A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K S ZTA Ł CEN IE PO LO N ISTY CZN E CU D ZO Z IE M C Ó W 7/8, 1996Edyta Jawniuk
SPOSOBY TWORZENIA TERMINOLOGII ZOOLOGICZNEJ
Celem artyk ułu jest przedstaw ienie procesów nom inacyjnych i sposobów
wzbogacania leksyki zoologicznej w kategorii rzeczownika1, w trzech głównych
grupach: deryw atów słowotwórczych, zapożyczeń i derywatów semantycznych.
Z a term in uznano jed n ostkę leksykalną o specjalnej funkcji, spełniającą rolę
zn aku profesjonalnego pojęcia w granicach zakreślonych przez definicję.
W obrębie term inologii ro zróżnia się term iny właściwe i nom eny2, k tó re
w term inologii zoologicznej stano w ią nazw y gatun ków , rodzajów , gro m ad,
typów itd., czyli tzw. nazwy system atyczne. W pracy zajm uję się tylko
term inam i właściwymi.
Term inem jak o obiektem b adań interesuje się szereg dyscyplin, z k tórych
k ażd a rozp atruje go pod swoim kątem widzenia. M o żn a m ów ić o trzech
dom inujących podejściach w badaniach nad term inam i:
1) term inograficznym (układ an ie słow ników term inologicznych),
2) term inoznaw czym (tw orzenie nazw dla now o powstałych pojęć oraz
p orządko w anie term inów ),
3) term inologicznym (analiza językoznaw cza)3.
O statn i dział nauki o term inach jest najm łodszy. Obejm uje on prace
dotyczące: historii słownictwa zoologicznego4, analizy semantycznej i sposobów
1 Rzeczownik w ybrano ze względu n a jego absolutną w artość nom inacyjną, i co za tym idzie, jego zdecydow aną przewagę liczbową nad przym iotnikiem i czasownikiem.
2 S. G a j d a , Wprowadzenie do teorii terminu, Opole 1990, s. 38-40.
3 S. G a j d a, Zawartość treściowa terminu a nauka o terminach, „P oradn ik Językow y” 1982, nr 5, s. 307.
4 Najważniejsze prace to: F. W y s o c k a , Polska terminologia lekarska do roku 1838, W rocław 1980; IŁ W i ś n i e w s k a , Terminologia m edyczna w rozprawie: ,,De ossibus humanis
tractatus tres” Jana Ursina, „Prace Filologiczne” 1991, t. 36; H o r o d y s k a - G a d к o w s k a, Polskie słownictwo gwarowe z zakresu hodowli zwierząt dom owych, W rocław 1967; W. В u -
pow staw ania term inów 5. Stanisław G a jd a postuluje rozw ój b ad a ń języ ko
-znawczych w poszczególnych term in ologiach, k tóre ujawniłyby sposoby
tworzenia term inów i ich właściwości gramatyczne. B adania takie stanow iłyby
p u n k t wyjścia do rozw ażań nad istotą term inu ja k o jed no stk i leksykalnej.
S tan b ad a ń nad słownictwem zoologicznym przedstaw ia pod tym względem
jeszcze wiele do życzenia, stąd m oje zainteresow anie tym zagadnieniem .
W obrębie derywacji słowotwórczej przedstawiam derywaty proste i wyrazy
złożone. P od staw ą słow otw órczą elem entów prosty ch m o g ą być różne części
m ow y. P on iew aż je d n a k w term inolo gii zoologicznej jest b ard zo dużo
deryw atów odczasow nikow ych, a om ówienie innych typów przek raczałoby
ram y niniejszego artyku łu, om aw iam tylko ten jed en typ słowotwórczy.
