A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUI ST I CA 16, 1987
Anna K r u p s k a - P e r e k
RODZAJ MĘSKOOSOBOWY W GWARACH OKRÇGU BEŁCHATOWSKIEGO
W w y n i k u p r o w a d z o n y c h w l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h , b a d a ń k a t e g o r i i r o d z a j u m ę s k o o s o b o w e g o , j e j i s t o t y , g e n e z y , d z i e j ó w , w y s t ę p o w a n i a w i n n y c h j ę z y k a c h s ł o w i a ń s k i c h , j e j p o z y c j i w d i a l e k t a c h z m i e n i o n e z o s t a ł y w s p o s ó b z a s a d n i c z y n i e k t ó r e d o t y c h c z a s p a n u j ą c e t e o r i e i p o g l ą d y . P r z e d e w s z y s t k i i r r o z u m i e n i e i s t o t y t e j k a t e g o r i i r o d z a j o w e j p r z e s u n i ę t e z o s t a ł o z p ł a s z c z y z n y s k ł a d n i o w e j n a p ł a s z c z y z n ę m o r f o l o g i c z n ą , f l e k s y j n ą , w y r a ż a j ą c s i ę w u z n a n i u z a p o d s t a w o w e k r y t e r i u m m ę s k o o s o b o w o ś c i s y n k r e t y z m u A-G p l . r z e c z o w n i k ó w o r a z o k r e ś l a j ą c y c h j e p r z y d a w e k p r z y m i o t n y c h w o p o z y c j i d o A-N p l . n ie r o ę s k o o s o b o w y c h r z e c z o w n i k ó w i i c h o k r e ś l e ń . W g e n e z i e t e j k a t e g o r i i z o s t a ł w y e k sp o n o w a n y c z y n n i k s e m a n t y c z n y (w p r z e c i w i e ń s t w i e do u z n a w a n e j d o t ą d t e o r i i s y n t a k t y c z n e j o d ą ż e n i u do o d r ó ż n i e n i a p o d m i o t ó w o d d o p e ł n i e ń p r z y sw obodnym s z y k u w y p o w i e d z e n i a ) , p u n k t w y j ś c i o w y w s k a z a n o w a c c . p l . . p r z y m i o t n i ków i i n n y c h w y ra z ó w p r z y m i o t n y c h , p o d k r e ś l o n o d z i a ł a n i e m e c h a n i zmów a n a l o g i i d o f o r m za im ków w А-G : kogo, nas, was o r a z do u - k s z t a ł t o w a n e j j u ż k a t e g o r i i m ę s k o ż y w o t n e j w 1 . p o j . ( t o j u ż w o p r a c o w a n i a c h w c z e ś n i e j s z y c h ) . J e d n a k w y p r a c o w a n e p r z e d e w s z y s t k i m n a m a t e r i a l e j ę z y k a o g ó l n o p o l s k i e g o n a r z ę d z i a b a d a w c z e n i e z a w s z e d a d z ą s i ę z a s t o s o w a ć do m a t e r i a ł u d i a l e k t o g r a f i c z n e g o . W p r o w a d z e n i e h i e r a r c h i i k r y t e r i ó w , u z n a n i e o b l i g a t o r y j n o ś c i j e d n y c h l u b t y l k o m o ż l i w o ś c i wy s t ę p o w a n i a i n n y c h , o b o k p e ł n e g o z e s t a w i e n i a w y k ł a d n i k ó w f o r m a l n y c h p r z y b a r d z i e j z r ó ż n i c o w a n y m w e w n ę t r z n i e m a t e r i a l e gwarowym, z a w i e r a j ą c y m w i e l o k i e r u n k o w e r o z c h w i a n i a i z a k ł ó c e n i a , n i e z a w s z e p o z w a l a j e d n o z n a c z n i e s t w i e r d z i ć o b e c n o ś ć w b a d a n e j g w a r z e k a t e g o r i i m ę s k o o s o b o w o ś c i . W z w i ą z k u z ty m s p o t y k a m y s i ę c z a s e m z
s ą d a m i n i e s p ó j n y m i i b r a k i e m z d e c y d o w a n e g o p o g l ą g u , n p . "W w i e l u g w a r a c h k a t e g o r i a m ę s k o o s o b c w o ś c i w y r a ż a n a j e s t z a pom ocą t y l k o n i e k t ó r y c h c z y n n i k ó w " , a o b o k t e g o : " z a m i e s z a n i e w u ż y w a n i u f o rm o r ó ż n y c h k o ń c ó w k a c h (w nom. p l . ) uważam z a b r a k w y r ó ż n i e n i a k a t e g o r i i m ę s k o o s o b o w o ś c i " 1 .
