ro b o c z e j r e a l i z a c j i c e ló w i zadań w p o s z c z e g ó ln y c h o d c in k a c h czasu w p rzem ysłow ych je d n o ­

s tk a c h w yk o n a w czych ). 4

Za i s t o t n ą cechę g o s p o d a rk i s o c j a l i s t y c z n e j p rz y jm u je s ię p o łą c z e n ie p la n u i ry n k u , t j . c e n t r a l n i e u s t a lo n y c h k ie ru n k ó w rozw o ju i In stru m e n tó w ryn ko w ych ) a k c e n tu je s i ę te n d e n c ję do u w z g lę d n ia n ia mechanizmów rynkow ych (c e n a , p ła c a ro b o c z a , k re * d y t i t p . ) n ie kosztem p la n u , le c z w p o w ią z a n iu z p lanem , co po­ winno p r z y o z y n lć s ię n ie do o s ł a b i e n i a c e n t r a ln e g o p la n o w a n ia , a l e do Je g o w zm o cn ie n ia.

T rz eb a w y ra ź n ie p o d k r e ś lić k luczow ą r o lę p la n u c e n t r a ln e g o , k tó re g o f u n k c ją j e s t s te r o w a n ie i k o o rd y n a c ja w ró żn ych h o ry ­ zo n ta c h czasow ych i u k ła d a c h p r z e s tr z e n n y c h o r g a n i z a c j i gospo­ d a r c z y c h , w tym i p rz e m y s ło w y c h , k t ó r y c h d z i a ł a n i e ma być p r z y ­ porządkow ane i d e i danego p la n u c e n t r a ln e g o . Z k o l e i p la n cen­ t r a l n y n ie p o w in ie n s ta n o w ić mechanizmu r o z l ic z a j ą c e g o w y n ik i w k ró tk im o k r e s ie a n i śro d k a p rz ym u sz a ją ceg o do a k t y w i z a c j i r e ­ zerw p ro d u k c y jn y c h (t o w ew nętrzne a t r y b u t y o r g a n i z a c j i przemy­ sło w ych ) .

C e n t r a ln y org an p la n u j ą c y J e s t w yposażony w ś r o d k i d z i a ł a ­ n ia w p o s t a c i nakazów i in stru m e n tó w p o ś r e d n ic h .

Bez ry z y k a p o p e łn ia n ia b łę d u w olno p o s ta w ić t e z ę , że d la warunków p o ls k ie g o p rz e m y s łu ( i g o s p o d a r k i) n ie skon struo w ano do t e j p o r y c a łk o w ic ie p o p raw n ej 1 U n iw e r s a ln a j fo rm u ły , p re c y z u ­ j ą c e j r e l a c j e m iędzy nakazam i 1 p a ra m e tra m i, k t ó r e p o z w o liły ­

by no tego ro d z a ju s te r o w a n ie o r g a n i z a c j i p rz e m y s ło w y c h , oby ic h d z i a ł a l n o ś ć prowadzona b y ła w sposób e fe k ty w n y - i to zarówno z p u nktu w id z e n ia o g ó ln o g o sp o d a rcz e g o , ja k te ż in te r e s ó w d a n e j je d n o s t k i p rz e m y s ło w e j10.

N a le ż y ponownie s t w i e r d z i ć , i ż zarówno ce n tru m , ja k i z i n t e ­ growana org an izm y p rzem ysłow e maję sw o je s t r a t e g i e . M y lę ce j e s t zatem s t w ie r d z e n ie , ja k o b y p o stu lo w a n e w zm o cnien ie p la n u c e n t r a ln e g o m ia ło o b ję ć z a d a n ia s t r a t e g i c z n e , " [ . . . ] k t ó r e n a j ­ l e p i e j zna s z c z e b e l c e n t r a l n y . R o z s z e rz a n ie u p raw n ień o ra z z w ię ­ k s z e n ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i w spraw ach b ie ż ę c y c h k ie r o w a n ia i r e ­ a l i z a c j i w y ty c z n y c h c e ló w i k ie ru n k ó w rozw o ju p o w ie rz o n e zo­ s t a ł o jed n ostkom gospodarczym “ 11. M ogłoby to bowiem oznaczać, że w i e l k i e o r g a n iz a c je p rzem ysłow e s k u p ia ję s i ę j e d y n ie na fun k­ c ja c h o p e r a c y jn y c h .