1. DERY WATY PR O ST E OD PO D STAW CZA SO W N IK O W Y CH
1.1. Sufiksalne:6
г formantem -attic bruzdkowanie (37), oddychanie (8), pączkowanie (224),
pełzanie (191), przegrzanie (55), rozblaszkowanie (109 R), rozmnażanie (200),
spionizowanie (70), wydalanie (196), wydzielanie (319 R),
z formantem -enie: krążen ie (35), kurczenie (63), odwodnienie (31),
przeobrażenie (9), upierzenie (50), uzębienie (47), zagęszczenie (55), zagłębienie
(192), zapłodnienie (211), zaplemnienie (299 R), zarażenie (245),
z formantem -cie: śnięcie (262), wchłonięcie (209), zm arznięcie (55),
z formantem -cja (-acja, -izacja): resorbeja (55), gastrułacja (36), hibernacja
(58), koniugacja (211), kopulacja (245), regeneracja (243), strobilizacja (227),
z formantem -ka (-arka, -aczka, -anka, -awkd)\ chlonka (146 R), glaszczka
(271), witka (191), wypustka (208), zastaw ka (75), tarka (293), wylęgarka
(65), żuwaczka (271), tkanka (3), przyssawka (18),
z formantem -ek\ lejek (192), odcinek (25), uchyłek (10), w ycinek (142
R), zarodek (45),
z formantem -ina: kończyna (13), wydalina (192), wydzielina (50),
z formantem -ica: tętnica (11),
z formantem -iciel: żywiciel (238),
s A. N a g ó r k o , Uwagi o leksyce cielesnej w świetle teorii pola znaczeniowego, „Poradnik Językowy” 1990, n r 6; A. W i e r z b i c k a , Rozważania o częściach ciała, [w:] Słownik i semantyka.
Definicje semantyczne, red. E. Janus, Wrocław 1975; R. S i n i e l n i k o f f , Kształtowanie się polskich terminów biologicznych, [w:] Sbornik provozne ekonomicke fa k u lty , „Term inologická
studio” 1976, t. 6 (Praha).
4 Przykłady wybrano z następujących źródeł: A. J a s i ń s k i i in., Biologia, podręcznik dla
klasy III liceum ogólnokształcącego, W arszaw a 1975, s. 3-80; Z. P o d b i e l k o w s k i i in., Biologia dla klasy I I liceum ogólnokształcącego, W arszaw a 1983, s. 188-305; A. R a j s k i , Zoologia, W arszaw a 1986.
z form autem
-nik
(-alnik): barwnik (250), napastnik (48), plem nik (16),
przetrwalnik (261),
z formantcm -acz: dźwigacz (180 R), siekacz (62), zwieracz (296), iw acz
(239 R),
z form antcm
-adlo
(-idelko, -adeiko): więzadlo (295),
parzydełko
(223),
pokladelko (296),
z formantcm -eniec: trawieniec (239 R).
1.2.
1’aradygm atyczne: fa ł d (198), naciek (298), o / ^ r (42),
(76),
/w/cam i (203), przesącz (20), przylga (25), p rzełyk (236), .wtofc (50), iifcrzep
(211 R), u kład (10), wlot (300), wylot (300), zm ysł (223), zw ój (232), żer
(304).
D cryw acja słow otw órcza stanowi ważny sposób zaspo kajania po trzeb
nom inacyjnych w nauce. D eryw aty są tw orzone na podstaw ie środ ków
i m odeli słow otw órczych języka ogólnego. Z azn aczają się jed n ak pewne
różnice między term inotw órstw cm a słowotw órstw em ogólnym . D oty czą one
prod uktyw ności i specjalizacji znaczeniowej fo rm antów . W celu wychwycenia
reguł nom inacji term inologicznej konieczne jest przedstaw ienie podziału
deryw atów w op arciu o rodzaj relacji łączącej w yraz m otyw ujący i wyraz
m otyw ow any. D eryw aty odczasow nikow e oznaczają:
1) nazw y czynności, procesów i stanów : bruzdkowanie, oddychanie,
pączkowanie, pełzanie, przegrzanie, rozbłaszkowanie, rozmnażanie, spionizowanie,
wydalanie, wydzielanie, krążenie, kurczenie, odwodnienie, przeobrażenie,
zagęsz-czenie, zapłodnienie, zaplemnienie, zarażenie, śnięcie, wchłonięcie, zmarznięcie,
resorbcja, .gastrulacja, hibernacja, koniugacja, kopulacja, regeneracja, strobilizacja,
2) nazwy subiektów czynności: barwnik, napastnik, plem nik, przetrwalnik,
dźwigacz, siekacz, zwieracz, żywiciel, tętnica, witka, przyssawka, płyn, przylga,
3) nazw y śro dkó w czynności: więzadlo, p arzyd ełko, pokładełko, zastawka,
tarka, żuwaczka, pokarm, przełyk, żer, lejek,
4) nazwy w ytw orów czynności: zagłębienie, upierzenie, uzębienie, wydalina,
wydzielina, kończyna, odcinek, uchyłek, wycinek, zarodek, w ypustka, tkanka,
fa łd , naciek, otwór, przesącz, skrzep, układ, zwój,
5) nazwy miejsc: wyłęgarka, żwacz, trawieniec, wlot, wylot,
6) inne nazwy: chłonka, głaszczka, zm ysł, sko k.