W ydaje s i ę , że t o w s z y s t k o o r a z a k t u a l n y s t a n g w a r , i c h we w n ę t r z n y r o z w ó j u z a s a d n i a j ą p o d e j m o w a n i e s z c z e g ó ł o w y c h b a d a ń k a t e g o r i i m ę s k o o s o b o w e j w c e l u u a k t u a l n i e n i a c z y u ś c i ś l e n i a d o t y c h c z a s o w y c h u s t a l e ń d i a l e k t o g r a f i c z n y c h i d i a l e k t o l o g i c z n y c h , a t a k ż e e w e n t u a l n e g o z w e r y f i k o w a n i a p o d s t a w t e o r e t y c z n y c h . Z a p r e z e n t o w a n y t u i p o d d a n y a n a l i z i e m a t e r i a ł ję z y k o w y p o c h o d z i o d p r z e d s t a w i c i e l i n a j s t a r s z e g o p o k o l e n i a a u t o c h t o n ó w z 9 w s i r e g i o n u b e ł c h a t o w s k i e g o : G a j e w n i k i [71 ] , L d z a ń [ 7 2 ] , Kozuby [ 7 5 ] , M a l e n i a [ 7 6 ] , P a r z n o [ 8 0 ] , K o c i e r z o w y [89 ] , Wola P r z e r ę - b s k a [ 9 0 ] , N i e d o ś p i e l i n [ 9 3 ] , G a r n e k [ 9 4 ] z w y r a ź n ą p r z e w a g ą m a t e r i a ł ó w w ł a s n y c h z p u n k t ó w 7 1 , 7 6 , 89 u s y t u o w a n y c h p r a w i e n a k r a ń c a c h p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i m i p ó ł n o c n o - z a c h o d n i m r e g i o n u ; z a c h o w a n a z o s t a ł a n u m e r a c j a p u n k t ó w s t o s o w a n a w j ę z y k o z n a w c z y c h b a d a n i a c h r e g i o n u b e ł c h a t o w s k i e g o . Z b i e r a n i e m a t e r i a ł u n i e b y ł o w żadnym s t o p n i u u k i e r u n k o w a n e n a p o d j ę t y p r z e z e m n ie t e m a t , co u s z c z u p l a może z a s ó b p r z y k ł a d ó w , a l e g w a r a n t u j e i c h n a t u r a l n o ś ć i u k a z u j e c z ę s t o t l i w o ś ć w y s t ę p o w a n i a . P r z y k ł a d y z o s t a ł y w y b r a n e z k w e s t i o n a r i u s z a o g ó l n e g o o d p y t a - n e g o w 8 p u n k t a c h i z o k . 10 g o d z . n a g r a ń t e k s t ó w c i ą g ł y c h . W szy s t k i e p r z y k ł a d y p o d a w a n e s ą w t a k i e j p o s t a c i f o n e t y c z n e j , j a k a z o s t a ł a z a n o t o w a n a l u b w p o s t a c i n a j c z ę s t s z e j z k i l k u z a n o t o w a n y c h u ż y ć . P o n i e w a ż m a t e r i a ł p o c h o d z i p r z e d e w s z y s t k i m o d n a j s t a r s z e g o p o k o l e n i a , p o d a j ę j e d y n i e p o każ d y m p r z y k ł a d z i e n u i r e r p u n k t u . W p r z y p a d k u s p o r a d y c z n i e n o t o w a n e g o ( i t y l k o w p u n k c i e 8 9 ) m a t e r i a ł u p o c h o d z ą c e g o od p o k o l e n i a ś r e d n i e g o d o d a t k o w o s t o s u j ę k w a l i f i k a t o r M, a m a t e r i a ł od d z i e c i o z n a c z a m l i t e r ą D. J e d n a k z e w z g l ę d u n a n i e k o m p l e t n o ś ć m a t e r i a ł u n i e p o d e j m u j ę t u p r ó by u s t a l e n i a e w e n t u a l n e g o z r ó ż n i c o w a n i a g e o g r a f i c z n e g o c z y p o k o l e n i o w e g o . Z a s a d n i c z y m c e l e m r o z w a ż a ń j e s t u s t a l e n i e o d p o w i e d z i n a p y t a n i e , c z y w n a j s t a r s z e j w a r s t w i e g w a r r e g i o n u b e ł c h a t o w s k i e g o ' j . Z i e n i u k o w a , R o d za j m ęskoosobow u w d i a l e k t a c h p o l s k i c h {w ś w i e t l e opracow ań d i a l e k t o l o g i c z n y c h ) , " S t u d i a z F i l o l o g i i P o l s k i e j i S ł o w i a ń s k i e j " 1974, X I I I , s. 55-63.
w y s t ę p u j e k a t e g o r i a m ę s k o o s o b o w o ś c i i j a k i j e s t o b e c n y s t e m j e j f o r m a l n e g o p r z e j a w i e n i a s i ę . W e d łu g o s t a t n i c h u s t a l e ń w g w a r a c h w i e l k o p o l s k i c h i m a ł o p o l s k i c h p o z o s t a j ą c y c h w o b r ę b i e r e g i o n u b e ł c h a t o w s k i e g o w z a s a d z i e n i e ma k a t e g o r i i r o d z a j u m ę s k o o s o b o w e g o g ł ó w n i e z e w z g l ę d u n a z n a c z n e z a m i e s z a n i e w u ż y w a n i u f o r m nom. p l . r z e c z o w n i k ó w i o d p o w i e d n i c h f o r m c z a s o w n i k ó w w p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j W i e l k o p o l s c e , n a t o m i a s t w p ó ł n o c n o - z a c h o d n i e j M a ł o p o l s c e w w y n i k u u j e d n o l i c e n i a p o d w z g l ę d e m r o d z a j u f o r m i m i e n n y c h w nom. p l . i 3. p l . p r a e -
t e r i t u m c z a s o w n i k ó w ( t y p u : chłopy b y ły za mocne - kuńe d o e y y ) o r a z r o z s z e r z e n i a s y n k r e t y z m u А-G p l . n a r z e c z o w n i k i m ę s k i e ż y w o t n e , a 2 n a w e t n i e ż y w o t n e . Z g ro m a d z o n y t u m a t e r i a ł p o z w a l a n a u ś c i ś l e n i e i p ew ne z w e r y f i k o w a n i e t y c h s t w i e r d z e ń . 1.1. SYNKRETYZM А-G PU. Form y r z e c z o w n i k ó w o s o b o w y c h m ę s k i c h i i c h p r z y m i o t n e o k r e ś l e n i a w a c c . p l . s ą rów ne g e n . p l . i t o z a r ó w n o z k o ń c ó w k ą -â u , j a k i k o ń c ó w k ą - i ; w f u n k c j i d o p e ł n i e n i a b l i ż s z e g o i w w y r a ż e n i a c h p r z y i m k o w y c h , z p r z y d a w k a m i i b e z ; ł ą c z o n e w n a j b l i ż s z y m k o n t e k ś c i e z p r a e t e r i t u m n a - l i i n a - ł y ; n p . : naÿnuiom Х’4°~ puv i tuńe tnan [ 8 9 ] , uopuu fyadeg zavoyou i peycieuy tego kuAa [76 ] , Juopuf śe zavouauo i kij.arii popy-^ati [ 89 ], vźeVi ta fli' Xtt°Palaif [89 ] / zgoÿilH sotie muzykantuf [ 7 5 ] , rnaam ty-g uSy"ńikuf [89 ] , pano-óe vyko- z y s ta ti óirmy-jf lu$i [ 8 9 ] , pvoéiVi t y j goéci [76 ] , puźAi poël'i my na b o le e v ik u f [76 ] , vyuucyl'i śe na kamasńikuf [ 8 9 ] , uun tyx fsy stfix na celadńiku* vyzvala# [ 8 9 ] , %un byu po tyy vavéavokuv na podvode [89 ] .