P o d o b n ie .z r e s z t ę , p on iew aż w p o ls k im p rz e m y ś le w y s tę p u je s z c z e b e l r e s o r t u p rzem ysło w eg o , n i e t r a f n e b y ło b y z a ło ż e n ie , aby r e s o r t w y z n a c z a ł s t r a t e g i ę d la d a n e j b r a n ż y , a w ie lk a o r g a n i­ z a c ja przem ysłow a s p e ł n i a ł a f u n k c je f a k t y c z n e .

Trz eb a u zn ać, i ż s t r a t e g i a powinna być o k r e ś lo n a d la w szy­ s t k i c h z n a c z ę c y c h i n s t a n c j i g o s p o d a rc z y c h i p rze m ysło w ych (np. ce n tru m , r e s o r t p r a c y i p ł a c , r e s o r t y p rz e m y s ło w e ) o ra z d la z in te g ro w a n y c h organizm ów p rz e m y sło w y ch .

'•<' s z c z e g ó ln o ś c i wążkira punktem j e s t p rób a z a p r o je k t o w a n ia , ja k o k r e ś l i ć s t o s u n k i m iędzy c e n t r a l ę z in te g ro w a n e g o organizm u p rzem ysłow ego a zgrupowanym i w nim je d n o s tk a m i p rzem ysło w ym i. N lé do p odw ażenia j e s t bowiem k o n ie c z n o ś ć u tw o rz e n ia w ramach w i e l k i e j o r g a n i z a c j i p rz e m y s ło w e j o śro d k a d y s p o z y c y jn e g o , s t e ­ ru ją c e g o d z i e ł a ł n o ś c i ę Je d n o s te k p rzem ysło w ych ( p r z e d s ię b io r s t w w e w n ę trz n ych , c z y l i z a k ła d ó w ), k i ó r e r e a l i z u j ę w sp óln e d la da­ nego z in te g ro w a n e g o org anizm u z a d a n ie te c h n ic z n o - p r o d u k c y jn e i e k o n o m ic z n o - o rg a n iz a c y jn e . W y jś c io w y m i te z a m i sę ; 10 K. G o l i n o w s k i , Z a s a d y fu n k c jo n o w a n ia w i e l k i c h o r g a n i z a c j i g o s p o d a rc z y c h (WOG) w p r z e m y ś le , Warszawa ‘1977. I I B. M r et ł a , Z r z e s z e n ia a w i e l k i e o r g a n i z a c je g osp o d ar­ c z e , “ Z a r z ą d z a n ie “ 1974, n r 9 s . 10.

1) w ie lk a o r g a n iz a c ja przem ysłow a ja k o c a ło ś ć sama u s t a la s t r a t e g i ę , a w ramach t a j s t r a t e g i i podejm uje ro z w ią z a n ia ta k ­ ty c z n e i p ro w a d z i d z i a ł a l n o ś ć o p e r a c y jn ą ;

2 ) d z i a ł a l n o ś ć w i e l k i e j o r g a n i z a c j i p rz e m ysło w e j ma c h a ra k ­ t e r kom pleksow y, tz n . o r g a n iz a c ja d y r y g u je d z i a ł a l n o ś c i ? p rz e d ­ p r o d u k c y jn e , p ro d u k c y jn ą i p o p ro d u k c y jn ą ;

3 ) form y o r g a n iz a c y jn e w ie lk ie g o organizm u przem ysłow ego mo­ gą być ró ż n o ro d n e , w z a le ż n o ś c i od g a ł ę z i cz y b ran ż y p rzem ysłu i od p o t e n c j a łu w i e l k i e j o r g a n i z a c j i p rz e m y s ło w e j.

Dek zatem o k r e ś l i ć s f e r y d e c y z y jn e w ramach . w i e l k i e j o r ­ g a n i z a c j i p rz e m y s ło w e j, t j . w k o n t e k ś c ie : ośrod ek c e n t r a ln y - j e d n o s t k i p rzem ysłow e w t a k i e j o r g a n i z a c j i , j a k i ma być p o d z ia ł k o m p e te n c ji m iędzy ośrodkiem d ysp o zycyjnym w podstawowych t y ­ p ach w i e l k i c h o r g a n i z a c j i przem ysłow ych a je d n o s tk a m i przemy­ sło w ym i (zw anym i c z ę s to p r z e d s ię b io r s t w a m i w ew nętrznym i lu b w p ro s t z a k ła d a m i).