W obrębie nazw czynności, procesów i stanów występuje grupa derywatów
utw orzonych za po m ocą form antó w -anie, -enie, -cie. N o szą one nazwę
deryw atów praw ie kategorialnych, gdyż tw orzone są od każdego niem alże
czasow nika7. D eryw aty z form antem -cja (-acja, -izacja) m ają czasow nik
m o tyw ujący z sufiksem -ować, -izować obcego pochodzenia. W wielu z nich
Gram atyka współczesnego ję z yk a polskiego, red. R. G rzegorczykowa, R. Laskowski,
nic d a się ustalić kierunk u pochodności i w związku z tym m o żn a m ów ić
0 wzajemnej m otyw acji czasow nika i rzeczow nika. F o rm an ty -anie, -enie,
-cie, -cja pełnią funkq'ę transpozycyjną, tj. przekształcają czasownik w
rzeczow-nik bez zm iany znaczenia. S koro w deryw atach nic pojaw ia się znaczenie
m utacyjne, to sens przekształcenia tkwi właśnie w nom inalizacji czasow nika,
a rzeczowniki są bardziej odpow iednie dla w yrażania pojęć specjalnych niż
czasow niki. B iorąc pod uwagę liczebność grupy nazw czynności (29 der.)
m o żn a potw ierdzić tezę S. G ajdy, że rzeczownik najlepiej nad aje się do
nom inacji term inów z racji swej abstrakcyjności, niezależności składniowej
1 potencjalnych m ożliwości sem antycznych8.
W grupach subiektów , śro dkó w i w ytworów czynności nie m a ju ż takiej
regularności form alnej i sem antycznej jak w grupie nazw czynności,
nie-m niej jed n ak d ad zą się zauważyć pewne praw idłowości. F o rnie-m a n t -adlo
(-idełko, -adełko) wyspecjalizow any jest w nazwach środk ów czynności,
fo rm an ty -nik (-alnik) -iciel, -acz, -ica w ystępują w nazw ach subiektów ,
n ato m iast w nazwach w ytw orów czynności pojaw ia się form an t -ina i -enie.
N ajbardziej uniwersalnym i form antam i są: sufiks -ka i fo rm an t parady g-
m atyczny. D erywaty p aradygm aty cznc tw orzone są zaró w n o od
czaso-w nikóczaso-w prefiksalnych {przełyk, naciek, skrzep), ja k i bezprefiksalnych (płyn,
fa łd ), przew aża jedn ak zdecydowanie pierwszy typ. Z nam ienne jest, że
term iny będące deryw atam i paradygm atycznym i są rodzaju m ęskiego (z wyj.
term in u przyłga). Są one dość liczne w term inologii zoologicznej, poniew aż
realizu ją zasadę skrótow ości. Z p u n k tu widzenia zasad no m inacji te
r-m inologicznej isto tn e jest ustalenie, jakie cechy pojęcia są w yodręb nione
i zw erbalizow ane w term inie, czy są to cechy ważne, jak m a się znaczenie
stru k tu raln e do leksykalnego. Biorąc pod uwagę te relacje m o żn a podzielić
deryw aty n a właściwe, w k tórych znaczenie podstaw y w chodzi do lek
sykal-nego znaczenia deryw atu i asocjacyjne, o zakłóconej m otywacji sem an
tycz-nej, w któ ry ch znaczenie podstaw y nie stanowi części znaczenia dery w atu.