P o d o b n i e s y n k r e t y z m А-G p l . w y s t ę p u j e p r z y z a s t o s o w a n i u w f u n k c j i d o p e ł n i e n i a s a m e g o z a i m k a , p r z y m i o t n i k a , i m i e s ł o w u ( t a k że s u b s t a n t y w i z c w a n e g o ), n p . : narombal'i $źeva i p u ś ć i t i i x [80 J , ia k ée za^amauo p o t stal'ingradym , to t y y by& ëeeiéyx ceeba vybraa [76 ] , m o jeu o j.c e mauy suuzocyx С 9 3 ] . P r a w i d ł o w o ś ć t a o b e j m u j e r ó w n i e ż s k u p i e n i a l i c z e b n i k o w o - r z e c z o w n i k o w e w d o p e ł n i e n i u , c h o c i a ż w nom. p l . t e sam e l i c z e b n i k i p r z y r z e c z o w n i k a c h o s o b o w y c h m ę s k i c h n i e z a w s z e m a j ą fo rm y m ę s k o o s o b c w e , n p . : vareaöokuv mauam dvox [89 ]
mauam dvox e y y k u f [89 ] , dvox XH°PUV ^ dayy [ 89 ] , e y n u f to j(un ma овех [ в о ] , ХЦори-V mauam a te v e f v domu [ 89 ] . Z a l e d w i e w dwóch p r z y k ł a d a c h w a c c . p l . w y s t ą p i ł a f o r m a r ó w n a nom. p l . , a l e s ą t o p r z y p a d k i t a k s z c z e g ó l n e , że n i e m o ż n a i c h z p e w n o ś c i ą t r a k t o w a ć j a k o d s t ę p s t w a o d z a s a d y А-G p l . , c h o c i a ż w j ę z y k u o g ó l n o p o l s k i m t e n s y n k r e t y z m j e s t w n i c h o b o w i ą z u j ą c y . C h o d z i o p r z y k ł a d : na fsy etfe é f i n t e to ze 4fio k a m i se j i j e , w k t ó r y m mamy s t a ł e w y r a ż e n i e u ż y t e p r z e n o ś n i e , s e m a n t y c z n i e n i e o d n o s z ą c e s i ę j u ż do o s ó b m ę s k i c h ( p o r . t e ż : na e f i n t y % uzef). D r u g i p r z y k ł a d t o : tyn booim moy ty lk o dva je<& [71 ] . N i e ma t u w p r a w d z i e r z e c z o w n i k a o s o b o w e g o m ę s k i e g o , a l e w j ę z y k u o g ó l n o p o l s k i m w y k l u c z o n a j e s t t a k a f o r m a . Ze w z g l ę d u n a ł ą c z l i w o ś ć z l i c z e b n i k i e m z b io ro w y m w d o p e ł n i e n i u ma on f o rm ę А-G p l . Z a n o t o w a n o r ó w n i e ż p r z y k ł a d o d c h y l e n i a w p r z e c i w n y m k i e r u n k u : ro ^ia e venay namavali. t y -ц yeó i [ 7 б ] . Z j a w i s k o r o z s z e r z a n i a s y n k r e t y z m А-G p l . p o z a k a t e g o r i ę r o d z a j u m ę sk o o s o b o w e g o w s p o s ó b pewny w y s t ę p u j e j e d y n i e w p r z y p a d k u z a i m k a o n i, one. T e n d e n c j a do n a b i e r a n i a p r z e z f o r m ę io h ( z a m i a s t J e ) ł ą c z l l w o ś c i p o n a d r o d z a j c w e j z a z n a c z a s i ę j e d n a k wy r a ź n i e n i e t y l k o w p o l s z c z y ź n i e d i a l e k t a l n e j . P r z y k ł a d y g w a r o we : te Ąeći do £kouy ńe fo ^ iu y to unn muvi: £o i f bede uuSyu [ 8 9 ] ; ve
v^aanym zakreae pa ie ве eykuj^e, żeby i x kavmio ( o ś w i n i a c h ) [89 м ] , mo- 6yl'i t e enope&li ve v o fe , no i p u źń i i x e u iy l'i [89 m ] , v z in o śe uod vo- za ову v a i fy talie s ta v e i povçzauo i x ée [в9 ] . Pewne w ą t p l i w o ś c i mo g ą j u ż b u d z i ć dwa p o z o s t a ł e p r z y k ł a d y ; z e w z g l ę d u n a n i e s p ó j n o ś ć z d a ń p o z w a l a j ą d o m y ś l a ć s i ę j a k i c h ś u k r y t y c h n a w i ą z a ń : j i k e s f i - ń e . . . e t i e l o e Х°^ЩУ i za tiiia u y iX [71 ] , ńe to ze nasa v e é , a le i druąe v é e , oo ń i maj.om kuuka, Zaa i y va to va é [ 8 9 ] - może n a w i ą z a n i e do l u d z i z t y c h w s i .
J e d y n y p r z y k ł a d u ż y c i a r z e c z o w n i k a m ę s k i e g o n i e o s o b o w e g o w f o r m i e А-G p l . w y s t ą p i ł w w y p o w i e d z e n i u : Anton, końi do vcza i do pa6ańia [ 7 6 ] . J e s t t o p r z y k ł a d d o ś ć s p e c y f i c z n y ; o b d a r z o n y d o b r ą p a m i ę c i ą i s p o s t r z e g a w c z o ś c i ą j ę z y k o w ą i n f o r m a t o r p r z y t a c z a t u ( z r e s z t ą k i l k a k r o t n i e ) s ł o w a d z i e d z i c z k i . O t r u d n o ś c i a c h j ę zykow ych z w i ą z a n y c h z w y r a ż e n i e m z j a w i s k z e ś w i a t a z w i e r z ę c e g o
3 J . Z i e n i u k o w a . R o d z a j m ę sk i osobow y we w s p ó łc z e s n y c h j ę z y k a c h z a c h o d n i o s ł o w ia ń s k i c h , W rocław -W arszaw a-Kraków-G dańsk-Łódź ' 9 8 1 , s. 50,
m a j ą c y c h o d p o w i e d n i k i w ś w i ę c i e l u d z i ś w i a d c z y n a s t ę p u j ą c y p r z y k ł a d : blźiźńa& li ta krova u r o jiy a , to znaay dvu' X M ° P ° l t o znaczy b y- h U byuy i V zeiuym roku urojiy.a mi znovu duufr to byua para [ 89 м ] . T y l k o p o z o r n e o d c h y l e n i e o d norm y w y n i k a j ą c e a l b o z e l i p s y j a k i e j ś p r z y d a w k i i l o ś c i o w e j , a l b o n i e p r e c y z y j n o ś c i r e k c j i c z a s o w n i k ó w p r z e d r o s t k o w y c h w y s t ą p i ł y n i e w ą t p l i w i e w p r z y k ł a d a c h : na ty %o- eeuae porotiiyio ée zn a o k u f [ 89 ] , ее zrotiiua [ 89 ] , ty x P)*ot-k u f ta tć ij ffadńe^ayy momy, no to zro tify y jocfrrifct [ 89’J , fe ya k o epeedovali na o tp u é a e .. . auTcerkuf, oaetek [ 8 0 ] , ty x сиопек ее uemaSy [ 8 9 ] . Mo