N ie j e s t chyba do podw ażenia f a k t , i ż n ie do p o m yślen ia j e s t auton om ia owych je d n o s te k p rze m ysło w ych . Wolno u z n a ć, że " w i e lk a o r g a n iz a c ja g o sp o d arcza z m ie rz a do o s i ą g n i ę c i a swego podstawowego c o lu p rz e z b e z p o ś re d n ie p ro w a d ze n ie d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j, p r z y czym c h a r a k te ry s ty c z n y m rysem d la t e j d z ia ­ ł a l n o ś c i j e e t p e łn a i n t e g r a c j a d z i a ł a l n o ś c i " p r z e d p r o d u k c y jn e j, p r o d u k c y jn e j, p o p r o d u k c y jn e j, a zarazem j e d n o s t k i , r e a l i z u j ą c e tę d z i a ł a l n o ś ć "zgrupow ane są w je d n y m ,.z w a rty m o rg a n iz m ie gos­ podarczym pod wspólnym zarządem , na rz e c z k tó re g o p rz e k a z u ją w i e l e sw o ich u p ra w n ie ń 12 .

Z sam ej i d e i i n t e g r a c j i w y n ik a , że p r o c e s y in t e g r a c y j n e i tw o r z e n ie w i e l k i c h organizm ów p rzem ysłow ych muszą spowodować w r e z u l t a c i e - nawet znaczne - p o m n ie js z e n ie s a m o d z ie ln o ś c i po­ s z c z e g ó ln y c h je d n o s te k p rze m ysło w ych . N a s t ą p i to je d n a k w in t e - r e e i e c a ł e j z in t e g r o w a n e j o r g a n i z a c j i i w k o n s e k w e n c ji powinno p r z y n ie ś ć ta k ż e k o r z y ś c i o g ó ln o g o s p o d a rc z e .

S k o ro w k a ż d e j p o s t a c i i n t e g r a c j i p rz e m y s ło w e j w y s tę p u je ko­ n ie c z n o ś ć k o o r d y n a c ji d z i a ł a ń te c h n ic z n o - p ro d u k c y jn y c h o ra z eko­ n o m ic z n o - o rg a n iz a c y jn y c h , to j e s t rz e c z ą o c z y w is t ą , i ż p o w in ie n być p o w o ła n y o rg a n , r e g u lu j ą c y te d z i a ł a n i a . Tego ro d z a ju organ

m lisi być w yposażony w o d p o w ie d n ie 'u p r a w n ie n ia , aby de f a c t o s ta ć s i ę ośrod kiem d ysp o zycyjnym w d a n e j z in te g r o w a n e j o rg a ­ n i z a c j i o w y ra ź n ie z d e fin io w a n y c h i z n a c z ą c y c h p re ro g a ty w a c h .

W ydaje s i ę , i ż w t a k i e j i n t e g r a c j i ja k w i e l k i e j o r g a n iz a ­ c j i p rz e m y s ło w e j i s t n i e j e zasad no ść b a r d z ie j s c e n tra liz o w a n e g o s te r o w a n ia .

Tezę tę w a rto z i lu s t r o w a ć ch oćb y dwoma" p rz y k ła d a m i i jednym - odnoszącym s ię do s f e r y ro z w o jo w e j, drugim - z d z ie d z in y b ie ­ żącego fu n k c jo n o w a n ia , ś c i ś l e j p la n o w a n ia k ró tk o o k re so w e g o .