D eryw aty asocjacyjne stanow ią pas przejściowy m iędzy w yrazam i m o tyw o
-w anym i i n iem oty-w o-w an ym i9. W iększość term inó-w stano -w ią dery-w aty
właściwe o isto tny ch cechach definicyjnych (np. przetrw ałnik, zarodek,
siekacz, dźwigacz, żywiciel, tętnica, przylga, przełyk). D eryw aty te z racji
czasow nikow ego po chod zenia zaw ierają inform ację o funkcji pełnionej przez
d esyg n at, k tó ra je st istotn iejsza niż np. kształt, ko lor. W tym sensie
deryw aty odczasow nikow e właściwe stanow ią o pty m aln ą nom inację pojęcia
zoologicznego. D eryw aty asocjacyjne jak np.: głaszczka, skok, zm ysł, chłon-
ka są przykładem roli w yobraźni i skojarzeń w n ad aw an iu nazw pojęciom
ścisłym.
8 G a j d a , Wprowadzenie..., s. 87. 9 G ram atyka współczesnego..., s. 316.
2. WYRAZY Z ŁO Ż O N E
W grupie tej om aw iam term iny jed n ostro n nie m o tyw ow ane o raz qu
a-si-złożenia:
2.1. Złożenia jed n ostro nn ie m otywow ane: biogeneza (16), biosfera (56
R) : (bio-, gr. bios 'życie’), cytoplazma (194) : (gr. kyto s 'k o m ó rk a’), ektoderma
(222), ektoplazm a (191) : gr. ektos 'n a zew n ątrz’), genotyp (385 R ) : gr.
genos 'p och od zen ie’), makroelement (44 R), makronukleus (192) : (gr. m akros
'du ż y ’), m etanefrydium (20) : (gr. m eta 'z, po, p oza’);
2.2. Q uasi-złożenia: blastomer (36) : (gr. blastos 'zaw iązek, za ro d ek ’),
blastocel (37) : (gr. koilom a 'zagłębienie, ja m a ’), blastopor (37) : (gr. poroś
'o tw ó r ’), cytostom (192) (gr. stom a 'u s ta ’), cytopyge (192) : (gr. pyge 'o d b y t’),
hom odontyzm (42) : (gr. homos 'ten sam ’, gr. odous 'z ą b ’), heterodontyzm
(61) : (gr. heteros 'in n y ’).
Z ło żenia o jednym lub dw u członach, k tó re nie w ystępują w języku ja k o
o d ręb ne wyrazy, stano w ią w term inologii zoologicznej liczniejszą grupę niż
złożenia d w u stro nnie m otyw ow ane. Człony niesam odzielne są po chod zenia
obcego. Zjawisko to wiąże się z internacjonalizacją term inologii. S. G ajd a
o prócz internacjonalizm ów leksykalnych wydziela również internacjon alizm y
m orfem ow e10. W roli tej najlepiej funk cjo nują m orfém y przejęte z m artw ych,
klasycznych języków : greki i łaciny. W klasie intern acjonalizm ó w m o r-
iem ow ych n a uwagę zasługują afikso id y11 genetycznie w ywodzące się z m o r-
fem ów rdzennych i w ykorzystywane w ch arak terze członów prepozycyjnych
lub postpozycyjnych w złożonych wyrazach. M ożna z nich budow ać stru ktury
łącząc m orfém y klasyczne z genetycznie rodzim ym i lub obcymi. A fiksoidy
jak o tcrm inoelem enty konk retniej dyferencjon ują znaczenia term inó w niż
afiksy.
P od obn ie jak afiksoidy również zapożyczenia w term inologii zoologicznej
zb udo w ane są najczęściej z elem entów łacińskiego i greckiego pochodzenia.
Zapożyczenia fonetyczne, które są przyjm owane d rog ą naśladow ania brzmienia
d any ch w yrazów w języku, będącym źródłem zapożyczenia są pochod zenia
łacińskiego: fa u n a (5) : (łac. 'rzym sk a bogini pól i lasów ’) L.18812, kutikula
(18) : (łac. 'n a sk ó re k ’) L.335, meduza (222) : (łac. 'z m itologii greckiej jed n a
z trzech G o rg on [...]’) Sz.II. 133, receptor (28) : (łac. 'ten, k to przyjm uje’)
L.577, retikulum (194) : (łac. 'siateczka’) L.583.