ż l i w e , ż e t a k i e w y k o l e j e n i a n i e p o z o s t a j ą b e z w p ły w u n a b a r d z i e j z a s a d n i c z e z m i a n y w j ę z y k u . 1.2. SYNKRETYZM A-N PL. W o b r ę b i e r o d z a j u n i e m ę s k o o s o b c w e g o s t a l e w y s t ę p u j e z g o d n o ś ć a c c . p l . r z e c z o w n i k ó w i i c h o k r e ś l e ń z nom. p l . D o t y c z y t o z a ró w n o r z e c z o w n i k ó w m ę s k i c h ż y w o t n y c h n i e o s o b o w y c h , m ę s k i c h n i e ż y w o t n y c h , j a k i n i e - m ę s k i c h , n p . : koroijgvamy кипе u o kryv a li [ 7 1 ' ] , #£><&£ тоц dobre кипе [ 7 1 ] , %op$untauy te кипе [ 7 6 ] , zucĄe^e kuńe k ra d ły [ 7 6 } , yadek p re n tko t e k o n ik i е}ю2у% [ 7 6 ] , ципг p o v i' Ai tr o x e t e рву e k ru ó ió [ в о ] ' z l i k w i d o w a ć , p i l n o w a ć ' , овута^от te bylli i naeeńe od ń ix pob'era%cm [ 8 9 ] ; pyaece eeblekuy [ 7 l ] , mauy Хк°РУ k u z o p ii d rem a n e [ 7 l ] , S yto maluteńUe lle^uM i puSco [ 7 6 J , eSy jvo n y k u p il'i [ в о ] , uobronoH f e ó i vygub'tyy [ 90 ] , ko za l'i t e v%uki rob'iô [ 8 9 ] . N i e ma t a k ż e ż a d n y c h o d c h y l e ń w p r z y p a d k u r z e c z o w n i k ó w o z n a c z a j ą c y c h d e s y g n a t y p r z y p o m i n a j ą c e o s o b y m ę s k i e , n p . z a ie e i - l'iémy tatće mikowa-pii [89 d ] , potem zakuadamy paj.acyt<i [ 8 9 d ] .
2 .1 . FORMY NOM. PL. RZECZOWNIKÓW M|SKICH OSOBOWYCH
W c z ę ś c i t e j u w z g l ę d n i o n e z o s t a ł y r ó w n i e ż w y r a z y , k t ó r e n i e s ą z p o c h o d z e n i a r z e c z o w n i k a m i , a l e u l e g ł y j u ż c a ł k o w i t e j s u b - s t a n t y w i z a c j i . W y j ą tk o w o n i e p o d a j e s i ę t u l o k a l i z a c j i , p o n i e w a ż k a ż d y z. w y r a z & f b ę d z i e p ó ź n i e j p r z y t o c z o n y w k o n k r e t n y m u ż y c i u . Na p o n a d 80 r ó ż n y c h r z e c z o w n i k ó w o s o b o w y c h m ę s k i c h f o rm y z k o ń c ó w k ą j e d n o z n a c z n i e m ę s k o o s o b o w ą w y s t ą p i ł y z a l e d w i e 16 r a z y i t o w p o j e d y n c z y c h u ż y c i a c h , p r z y czym 8 z n i c h z a s t ę p o w a n o o
b o c z n y m i f o rm a m i n i e m ę s k o o s o b o w y m i . S ą t o n a ogó3; r z e c z o w n i k i r z a d k i e w g w a r a c h l u b s t o s c w a n e z w y ra ź n y m o g r a n i c z e n i e m : x u*b~ e a i, kamaańicy, maiatrove; arjgl'ioy, amerykańe ; paatuSkove - t y l k o w k o l ę d a c h , panoóe - t y l k o w z n a c z e n i u s z l a c h t y , eoutySi - z w y k le w 1 . p o j . P o z o s t a ł e p r z y k ł a d y w y s t ę p o w a ł y w f o r m a c h o b o c z n y c h : druzbove H druSby, kumotrove // kumo tr y , a fa éi // a fa ty , polaoy Ц p o to ki, doxtoïy II daxtory, Se fay // Se fo e , kSeeńi II xSesne, щ о у г II muode ( z d e c y d o w a n i e c z ę ś c i e j ) - w z n a c z e n i u ' m ł o d z i m a ł ż o n k o w i e ' ; p o z a t y m 2 p r z y k ł a d y z k o ń c ó w k ą - a : braóo, vu%óa. Z a n o t o w a n o t e ż 16 p r z y k ł a d ó w r z e c z o w n i k ó w m i ę k k o t e m a t o w y c h z k o ń c ó w k ą - e ( n p . n^oakoSe, je jio e - p o z o s t a ł e b ę d ą p o d a n e w k o n k r e t n y c h u ż y c i a c h ) - , k t ó r y c h sa m a f o r m a nom. p l . n i e z a w i e r a z n a m i e n i a r o d z a j o w e g o . N a j l i c z n i e j s z ą i n a j b a r d z i e j z n a c z ą c ą g r u p ę s t a n o w i ą r z e c z o w n i k i m ę s k i e o s o b o w e u ż y t e w f o r m i e n i e m ę s k o o s o b o w e j . S ą w ś r ó d n i c h n p . nazw y n a r o d o w o ś c i : aexy, francuzy II frcmauze (m oże p o d wpływem m i ę k k o t e m a t o w y c h ) , polalii, ńimoe, Sydy II S y fi, cygańy. Wy
r a z y : ц о гс е, teeóe ( t e o r e t y c z n i e m o ż l i w a j e s t t u k o n t y n u a c j a k o ń c ó w k i p s . * - b je ) , j a t ł i t e ż w y o d r ę b n i a j ą s i ę s e m a n t y c z n i e ze w z g l ę d u n a u ż y w a n i e i c h d l a o k r e ś l e n i a p a r m i e s z a n y c h p o d w z g l ę d e m p ł c i . Nazwy r o d z i n m a j ą t e ż z a w s z e f o rm ę n i e m ę s k o o s o -
b o w ą , n p . : kuńaretfe, maiÿolii, veloxy. Swoim s t a ł y m n a c e c h o w a n i e m p e j o r a t y w n y m w y r ó ż n i a j ą s i ę w y r a z y : paproki ' c z a r o w n i c e i i c h o d p o w i e d n i c y m ę s c y ' , ńedoiarlli; p r z y p o z o s t a ł y c h w y r a z a c h n a c e c h o w a n i e e m o c j o n a l n e p o j a w i a s i ę t y l k o w p e w n y c h k o n t e k s t a c h , n p . : misańae ( o m a ł ż e ń s t w a c h m i e s z a n y c h p o l s k o - u k r a i ń s k i c h , do k t ó r y c h i n f o r m a t o r o d n o s i s i ę z l e k c e w a ż e n i e m ) , ruske, ńimae. W śród p o z o s t a ł y c h r z e c z o w n i k ó w z w r a c a uwagę d u ż a g r u p a c h a r a k t e r y z u j ą c a s i ę pewnymi z n a m i o n a m i f o r m a l n y m i : t e m a t t w a r d y z a k o ń c z o n y n a - k , w j ę z y k u o g ó l n o p o l s k i m k o ń c ó w k a - i o r a z w y m ia n a _k_ b o l S e M i , b tiźń o lli, dvorok'i, karom ilći, k lo r y ii, kolendnik'i, %ogrodńilći, uzy‘ńiU i, robotńitfi, a tra zń ilii, zako-ńitfi. P o z o s t a ł e t w a r - d o t e m a t o w c t o : fabrykanty, furmany, ХЯ°РУ> kaval'iry II kavaleSy, ko leg i, lokatovy, paśirby, aomśady, s ta r o s ty , elagony, stelm axy, ujfanys i m i ę k — k o t e m a t o w e : ieyo fo e, kSinfie,- pofetariae, e t Seloe.