W s p ó łc z e ś n ie fundam entalnym cz y n n ik ie m s t r a t e g i i rozw o jow ej i e k s p a n s ji p rz e m y s łu J e s t p o stę p t e c h n ic z n y , a w p ierw szym r z ę d z ie p o stęp n o w o c z e sn o ś c i. R o z p a t r u ją c np, w ie lk ą o r g a n iz a c ję przem ysłow g o t y p i e u k ła d u k o o p e ra c y jn e g o (a w ię c i n t e g r a c j i p io n o w e j) s t a j e s ię o c z y w is t e , i ż r e a l i z a c j a p o s tę p u w p o s t a c i w prow ad zenią do p r o d u k c j i '' nowego wyrobu ( f i n a l n e g o ) n ie r o z e r ­ w a ln ie w iężę ze sobę w s z y s tk ie e ta p y p ro c e s u p rzem ysłow ego i zarazem je d n o s t k i zgrupowane w danym zin teg ro w an ym o rg a n iz m ie . Tak w ię c i s t n i e j e - po p ie rw 3 z e - k o n ie c z n o ś ć zh arm o n izow an ia f a z y b a d a w c z o - p ro je k to w e j (w s z c z e g ó ln o ś c i badań ô c h a r a k t e r z e p rzem ysłow ym ) z fa z ij w d ro ż e n ia . N a s t ę p n ie , w ś w i e t l e z a s a d y k o m p le m e n ta rn o ś c i, vy ro zw o ju te c h n ic z n ym now oczesność p ro d u k tu f in a ln e g o , p r z y czym ta now oczesność p ro d u k tu wymaga z r e g u ły udoskon alon eg o p ro c e s u te c h n o lo g ic z n e g o , s ta w ia pod adresem w szy­ s t k i c h je d n o s te k p rz e m y s ło w y c h , k o n tra h e n tó w produkowanego z ł o ­ żonego wyrobu f 'in a ln e g o , p o s t u l a t u n o w o c z e ś n ie n ia - we w ł a ś c i ­ w ej r e l a c j i do p ro d u k tu f in a ln e g o - w ytw a rza n yc h elem en tów , c z ę ś c i c z y podzespołów owego p ro d u k tu f i n a l n e g o , gdyż w p r z e ­ ciwnym r a z i e n a s t ą p iła b y d e p r e c j a c ja u now ocześnionego wyrobu f in a ln e g o . I s t n i e j e zatom z k o l e i znów nieodzow ność z e s t r o j e ­ n ia Л p r z e s t r ź e n i i w c z a s ie d z i a ł a ń p o s z c z e g ó ln y c h Je d n o ­ s te k w w i e l k i e j o r g a n i z a c j i p rz e m y s ło w e j, ab y nowy p ro d u k t ce ­ ch ow ał pod każdym względem w y s o k i (standard n o w o c z e sn o ś c i. T rz e b a p r z y tym d o d a ć, iż pożędany m o ż liw ie k r ó t k i c y k l wpro­ w ad zen ia do p r o d u k c ji nowego wyrobu (c o j e 3 t p r z e s ła n k ę u t r z y ­ mania w yso kieg o tempa ro zw o ju t e c h n ic z n e g o ) z a k ła d a r y g o r y s t y ­ czne re s p e k to w a n ie harmonogramu u ru c h o m ia n ia nowej .p r o d u k c ji. 3ak s i ę w y d a je , w a ru n k i te mogę być dotrzym an e t y l k o p r z y wysokim B to p n iu d y s p o z y c y jn o ś c i ośro d k a c e n t r a ln e g o w 3toßunl<u

S fe ry decyzyjne w sittte£rflwsaym orcanissmle przemy»U:vym" 229

% '

do je d n o s te k podporządkow anych w i e l k i e j o r g a n i z a c j i . Można do­ r z u c ić je s z c z e , i ż c a ł y ten p ro c e s w prow adzenia do p r o d u k c ji nowego wyrobu f in a ln e g o odpowiadać b ę d z ie w ła ś n ie wymogom e f e k ­ ty w n o ś c i e k o n o m ic z n e j, o i l e w y s t ę p i od p o w ied nio sk u te czn a e g z e k u c ja z a ło ż e ń r e a l i z a c y j n y c h ośro d ka d e c y z y jn e g o z i n t e g r o ­ wanego organizm u.

Również z in te g ro w a n y organizm p rzem ysłow y fu n k c jo n u je e f e ­ k t y w n ie j i u z y s k u je w ię k s z e k o r z y ś c i ekonom iczne w warunkach c e n t r a l n e j (p r z e z o śro d e k d y s p o z y c y jn y ) r e p a r t y c j i zadań produk- c y jn y c h m iędzy j e d n o s t k i wchodzące w s k ła d danego zgrupowa­ n i a ; a lb o od in n e j s t r o n y j w w arunkach Is t o t n e g o o g r a n ic z e n ia jed n o stk o w ych d e c y z j i na rz e c z d e c y z j i podejmowanych c e n t r a ln ifä w p la n o w a n iu b ieżęcym .

P r z e s ł a n k i , k t ó r e d y k tu ję t a k ie r o z w ią z a n ie , w y n ik a ję z kon­ k r e t n e j s y t u a c j i » po p ie rw s z e - p o s z c z e g ó ln e je d n o s t k i przemy­ słow e w ykazu ję znaczne z ró ż n ic o w a n ie zarówno pod względem t e ­ c h n i k i , ja k i o r g a n i z a c j i ; po d r u g ie - s to p ie ń ic h s p e c j a l i ­ z a c j i w yk a zu je n ie je d n o k r o t n ie znacznę r o z p ię t o ś ć j po t r z e c i e - n i e j e d n o l i c i e n asycon e sę one k w a lifik o w a n y m i k a d ra m i, różnym

też d ysp o n u ję zapleczom wdrożeniowym , usługowym i i n .

