A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 217,2008 ________
Janusz Łyko
*STANDARDY KSZTAŁCENIA A JAKOŚĆ NAUCZANIA
Od roku akadem ickiego 2007/2008 na w szystkich kierunkach, w zakresie których prow adzone je s t kształcenie na studiach ekonom icznych obow iązują nowe standardy nauczania. W ramach przedm iotów podstaw ow ych jakim i w grupie przedm iotów ilościow ych są m iędzy innymi m atem atyka i statystyka określają one zakres um iejętności oraz m inim alną liczbę godzin na zrealizow a nie program u. W zakresie treści standardy nie zm niejszyły program u w stosunku do lat poprzednich natom iast czas realizacji uległ istotnem u ograniczeniu. Na przykład na kierunku finanse i rachunkow ość, który zastąpił kierunek finanse i bankow ość na przestrzeni kilku lat liczba godzin m atem atyki zm niejszyła się ze stu dw udziestu do trzydziestu. W standardach podaw ana je st oczyw iście m i nim alna liczba, jednak ze w zględu na ograniczenie ogólnej liczby godzin w trakcie studiów w praktyce pozostaje ona na takim sam ym poziom ie lub zo staje nieznacznie zw iększona.
O skali problem u m ożna przekonać się porów nując dw a ostatnie rozporzą dzenia dotyczące standardów nauczania na studiach pierw szego stopnia. Pierw sze, poprzednio obow iązujące R ozporządzenie M inistra Edukacji i Sportu z dnia
18 kw ietnia 2002 r. w spraw ie określenia standardów nauczania dla poszczegól nych kierunków studiów i poziom ów kształcenia (Dz. U. z 2002 r. N r 116 poz. 1004) oraz aktualne R ozporządzenie M inistra Nauki i Szkolnictw a W yższego z dnia 12 lipca 2007 r. w spraw ie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziom ów kształcenia, a także trybu tw orzenia i w arunków , jak ie musi spełniać uczelnia, by prow adzić studia m iędzykierunkow e oraz ma-
krokierunki kształcenia (Dz. U. z 2007 r. N r 164 poz. 1166).
Na kierunku stosunki m iędzynarodow e jedynym przedm iotem ścisłym w y kładanym w edług standardu w w ym iarze trzydziestu godzin je s t statystyka. W treściach innych przedm iotów m ożna jednak znaleźć takie hasła ja k funkcja produkcji czy prognozow anie dem ograficzne. Trudno w yobrazić sobie om aw ia nie tych zagadnień bez posługiw ania się ścisłym , form alnym językiem .
* prof, dr hab. Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu. [113]
Słuchacz, który we własnym zakresie nie poszerzy swojej wiedzy z zakresu szkoły średniej będzie miał problem y ze zrozum ieniem i w łaściw ą interpretacją pojęć.
Pozostałe podstaw ow e kierunki ekonom iczne takie ja k ekonom ia, finanse i rachunkow ość oraz zarządzanie m ają w ram ach standardu przedm ioty ilościo we jak o jed n e z podstaw ow ych. Dla pierw szych dwóch są to m atem atyka, staty styka bądź statystyka opisow a i ekonom etria, dla zarządzania m atem atyka i sta tystyka opisow a. Liczba godzin przeznaczona na zrealizow anie treści tych przedm iotów dla ekonom ii wynosi sto dw adzieścia godzin, a dla pozostałych dw óch kierunków dziew ięćdziesiąt. Ze względu na to, że charakter problem u na w szystkich je st zbliżony, szczegóły zostaną przedstaw ione jed y n ie w przypadku dw óch, obecnie najbardziej popularnych w śród kandydatów .
Od początku lat dziew ięćdziesiątych poprzedniego stulecia najw iększym za interesow aniem absolw entów szkół średnich cieszyły się finanse i bankow ość oraz zarządzanie i m arketing. O becne nazwy tych kierunków to: finanse i ra chunkow ość oraz zarządzanie. Do czasu w prow adzenia poprzednich standardów sam a m atem atyka na tych kierunkach na Akadem ii Ekonom icznej we W rocła wiu była w ykładana na w szystkich w ydziałach w w ym iarze stu dw udziestu go dzin. Realizow any program był taki sam, co więcej w ram ach w ydziału na w y kładzie nie istniał praktycznie podział na kierunki.