2 . 2 . ZASTOSOWANIE NUMERALlÓw PRZY PODMIOCIE
Z w r a c a t u uwagę p r z e d e w s z y s t k i m p o s t a ć sa m eg o l i c z e b n i k a , p o n i e w a ż f o r m a o k r e ś l o n e g o r z e c z o w n i k a d o s t o s o w a n a j e s t j u ż do
n i e g o z g o d n i e z z a s a d a m i o b o w i ą z u j ą c y m i w j ę z y k u o g ó l n o p o l s k i m . W y d a je s i ę , ż e n i e c o c z ę ś c i e j u ż y w a n e s ą h i e m ę s k o o s o b o w e fo rm y l i c z e b n i k ó w i w t e d y p r z y l i c z e b n i k a c h 2 - 5 r z e c z o w n i k p o z o s t a j e z n i m i w z w i ą z k u z g o d y , z a ś p o w y ż e j 5 w z w i ą z k u r z ą d u . N a t o m i a s t l i c z e b n i k o m o f o r m i e m ę s k o o s o b o w e j t o w a r z y s z y z a w s z e r z e c z o w n i k ( l u b z a i m e k r z e c z o w n y ) w g e n . p l . : dvux k ś \S y Ьуцо [ 8 0 J , tu ku- ńaralie Ьуцу, by%o i x e te r e x Г89] , d v u je e tu o ty r e y muzykantuv Ъуцо [71 ], po dvux, po 8Sex гщшаНг [ 7 l ] , a l e : dva i cm dary tam byuy [76 ] , u пов вот dva k lo ry tii [ 8 9 ] , ma%jol(i вот dva [ 8 9 ] , asy ve lo x y a nero- ^ i 'n e вот [ в э ] , etryjęaSy byuo в t y m a s s e [ 71 ] .
Ze w z g l ę d u n a b r a k k o n t e k s t u t r u d n o z d e c y d o w a n i e o k r e ś l i ć p r z y p a d e k n a s t ę p u j ą c y c h p r z y k ł a d ó w z a n o t o w a n y c h w p u n k c i e 9 4 :
t s y ХМ°РУз p iń ó e y n u f, pena XK°Puf* śedym m u k u f, j e ś ż ń j l u j i .
T a k i e n u m e r a l i a j a k p a r ę i o b a z a n o t o w a n o w y ł ą c z n i e w f o r m i e n i e m ę s k o o s o b c w e j z ' r z e c z o w n i k i e m w g e n . p l . : byuo pore l u f i do roboty [ 7 6 ] , pare Ьуцо l u j i f t y Systoxove [ 89 j , pees p o la uóe- ka%y ńimae i tu uu noe pare byuo zcł>ityx [ 89 ] ; kazańa uoba uadne muvom [ в о ] , f eirp ń u }foba pomarty uo^aej i вуп [ 7 б ] , uoba t e syny tu san [ 8 9 ] . Z a n o t o w a n o t y l k o j e d n o u ż y c i e f o rm y m ę s k o o s o b o w e j z a i m k a l i c z e b n e g o w ie le : na t e fu n k c ’%e z g u o e ilî s e . . . i e l u [ 7 6 J .