Te p r z y c z y n y p ow o d uję, iż n ie k t ó r e z je d n o s te k maję po­ m y ś ln ie js z a w a ru n k i w porów n aniu z in n ym i, a w r e z u l t a c i e p r z e ­ de w sz ystk im r e la t y w n ie n iż s z e jed n ostkow o k o s z ty p r o d u k c j i, k o r z y s t n i e j s z e k s z t a łt o w a n ie 6 ię np. w sk a źn ik a p ro d u k ty w n o ś c i środków t r w a ły c h i t p .

Z in t e g r o w a n ie jo d n o e te k p rzem ysłow ych r o d z i m ożliw ość udos­ k o n a le n ia d z i a ł a l n o ś c i c a łe g o s c a lo n e g o organizm u i u z y s k a n ia n ie a u to n o m ic z n y c h , le c z łę c z n y c h k o rz y s tn y c h e fe k tó w . C e le te o s ię g n ie e ię d z i ę k i w cz eśn ie jsz e m u w prow adzeniu c a łe g o szereg u p r z e d s ię w z ię ć . Przep row ad zon a r a c j o n a l i z a c j a d a je p o d staw y p r a ­ w idłow ego z a s to s o w a n ia metod p la n o w a n ia o p tym aln e g o , ab y u zys­ kać co n a jm n ie j m in im a liz a c ję kosztów p r o d u k c ji c a łe g o układu. Z b y te c z n e j e s t chyba dodaw ać, iż n ie n a e t ę p i o p t y m a liz a c ja p la n u c a łe g o sz e re g u je d n o s t e k , o- i l e każda z n ic h dokona o p ty ­

m a l i z a c j i t y l k o w łasn eg o p la n u .

Tak w ię c c e n t r a ln y p o d z ia ł zadań p ro d u k c y jn y c h m iędzy je d ­ n o s t k i przem ysłow e w ramach i n t e g r a c j i p ro w a d z i w p ro st do pod­ w y ż s z a n ia e fe k t y w n o ś c i g o sp o d aro w a n ia . Zarazem o c z y w iś c ie musi

być i s t o t n i e o g ra n ic z o n a swoboda manewru g osp od arczego ze s t r o ­ ny p o s z c z e g ó ln y c h je d n o s te k p rzem ysłow ych ( p r z e d s ię b io r s t w wew­ n ę t r z n y c h ).

N a le ż y s ą d z ić , i ż d la fu n k c jo n o w a n ia w i e l k i e j o r g a n i z a c j i p rz e m y sło w e j okaże s ię k o r z y s t n y model d e c y z y jn y , p o le g a ją c y na z e śro d k o w a n iu p re ro g a ty w s t r a t e g ic z n y c h i ta k ty c z n y c h d la d z ia ­ ł a l n o ś c i t e j o r g a n i z a c j i w rę k a c h c e n t r a ln e g o ośro d ka dyspozy- c y jn e g o . Jednostkom w ramach z in te g r o w a n ia organizm u gosp o d ar­ czego (p r z e d s ię b io r s tw o m wewnętrznym , za k ła d o m ) Ja k o p o le a u to ­ nom icznego d z i a ł a n i a p o z o s ta n ie n a j b a r d z ie j e fe k ty w n e w y k o rz ys ­ t a n i e w ła s n y c h zasobów - od p o w ied nio do k ie ru n k o w ych w y ty cz n y ch o śro d k a d y s p o z y c y jn e g o o r g a n i z a c j i .