Pierwsze zm iany nastąpiły po wejściu w życie rozporządzenia z 2002 roku. Przew idyw ało ono na tych kierunkach dziew ięćdziesięciogodzinny kurs m ate m atyki, sześćdziesięciogodzinny kurs statystyki opisowej oraz piętnastogodzin- ny podstaw ekonom etrii. Treść program u m atem atyki została ujęta następująco: „Funkcje jednej, dwóch oraz wielu zm iennych i ich zastosow ania ekonom iczne (rachunek m arginalny, ekstrem a). Elem enty rachunku całkow ego. W prow adze nie do rów nań różniczkow ych i różnicow ych - z zastosow aniem w ekonom ii. R achunek w ektorów i m acierzy. Układy równań i nierów ności liniow ych - przykłady ekonom iczne. Elem enty ekonom ii m atem atycznej.” Identyczny w y m iar godzin m atem atyki został przew idziany dla kierunku zarządzanie i m arke ting, a treść w ykładu to: „Funkcje jed n ej, dw óch oraz wielu zm iennych i ich zastosow ania ekonom iczne (rachunek m arginalny, ekstrem a). Elem enty rachun ku całkow ego. W prow adzenie do rów nań różniczkow ych i różnicow ych - z zastosow aniam i w ekonom ii. R achunek w ektorów i m acierzy. Układ równań i nierów ności liniow ych - przykłady ekonom iczne.” Pom ijając ostatni elem ent kursu dla kierunku finanse i bankow ość trudno dostrzec jakiekolw iek różnice poza dw om a sform ułow aniam i gram atycznym i. N aw et niezbyt szczęśliw e okre ślenie „jednej, dw óch oraz w ielu” je st takie samo. O znacza to, że na pierwszym z w ym ienionych kierunków m ateriał musi być realizow any szybciej, aby w ygo spodarow ać czas na „elem enty ekonom ii m atem atycznej” .
W zakresie statystyki opisow ej propozycje program ow e dla w spom nianych kierunków są niem al jednakow e. Zagadnienia przew idziane do realizacji dla studentów finansów i bankow ości są następujące: „Etapy badań statystycznych. Prezentacja tabelaryczna i graficzna danych statystycznych. Podstaw ow e para metry opisu statystycznego dla jednej cechy. B udow a tablicy korelacyjnej. Pod staw ow e param etry opisu statystycznego dla dwóch cech. B adanie w spółzależ ności dw óch cech. W skaźniki korelacji. Indeksy statystyczne. Badanie tendencji rozw ojow ej.”
W przypadku zarządzania i m arketingu rozporządzenie stanow i, że w ra m ach przedm iotu należy przedstaw ić następujące treści: „Statystyka jak o nauka. Podstaw ow e pojęcia. Etapy badań statystycznych. Prezentacja tabelaryczna i graficzna danych statystycznych. Podstawowe param etry opisu statystycznego dla danej cechy. Budowa tablicy korelacyjnej. Podstaw ow e param etry opisu statystycznego dla dw óch cech. Badanie w spółzależności dwóch cech. W skaźni ki korelacji. Indeksy statystyczne tendencji rozw ojow ej” . Porów nując te sform u łow ania trudno dostrzec jakiekolw iek różnice m erytoryczne. Pom ijając dwa pierw sze, niew iele znaczące hasła program u dla kierunku zarządzanie i m arke ting reszta je st niem al identyczna, a różnice w ujęciu zagadnień dotyczących indeksów i badania tendencji rozw ojow ej sugerują raczej dbałość o form alne, a nie m erytoryczne rozróżnienie tekstów.
Nie m ożna niestety dokonać porów nania w zakresie kursu podstaw ekono metrii. Treści program ow e m ożna jed y n ie znaleźć dla kierunku zarządzanie i m arketing. N ie w iadom o ja k tłum aczyć brak odpow iednika dla finansów i ban kow ości, lecz poprzednie przykłady św iadczą o tym , że należy przypuszczać, iż twórcy tych norm zakładali taki sam program . W czasie piętnastu godzin należa ło przedstaw ić następujące zagadnienia: „O pisow y model ekonom etryczny, kon strukcja, założenia o składniku losowym. Estym acja param etrów m odelu eko nom etrycznego. H eteroskedastyczność i autokorelacja w m odelu ekonom etrycz- nym. Prognozow anie na podstaw ie m odelu ekonom etrycznego. A naliza szere gów czasow ych i prognozow anie. M odele w ielorów naniow e — podstaw ow e za gadnienia.”