3 . 1 . KONGRUENCJA WSZYSTKICH ELEMENTÓW ZWITKU W NOM. PL. I 3. PL. PRAETERITUM W FORMACH MÇSK00S0BOWYCH
W y m ie n io n y w t y t u l e t y p k o n s t r u k c j i s y n t a k t y c z n e j j e s t r a c z e j r z a d k i . T r u d n o t e ż z n a l e ź ć p r z y k ł a d y z p e ł n y m c i ą g i e m f o rm w y k a z u j ą c y c h z g o d n o ś ć w r o d z a j u m ę sk o o so b o w y m , n p . : a i ma%etrove u o b e iż e ti [ в э ] . Z w y k le j e s t t o z w i ą z e k p o d m i o t u z o r z e c z e n i e m a l b o p o d m i o t u z p r z y d a w k ą p r z y i n n y c h e l e m e n t a c h b e z z n a m i e n i a
r o d z a j o w e g o : na ryneg v y e t i ï e f c y [ 8 9 ] , ^oZe/BĆ-i kamasńiay ś y t i [ вэ ] » bednoze rôti i l'i [ 7 2 ] , polaay ta g do śetie ia l'i l'i śe [ 7 6 ] , s o u ty ś i po- ep ieo v a l'i [ 7 1 ] , aygl'iay i amerykańe psy^e^atii [71 ] , pamoiie p S y i iz fa - l'i [ 9 4 ] , panove v y k o z y e ta l'i lu y i [ 8 9 ] , z f o r m ą r z e c z o w n i k a n i e n a c e c h o w a n ą r o d z a j o w o : byduo poeal'i lu je [ 9 0 ] , ia k jfo jiZ i po muo- akax, to щ оакоге [ 7 l ] ; z p o d m i o t e m s z e r e g o w y m : maiontku a ń i matka, a ń i u o jc ej ńe d o eta l'i [ 8 9 ] ; z f o r m ą o r z e c z e n i a n i e n a c e c h o w a n ą r o d z a j o w o : sami e ta z y te ro e prave вот [ в о ] , sami muoÿi śe sukaiom
W y d a je s i ę , że z n a c z n i e ł a t w i e j j e s t u ż y t k o w n i k o m b a d a n y c h gw ar z a c h o w a ć z g o d ą w r o d z a j u m ąskoosobow ym 3 . p l . p r a é t e r i t u m z z a i m k i e m osobowym l u b j a k i m ś w y r a z e m p r z y m i o t n y m w f u n k c j i p o d m i o t u : uuńi ae poal/L do lasu [ 8 9 ] , %uńi j i to z a b r a li [ 7 6 ] , uuńi H ukali x a}fupńH<uf [ 89 ] , źyeSlii to me l i ń ix tu ż y [ 7 1 ] , fS y a cy śe mu- ś e t i pom eećió [ в о ] , t a ’ go ée f&yscy b o li [ 76 J , je d rfi kamińe kuadl'i, d ru jy zaroe fudamynt ku a d lî [ 8 9 ] , b y l i ta c y , oo r o t i i t i pyutna [ 7 1 ] . 0 w i ą k s z y c h t r u d n o ś c i a c h w z a s t o s o w a n i u f o r m y m ą s k o o s o b c w e j r z e c z o w n i k a n i ż w w y b o r z e j e d n e j z dwu o p o z y c y j n y c h f o r m p r z y m i o t n i k a może ś w i a d c z y ć n a s t ę p u j ą c y p r z y k ł a d : a t a r ś i . . . oo jeSZe mouym do pomocy, to pouum irafi [ 8 9 J - p o d c z a s gdy p o z a nom. p l . w y r a z po mocnik s ł y s z y s i ę c z ę s t o .
3 .2 . KONGRUENCJA WSZYSTKICH ELEMENTÓW ZWIĄZKU W NOM. PL. I 3. PL. PRAETERITUM W FORMACH NIEMÇSK00S0BOWYCH
C h o d z i t u o c z y w i ś c i e t y l k o o t a k i e k o n s t r u k c j e , w k t ó r y c h p o d m i o t e m j e s t r z e c z o w n i k m ę s k i o s o b o w y . S p ó j n e , j e d n o l i t e w for m ie n i e m ę s k o o s o b o w e j p e ł n e c i ą g i p r z y d a w e k ( z w ł a s z c z a w y r a ż o n y c h
z a im k a m i t e , t a k i e ) o r a z . p o d m io t ó w i o r z e c z e ń s ą j e s z c z e n a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n e i c z ę s t e : ХЦ°РУ bogate to brauy kupę ź i - mi [ 7 l j , byuy apeoialne ételm axy [ 7 l ] , ialieź muode doktory te re p e- rao’ iom mu zrotfifjy ■ [ 76 ] , polsTĆe uuany psysuy [71 ] , byuy v y ‘ $e u - z y ń i k i [ 7 6 ] , t e ńimoe ée ponevevauy, t e rualie gońauy i x [ 8 9 ] , boso te ńimoe uóeka\ty [ 89 ] , ta k ponazyvane fS y s ie вот t e ve lo x y [ 89 ] , t e te ść e go p ro śiu y [ 7 2 ] , nabożne вот t e %exofce [90 ] , t e b o l i e v i k i ńe mordova^y [ 7 6 ] , pSyćek^y te k o le g i [76 ] , v zo lo v e popiuy t e u z y ‘ ń i k i [ 7 6 3 , te k a ro v n ik i vybezuy седце [ 7 1 ] , liir o ty to t e bogooe mauy [ 7 l ] , te paéirby p iń in ^ y vouauy [ в о ] , ty y m ië c u f, ktu ve te cexove byuy [89]; talie li^Sańoe byyty na ty u k r a iiń e [ 7 6 ] , Ъуцу take s ta r o s ty [89 ] , talie t e trep o że byuy [ 7 б ] , talie Ьуцу nedovarlii [ 7 6 ] , byuy talie paprolii, ze zatfirauy mleko [ 7 6 ] -; moj.e %ojce kupimy gospodarkę [ 8 9 ] , moje y a t - l<i rob'iuy u pana [ 76 ] , n ix tu r e fa tl ii byuy s ta r v e [ 7 2 ] , same pololii ty z by^y [ 7 6 ] ; z p o d m io t e m o f o r m i e n i e n a c e c h o w a n e j r o d z a j o w o : poeuy t e zu o ^eje [ 7 6 ] , latym ro tityy te sta r y x a ie [71 ] , zaguyiajone sam te lu$e s ta r e [ 9 3 ] , byuy talie l u fe , 00 uosnove вп щ у [71 ] ; b e z r z e c z o w n i k a : na oaeói y i ń to talie, co ńe prosune ie s c e péyéyy [ 7 б ] ; z o - r z e c z e n l e m n i e n a c e c h o w a n y m r o d z a j o w o : to sezonove ro b o tń ilii scm
[ 8 9 ] , ro b o tń illi leene вот [ 8 9 ] , вот ru in e dokto ry [ 7 6 ] , tafle диире йогов вот [ 7 6 ] , иипу tu uoba t e вупу вот [ 8 9 ] , t e te é é e ńe dajom [ 7б], t e d ru ïb y epiva%om [7 6 ] ; z p o d m i o t e m 1 o r z e c z e n i e m n i e n a c e c h o w a nym r o d z a j o w o , g d z i e , je d y n y m w y z n a c z n i k i e m r o d z a j u j e s t o g ó l n i kowa p r z y d aw ka te : t e luye z m asta ztferaiom talie b e 'c y e k a [ 89 ] , pro- вит ее t e luyą [ 8 0 ] ; t e ue}fugooe poleryrjki ruaiom [71 ] .