W grupie zapożyczeń m orfem ow ych przeważają term iny po cho dzen ia
greckiego: anabioza (244) : (gr. anabiosis 'p o w ró t d o życia’) L.26, blastula
10 S. G a j d a, Internacjonalne afiksy w terminologii, „Zeszyty N aukowe WSP w O polu” 1986, Językoznaw stw o, s. 46.
11 Tam że, s. 51.
12 Skrótem L opatrzo no terminy zamieszczone w: Leksykon biologiczny, red. C. Jura, H. K rzanow ska, W arszaw a 1992.
(36) : (gr. blastos 'zaw iązek, zarod ek ’) L.74, cerkaria (236) : (gr. kerkos
'o g o n ’) L.91, plankton (210) : (gr. planktos 'błąk ający się’) L.504. Pojawiające
się w zapożyczeniach m orfem ow ych sufiksy -oza, -ula, -aria, -on, są obcego
poch odzenia, ale przyjęły się w języku polskim i tw orzą liczne dery w aty od
p odstaw rodzim ych i ob cych13. Zapożyczenia w term inologii zoologicznej
należą d o klasy internacjonalizm ów , gdyż są upow szechnione w innych
językach (np. w języku niemieckim ) i m ają wspólne greckie i łacińskie
źr ó d ło 1'1. D zięki tem u term iny te spełniają istotny w nauce wym óg k o m u
-nikatyw ności w skali uniwersalnej, ale jednocześnie są o db ierane przez
szeroki k rąg użytkow ników jak o niem otyw ow ane. Stąd pojaw ił się p o stu la t
nau czan ia w szkole średniej łacińskich i greckich term inoelem entów 15.
3. D ERYW A CJA SEM A NTYCZNA
Jednym z istotnych sposob ów w zbogacania leksyki zoologicznej jest
deryw acja sem anty czna, k tó r a poleg a n a tw orzen iu now ego znaczenia
term inologicznego z innego znaczenia tego sam ego wyrazu. Najczęstszym
procesem sem antycznym , k tóry zachodzi w term inologii zoologicznej jest
zawężenie znaczenia podstaw ow ego, k tó re polega n a d o d an iu sem ów w zbo
-gacających treść jed no stk i leksykalnej, ale zm niejszających jej zak res16.
3.1. Term iny o znaczeniu zoologicznym od noto w anym przez Słownik
ję zy k a polskiegon :
rodzaj: 'ga tun ek czegoś, o dm iana, typ, jak o ść’; biol. 'w systemie roślin
i zwierząt je d n o stk a niższa od rodziny, obejm u jąca blisko spokrew nione
gatu nk i lub jeden gatu nek ’ (Sz. III. 66). Współcześnie żyją przedstawiciele
trzech rodzajów tych ryb: prapletwowiec, płazak i rogoząb (28).
typ\ 'm o del, w zór, którem u od pow iada pew na seria przedm iotów , ludzi,
zjaw isk, fo rm ’; biol. 'jedn ostka klasyfikacyjna w system atyce organizm ów ,
niższii od królestw a, obejm ująca grom ad y roślin i zw ierząt’ (Sz. III. 564).
Strunowce są najwyżej zorganizowanym typem zwierząt (5).
3.2. Term iny zoologiczne, któ ry ch SJP nie podaje:
integracja: 'proces tw o rzenia się całości z jak ich ś części, zespalanie się
elem entów w całość’ (Sz. I. 796). Najogólniejszą tendencją je st integracja
- łączenie się i zlewanie poszczególnych części ciała w większe całości (258).
K o n tek st zaw iera definicję pojęcia.
13 H . W a s z a k o w a , Slowotwórstwo rzeczowników obcych, „Polonica” 1988, t. 13, s. 136. 14 Encyklopedia języ ka polskiego, red. S. U rbańczyk, Wrocław 1992, s. 127.
15 A. T r y b u s, Przedrostki łacińskie i greckie w terminologii naukowej i technicznej, „Języki Obce w Szkole” 1972, s. 220.
16 G a j d a , Wprowadzenie..., s. 107.