Analizując program y statystyki opisow ej i podstaw ekonom etrii trudno oprzeć się w rażeniu, że liczba godzin nie odpow iada treści tych przedm iotów . N a zdecydow anie m niejszy objętościow o m aterial statystyki opisow ej zostało przeznaczonych dw a razy więcej godzin. W szak o heteroskedastyczność i i auto korelacji słuchacz kursu podstaw ekonom etrii wcześniej na żadnym w ykładzie, zgodnie z program em , nie słyszał, a testow anie hipotez statystycznych je st mu zupełnie obce. W program ie żadnego przedm iotu nie ma także m owy o ja k ic h kolw iek elem entach rachunku praw dopodobieństw a, czyli w szystkie te treści należy realizow ać od podstaw. W ydaje się, że m odele jed n o i w ielorów naniow e oraz analiza szeregów czasow ych aż nadto w ystarczy na piętnaście godzin,
szczególnie, że należy pam iętać, iż je st to sum aryczna liczba godzin, którą nale ży podzielić pom iędzy wykłady i ćw iczenia. Porów nując to z kursem statystyki opisowej dochodzi się do wniosku, że wykładowcy tego przedmiotu są w o wiele bardziej kom fortow ej sytuacji.
Standardy z 2002 roku praktycznie nie rozróżniały więc program ów naucza nia przedm iotów ilościow ych dla studentów finansów i bankow ości oraz zarzą dzania i m arketingu. Sum aryczna liczba godzin nie była zbyt duża, lecz um ożli w iała ułożenie w ym aganych elem entów wiedzy w sensow ny wykład. Jedynym m ankam entem był podział godzin pom iędzy przedm ioty. W ydaje się, że przesu nięcia w kierunku m atem atyki pozw oliłyby uniknąć problem ów w skazanych choćby w przypadku kursu podstaw ekonom etrii. Rodzi się więc pytanie czy słusznym jest rozw iązanie polegające na określaniu liczby godzin poszczegól nych przedm iotów na poziom ie m inisterialnym . Lepszym pom ysłem , jeżeli ju ż koniecznie trzeba w skazyw ać w ogóle ograniczenia godzinow e, z punktu w idze nia jakości kształcenia je st określenie m inim um dla bloków przedm iotów po krew nych tem atycznie.
Uwagi te nabierają znaczenia w św ietle zm ian w prow adzonych przez rozpo rządzenie z 2007 roku. N a kierunku zarządzanie pozostaw iono dziew ięćdziesiąt godzin przedm iotów ilościow ych i podzielono je po rów no pom iędzy m atem aty kę i statystykę opisow ą. Treści kształcenia z m atem atyki pozostały takie same: „Funkcje jednej, dw óch oraz wielu zm iennych - zastosow ania w zarządzaniu. R ów nania różniczkow e i różnicow e - zastosow ania w ekonom ii i zarządzaniu. Elem enty rachunku całkow ego. R achunek w ektorów i m acierzy. Układy równań i nierów ności - przykłady z dziedziny zarządzania.” Efektem kształcenia m a być w ykorzystyw anie m atem atyki w zarządzaniu. W jaki sposób m ożna dobrze na uczyć tego sam ego w czasie o połow ę krótszym ? Tym bardziej, że odbiorcą w ykładu będzie absolw ent szkoły średniej wiedzący na tem at m atem atyki mniej niż ten, który szkołę kończył na początku tego wieku.
Czas realizacji program u statystyki opisow ej został skrócony o piętnaście godzin. Standard przew iduje praw ie identyczne ja k poprzednio treści kształce nia: „Podstaw ow e pojęcia statystyki opisow ej. Etapy badań statystycznych. Pre zentacja tabelaryczna i graficzna danych statystycznych. Podstaw ow e param etry opisu statystycznego danej cechy. Budowa tablicy korelacyjnej. Podstaw ow e param etry opisu statystycznego dwóch cech. Badanie w spółzależności dwóch cech. W skaźniki korelacji. Szeregi czasow e. Badanie i prognozow anie tendencji rozw ojow ej. Klasyczny model regresji liniow ej.” W zw iązku z tym m ożna w skazać przynajm niej trzy argum enty uzasadniające złe proporcje podziału go dzin pom iędzy te przedm ioty.