R ó w n ie ż b a r d z o c z ę s t o w y s t ę p u j ą w z g o d n y c h f o r m a c h n i e m ę - s k o o s o b o w y c h p o d m i o t y b e z ż a d n y c h o k r e ś l e ń p r z y m i o t n y c h z o r z e c z e n i e m : fra n c u zy реев p o le ke suy [ 7 6 ] , fra n c u ze by\iy na le tń ie k u [ 8 9 ] , рёугехсщу °e%y в cex [ 7 6 ], ńimae f to ne vezyyy [ 7 б ] , r u - efle pSySuy [ 7 l ] , zouńiSe рНувцу [ 7 1] , maoe Sydy рекцу [ э з ] , t e g i l z ę zydy kupovauy [ 7 l ] , суд any Х°%ЩУ J » d o xto ry гот Ticyuy [ 7 б ] , kein j e dova^y [ в э ] , p i l a ï e х°^Ц У [ ? б ] , e tS e lo e Х°9ЩУ есйзЦаиу [7 1 ] , lo k a to ry byuy [ 7 l ] , p u e te lń illi byuy [80 ] , zako-ńi- tli byuy [80 ] , ХН°РУ k o ś ty y [ 8 9 ] , rynono ХХ°РУ Щ иагцу [ 7 б ] , ХЦору le ia u y p o 'fzev ym [7.l], ś f a t f l i ро&тду [ 7 б ] , uoÿpe byuy na smovax [ 7 1 ] , йог ce to povadauy [ 7 l ] , uoice pcmaruy [ 7 б ] , te see Aauy dva X ektary iim i £71 ] , ' ia g j a t f l i Zyyiy [ 7 б ] ; z p o d m i o t e m n i e n a c e c h o wanym r o d z a j o w o : bogooe рХу^Щ аиу [89 ] , p ila rkę S%y p i laze [71 ] , mulaze dom etovauy [93 ] , kovale ró6iuy vozy [89 м ] , to сев le rotiiuy [ 89 M]; z z a i m k i e m osobowym w f u n k c j i p o d m i o t u : uony vźiny te enovadlom роттЪацу [ 8 9 ] ; z p o d m i o t e m d o m y śln y m w y ra ż o n y m w k o n t e k ś c i e : роиорЦаиу ее - d o m y ś l . ХЦ°РУ [ 90 ] « fpaduy do uobory - о N ie m c a c h [ 8 9 ] , rozval'iuy кихпет - о p a r t y z a n t a c h [89 ].
4 .1 . BRAK KONGRUENCJI W OBRÇBIE NOM. PL.
W z a n o t o w a n y c h p r z y k ł a d a c h b r a k z w i ą z k u z g o d y p r z y d a w k i z p o d m i o t e m w y r a z i ł s i ę p r z e d e w s z y s t k i m z e s t a w i e n i e m p r z y d a w k i w
f o r m i e n i e m ę s k o o s o b o w e j z m ę s k o o s o b o w ą f o r m ą p o d m i o t u a l b o z p o d m i o t e m s z e r e g o w y m z a w i e r a j ą c y m n az w ę o s o b y m ę s k i e j : tafle druż bowie e t a r é i [ 76 ] , kavaleSy tafle [ 7 5 ] , same braóo ée ponazyvauy [ 8 9 ] , psySuy fSyefle ts e x [ 9 3 J , b r a t i s io s tr a rojone [ 8 9 d ] . W p r z y p a d k u gdy p o d m i o t j e s t r z e c z o w n i k i e m n i e n a c e c h o w a n y m r o d z a j o w o , n i e ma w z a s a d z i e f o r m a l n e g o z r ó ż n i c o w a n i a , a l e j e s t z a k ł ó c e n i e n a p ł a s z c z y ź n i e s e m a n t y c z n e j : tafle gospodaze [89 , 90 ] , -j-aflei rymaze [ в э ] , luye potpozontkovane [ 8 9 ] , lu je s ta r s e [ 8 9 m ] , lu je nervove [ 8 9 ] , ia fleź lu fe [ 8 9 d ] .
P r z y k ł a d y t e w z e s t a w i e n i u z d o ś ć l i c z n y m i dowodami w ł a ś c i w ego w y b o r u f o rm y w y r a z u p r z y m i o t n e g o ( p o r . 3 . l ) m o ż n a j e d y n i e i n t e r p r e t o w a ć j a k o r o z c h w i a n i e i z a m i e s z a n i e n a p ł a s z c z y ź n i e s y n t a k t y c z n e j . Z n a l a z ł y s i ę j e d n a k t a k ż e p r z y k ł a d y ł ą c z e n i a m ę s k o o s o b o w e j fo rm y p r z y m i o t n e j a l b o fo r m y z a i m k a o s o b o w e g o z r z e c z o w n i k i e m n ie m ę s k o o s o b o w y m : n ik tu z y вот talie doktory [76 ] , te ra e ХМ°РУ b y t i monjzy [89 J , j a c y ś op<fi(Muje p S yjex a l'i [89 m ] ; bolScróitfi, oo yuifi n a ń iś ó il'i u o fic e r u f [71 ] , дцвг t y ł a ńe koetujom , po )fuńi śe tra o y na- Xlaiom [ 8 9 ] , ja k ta matka vy ń je na dvur3 to uuńi f S y s ie ( p s z c z o ł y )
vyxojom [ 7 1 ] .