In n y m i s ło w y - je d n o s t k i p rzem ysłow e w w i e l k i e j o r g a n i z a c j i r e a l i z u j ą g łó w n ie f u d k c je o p e r a c y jn e . N ie oznacza t o , i ż te J e d n o s t k i p o z o s ta ję bez wpływu na z a s a d n ic z e d e c y z je c e n t r a l i w i e l k i e j o r g a n i z a c j i , ch oćb y p rz e z tw o rz e n ie organów k o l e g i a l ­ nych (n p . ko le g iu m w i e l k i e j o r g a n i z a c j i p r z e m y s ło w e j) w sp ół­ u c z e s t n ic z ą c y c h w p r o je k to w a n iu s t r a t e g i i c a ł e j o r g a n i z a c j i ( n i e p o je d y n c z y c h człon ów t e j o r g a n i z a c j i ) o ra z w p rz y g o to w a n iu ro z w ią z a ń t a k ty c z n y c h . 3 e s t n ad er tru d n o p o k u s ić s i ę o c a łk o w ic ie - w s z y s tk ic h - z a d a w a la ją c e r o z w ią z a n ie w p rz e d m io c ie r o z ło ż e n ia u p raw n ień m iędzy c e n t r a l ą w i e l k i e j o r g a n i z a c j i p rz e m y s ło w e j a J e j je d n o ­ s tk a m i p rzem ysło w ym i. W yd aje s i ę , że d o j ś c i e do poprawnego r e ­ z u l t a t u j e s t m ożliw e na drodze "firó b i b łęd ów " i d a ls z e g o pos­

tę p o w a n ia in t e g r a c y jn e g o .

• O est to tyra w a ż n ie js z e , że wzajemne s t o s u n k i m iędzy o ś ro d ­ kiem d ysp o zycyjn ym ( c e n t r a l ą ) w i e l k i e j o r g a n i z a c j i p rz e m y sło w e j a Je d n o s tk a m i (p r z e d s ię b io r s t w a m i w e w n ę trzn ym i) w t e j o r g a n iz a ­ c j i sę dość d e l i k a t n e j n a t u r y , ch oćb y z uw agi na ugruntow a­ n ie t r a d y c j i fu n k c jo n o w a n ia " k la s y c z n y c h p r z e d s i ę b io r s t w " .

N a s tę p n ie “ r e g u ły g r y " m iędzy ośro d kiem c e n tra ln y m o r g a n i­ z a c j i a j e j je d n o s tk a m i muszą być - z je d n e j s t r o n y - dość wy­ r a ź n ie znorm owane, a z d r u g ie j - utrzym ane p rz e z d łu ż s z y o k re s, t z n . do c z a s u , k ie d y w sposób i s t o t n y z m ie n ia s i ę w a ru n k i o- to c z e n ia i w ew nętrzne w ramach p rz e m y s łu c z y o r g a n i z a c j i p r z e ­ m y sło w e j.

D erzy L i s i k i e w i c z

DEC ISIO N A L SPHERES IN INTEGRATED IN D U STRIA L ORGANISM

The a r t i c l e d is c u s s e s d e c i s i o n a l s p h e re s e x i s t i n g in the in t e g r a t e d i n d u s t r i a l o r g a n is m ..

I n the f i r s t p a r t a t the a r t i c l e the a u th o r i s p ro v in g th a t o v e r a s h o rt tim e p e r io d the d e c is io n - m a k e r 's in t e r v e n ­ t io n i s r e s t r i c t e d by a number o f e x t e r n a l and i n t e r n a l f a c t o r s n a rro w in g the f i e l d of d e c is io n - m a k in g manoeuvre W ith t h i s f i e l d b ein g e x ten d ed in a lo n g e r tim e p e r io d .

In the second p a r t , the a u th o r p r e s e n t s i n t e g r a t i o n forme r e f e r r i n g to com panies in th e modern shape i . e . :

1) u n it in g 3 fu n d am ental s p h e re s o f a c t i v i t y - p re p ro d u c ­ t i o n , p r o d u c tio n a c t i v i t y in i t s s t r i c t s e n s e , and p o s tp ro - d u c tlo n a c t i v i t y , 2 ) o r ie n t e d a t ■ accom p lish m en t o f ta s k s on a la r g e s c a l e , 3 ) based on v e r t i c a l s t r u c t u r e o f i n d u s t r i a l a c t i v i t y . The a u th o r i s a ls o w arn in g a g a in s t i n t e r p r e t a t i o n o f the o u t lin e d tre n d s in develop m ent o f com panies as schemes d raw ing a t t e n t i o n to the need f o r e l a s t i c tre a tm e n t o f the p re s e n te d m odels.

In the t h i r d p a r t o f the a r t i c l e q u o tin g some exam ples the a u th o r p o in t s a t m ea su ra b le c o n d it io n s w hich must be f u l ­ f i l l e d f o r d e c i s i o n a l s p h e re s in the company to be s e p a r a b le ond c o n t r ib u t i n g to a ccom p lish m en t o f th e o u t lin e d g o a ls o f a c t i v i t y .