Po pierw sze objętościow o zakres m atem atyki je st zdecydow anie większy niż statystyki opisow ej, a liczba godzin kursu je st taka sama. W takim sam ym czasie w ykładow ca m atem atyki musi przekazać znacznie więcej inform acji. Po drugie
wszystkie elem enty wykładu z m atem atyki są dla absolw entów szkół średnich zagadnieniam i nowymi. R ozporządzenie M inistra Edukacji N arodow ej z dnia 28 sierpnia 2007 r. zm ieniające rozporządzenie w spraw ie standardów w ym agań będących podstaw ą przeprow adzania spraw dzianów i egzam inów (Dz. U. z 2007 r. N r 157 poz. 1102) zdecydow anie zawęża podstaw ę program ow ą m atem atyki i redukuje w ym agania zarów no program u podstaw ow ego jak i rozszerzonego. W zakresie istotnym dla treści w ykładu na kierunkach ekonom icznych pom inię to w szystko co je st zw iązane z analizą m atem atyczną począw szy od granicy ciągu liczbowego. Pewne elem enty statystyki opisow ej znajdują się natom iast w program ie szkoły średniej. W ykład akadem icki je s t więc kontynuacją i rozsze rzeniem . Po trzecie przy niem al takich sam ych treściach proporcje redukcji go dzin w stosunku do rozw iązań z 2002 roku są zdecydow anie korzystniejsze dla statystyki opisow ej. Jest to piętnaście godzin w stosunku do sześćdziesięciu, a nie czterdzieści pięć do dziew ięćdziesięciu.
Po w cześniejszych uw agach zmiany w standardzie dla kierunku finanse i ra chunkow ość m ożna w łaściw ie pozostaw ić bez kom entarza. W tym wypadku dziew ięćdziesiąt godzin zostało rów no podzielonych na trzy przedm ioty ilo ściowe: m atem atykę, statystykę i ekonom etrię. W czasie trzydziestu godzin za ję ć z m atem atyki należy przekazać następujące treści: „R achunek m acierzow y. W yznaczniki. Liniowa zależność i niezależność w ektorów . Rząd m acierzy. R ozw iązyw anie układów rów nań i nierów ności liniow ych. C iągi i szeregi licz bowe. Badanie przebiegu funkcji. Ekstrem a lokalne i globalne. Elem enty ra chunku różniczkow ego i całkow ego. Elem enty rachunku praw dopodobieństw a. Zm ienne losowe. Rozkład norm alny. Rozkład w ykładniczy. Rozkład dw um ia nowy. Rozkład Poissona. Praw dopodobieństw o zdarzeń. D w uw ym iarow a zm ienna losowa o rozkładzie norm alnym . Z m ienne losowe nieskorelow ane. Zm ienne losowe niezależne. W ariancja sumy dw óch zm iennych losow ych o tym sam ym rozkładzie.” Zakres program u został istotnie zw iększony w stosunku do standardu z 2002 roku, a liczba godzin zredukow ana do jedn ej trzeciej. Jak to pogodzić, bez szkody dla jakości kształcenia, z jednoczesnym ograniczeniem kursu w szkole średniej?
Zupełnie inaczej niż poprzednio w ygląda program statystyki. Zaw iera on elem enty istotnie w ykorzystujące treści w ykładu z m atem atyki: „M etody analizy rozkładu cechy. Elem enty w nioskow ania statystycznego. Próba losowa i rozkła dy statystyk z próby. Estym atory i estym acja przedziałow a. Hipotezy statystycz ne i ich w eryfikacja. Testy istotności i test zgodności. B adanie zależności cech. Model regresji liniowej. W eryfikacja i w nioskow anie w m odelu regresji linio wej. A naliza szeregów czasow ych, w yznaczanie trendu i sezonow ości, progno zow anie, indeksy statystyczne.” Rodzi to zatem niebezpieczeństw o, że w przy padku nienależytego opanow ania kursu m atem atyki, co je s t w ielce praw dopo dobne porów nując program z liczbą godzin przew idzianych na jeg o realizację,
student nie będzie dobrze przygotow any do w ysłuchania w ykładu ze statystyki. W konsekw encji dw ie trzecie bloku przedm iotów ilościow ych to m ateriał, który nie m oże być przysw ojony bez ogrom nej pracy własnej. Pozostaw ienie większej części m ateriału do sam odzielnego opanow ania m usi odbić się na jakości kształ cenia. W chw ili obecnej zrozum ienie w ykładu akadem ickiego spraw ia studen tom w iele kłopotów , po tej reform ie będą one jeszcze w iększe. M atem atykę i statystykę trudno je st opanow ać ucząc się jedy nie z podręczników . S ą to przedm ioty, które ja k żaden inny w ym agają kontaktu z nauczycielem . O grani czając ogólną liczbę godzin na studiach oszczędności m ożna szukać w kręgu innych kursów, gdzie sam odzielna praca daje lepsze wyniki niż w przypadku m atem atyki czy statystyki.
Ponow nie pow raca także problem podziału godzin pom iędzy przedm ioty ilościowe. Tym razem w uprzyw ilejow anej pozycji znajdują się wykładow cy ekonom etrii. W edług regulacji zaw artych w standardzie w ram ach tego przed m iotu należy przekazać następujące treści: „Przepływ y m iędzy gałęziow e - rów nania bilansow e, m odel Leontiew a, prognozy. O ptym alizacja liniow a - m ode lowanie problem ów decyzyjnych, zadania program ow ania liniow ego, m etoda sim pleksow a. M odele ekonom etryczne jednorów naniow e - dobór zm iennych do m odelu, estym acja, w eryfikacja, identyfikacja. Predykcja ekonom etryczna.” T rzydzieści godzin na realizację tego kursu stw arza zdecydow anie lepsze wa runki niż w przypadku m atem atyki i statystyki. Taka sam a liczba godzin została przeznaczona na wykład zaw ierający mniej treści.
U nifikacja i standaryzacja program ów nauczania je s t potrzebna ze względu na coraz bardziej rozw ijającą się w ym ianę zagraniczną studentów . N ie m ożna tego jed n ak robić autom atycznie. Potrzebna je st w nikliw a analiza program ów. W przeciw nym w ypadku dochodzi się do takich rozw iązań ja k zaproponow any standard m atem atyki na kierunku finanse i rachunkow ość. W yłożenie algebry liniow ej, analizy m atem atycznej i elem entów rachunku praw dopodobieństw a w trzydzieści godzin nie je s t m ożliw e chcąc zachow ać dobrą jak o ść wykładów. Ponadto nie ma ju ż m iejsca na ćw iczenia, które dla tego przedm iotu są szcze gólnie istotne.
N ależy rów nież pam iętać o tym , że często m inim alna liczba godzin przezna czona w standardzie na realizację program u będzie tą rzeczyw istą, k tórą się re alizuje. Patrząc na podział puli trzystu godzin przeznaczonych dla przedm iotów podstaw ow ych odnosi się w rażenie, że głów ną zasadą była rów ność podziału, a nie treści przedm iotów . Jak bow iem inaczej skom entow ać proporcje m atem a tyki i ekonom etrii dla kierunku finanse i rachunkow ość. Tym bardziej, że auto rzy propozycji są św iadom i zm ian program ów nauczania w szkole średniej. O becne rozw iązania na poziom ie m inim alnym nie są dobre. N ie służą podno szeniu jakości kształcenia. N ależy mieć nadzieję, że zostanie to skorygow ane na etapie kształtow ania konkretnych rozw iązań w poszczególnych uczelniach.
Liczba godzin pozostająca do rozdysponow ania w ram ach każdego kierunku um ożliw ia popraw ę sytuacji widzianej z punktu w idzenia standardu. Pozostaje jed n ak pytanie czy na każdej uczelni i na każdym w ydziale to nastąpi?
LITERATURA
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 kwietnia 2002 r. w sprawie określenia standardów nauczania dla poszczególnych kierunków studiów i poziomów kształcenia. Dz.U. 02.116.1004.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 sierpnia 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadza nia sprawdzianów i egzaminów Dz.U.07.157.1102.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w spra wie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształ cenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowa dzić studia miedzykierunkowe oraz makrokierunki. Dz.U.07.164.1166.
Janusz Łyko
TEACHING STANDARDS AND QUALITY OF LEARNING
The Bologna process aims to create a European Higher Education Area by 2010, which is connected with great changes in the structures o f the university studies. The one o f main modifications is a new program of academic courses in all specializations. Main aim o f the article is an attempt to evaluate the possibilities o f realizing the agenda (in cluded in the teaching standards) in comparison to the time needed to achieve it. In many cases the solutions seems accidental and the assumptions contained in the standardiza tion documents impossible to fulfill.