4 .2 . BRAK KONGRUENCJI FORM W NOM. PL.. 2 3. PL. PRAETERITUM
N a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n y m r o d z a j e m f o r m a l n e j n i e s p ó j n o ś c i z w i ą z k u g ł ó w n e g o j e s t p o ł ą c z e n i e p o d m i o t u w f o r m i e n i e m ę s k o - o s o b o w e j z m ę s k o o s o b o w ą p o s t a c i ą c z a s o w n i k a w c z a s i e p r z e s z ł y m : ślagony kozyetal'i [ 8 9 ] , pSyel'i pofstańoe [ 7 2 ] , kśinye uo'dal'i (z ie
mię) x#°Pam [ э з ] , kśinye p o ś ti do radogoSSa [ 7 6 J , Jfsesrce kumal'i
eotfe [ 7 б ] , etraSńitii pSyxoji 1г [ в о ] , by l'i faxofoe %o'tego [76 ] , ее fe e vykunovatï gotove pary [89 ] , ńemce epSedoval'i te goepodaretfo [ 8 9 ] , петое to vyglondali dob Se [ 7 б ] , m eti talie tiurko ńimoe [ 7 X ] , ńimae e p a tilt fsśyeko [71 ] , ta x śe dorotial'i uoj.ee [89 J , uojce śe e x °iH 'i i godati [ 8 9 ] , Ц°&ае na‘ tym decydoval'i [ 7 6 ] , %°jae pore- ja lfi [76 ] , Хи°РУ вобе vyrotiit i pole [ в о ] , te X]i°py epival'i [80 ] , muée l'i te muode vut1<i dać [76 ] , pSy s to le ś e y e ti muode [ 7 6 3 *
W w i e l u p u n k t a c h n a c a ł y m o b s z a r z e z a n o t o w a n o p r z y k ł a d y ś w i a d c z ą c e o w y r a ź n y m s z e r z e n i u s i ę f o r m p r a e t e r i t u m n a - l i i ł ą c z e n i u i c h z r z e c z o w n i k a m i . ( g ł ó w n i e o s o b o w y m i) n i e - m ę s k i e g o r o d z a j u : k o tiity e ta r s e muviifi [ 7 5 ] , k o tiity uod myrjlii, %ot ś i r a y i to m e ti talie veunoJii [ 7 l ] , k o tiity śirpamy %l'i [ 71 ] , k ó tiity śirpam i z y to z y ń i [89 ] , t a ie uamii mel'i k o tfity i yam alï [ 7 l ] , ye fc y n y Se uZyl'i, [ 9 4 ] , 'jefoyyłći na jednym uuSku■ epal'i [ 93 J , noz byuo üèy e o e try i fS y s ie f kociSovay my ее y oSyńiTi [ 8 9 ] ; kury śimom ńeśtźi ja jk a [7 1 ] ; 'je - Jontka i e i voyal!i [ 9 0 ] , y e ć i mel'i łfide [7 6 ] ; r ó w n i e ż p r z y p o d m i o c i e s z e r e g o w y m n i e z a w i e r a j ą c y m nazwy o s o b y m ę s k i e j : tom jęoinke my żeśmy z bapacm pSeńeśl'i [89 d ] , vy ń eśl'i my z mamuśom te źim ń a ii
d ] , ze śoetrom żeśmy po^ej^ati na poóoijk [8 9 d ] , baüil'izrrry se z moiom koleżankom [89 d ] , uośm oli ту ś e , no ia x to £edna z drugom [89 ] .
A r c h a i c z n e j e s t p r a w d o p o d o b n i e p o ł ą c z e n i e r z e c z o w n i k a z b i o r o w e g o z f o r m ą 3 . p l . p r a e t e r i t u m n a - l i : é la x ta b y t i uosobno, XH°~ py ^osobno [ 7 1 ] .
Z d e c y d o w a n i e r z a d z i e j z d a r z a s i ę ł ą c z e n i e fo rm y c z a s o w n i k a w c z a s i e p r z e s z ł y m n a — ty z p o d m i o t e m w f o r m i e m ę s k o o s o b o w e j : sa mi braóo ée ponazyvauy [89 ] , fa y e tk o x u z y é c i byuy [ 80 ] , %uni jpduy i pi)iy [ 7 б ] , pśezuy na puu te sto d u e , ty n a fa g e r i nruj. [ 9 8 ] , p s e - éfaraovauy ée ve све'ц do ńimea [ 80 ] , c s e x , c t e r e • XH°Puf śe ześuo i v a - t iu y [ 8 9 ] . M ów ią c o m a ł ż e ń s t w i e używa s i ę z w y k l e f o r m n i e m ę s k o - o s o b o w y c h : u ożyńiuy śe [76 ] , £edno jeoko rfauy С 76 ] , u n o s t y • śe ro zesu y f kockzovax [ 8 9 ] , g o sp o d a rstfo Żeźmy zdauy - o s o b i e i mężu [ 8 9 m ] ; r ó w n i e ż w p r z y p a d k u i n n e j p a r y m i e s z a n e j p o d w z g l ę d e m p ł c i : j-agby nagryvauy, to osa p o v e y ié : u konars tiix , a ta k to : u é a b e ii - d o m ę ż c z y z n y i k o b i e t y n a g r y w a j ą c y c h w y p o w ie d ź [ 8 9 ] .
W p a r u p r z y k ł a d a c h w i d a ć p o p r o s t u b r a k k o n s e k w e n c j i i pewne z a m i e s z a n i e : ko tfity mel'i ta)će d ru ty i pSeżynauy to [71 ] , k o tiity na- pśynduy ń ió i i d a ti do puuóińika [71 ] , bebnoże byuy, to r o tiil'i aeberlii [ 76 ] , uoyce v ita u y , podal'i x l e p , aol'i [ 8 9 ] .
5.1 . ZWIĄZEK INNYCH ZJAWISK S YNTAKTYCZNYCH Z KATEGORIĄ RODZAJU MĘSKOOSOBOWEGO
P r z y p u s z c z a m , że m ożna d o m y ś l a ć s i ę j a k i e g o ś w pływ u n a k a t e g o r i ę r o d z a j u m ę s k o o s o b o w e g o dwóch c z ę s t o w y s t ę p u j ą c y c h i w z a s a d z i e lu d o w y c h k o n s t r u k c j i . J e d n ą z n i c h s t a n o w i ą w y p o w i e d z e n i a o t z w . u o g ó l n i o n y m c z ł o w i e k u i o u o g ó l n i o n y c h , p o w t a r z a j ą c y c h s i ę z d a r z e n i a c h , c z y n n o ś c i a c h , w ł a ś c i w i e w y p o w i e d z e n i a b e z p o d m i o t o - w e , k t ó r y m w j ę z y k u o g ó l n o p o l s k i m o d p o w i a d a t y p : r o b iło s i ę ■ J e ś l i d o t y c z ą o n e p r z e s z ł o ś c i , t o w b a d a n y c h g w a r a c h p o w s z e c h n i e s t o s o w a n a j e s t w n i c h f o r m a 3. p l . p r a e t e r i t u m , p r z y czym r y w a l i z u j ą t u z s o b ą o b i e f o rm y r o d z a j o w e z w y r a ź n ą p r z e w a g ą fo rm n a ~ l i . Ten t y p k o n s t r u k c j i z n a c z n i e z w i ę k s z a l i c z b ę wypadków , k i e d y p r z y n a j m n i e j n a p ł a s z c z y ź n i e s e m a n t y c z n e j może b y ć l u b n i e z a c h o w a n a z g o d n o ś ć p o d w z g l ę d e m r o d z a j u , z r e s z t ą w k a ż d e j c h w i l i j e s t t u m i e j s c e n a p o d m i o t w y r a ż o n y k o n k r e t n y m s k ł a d n i k i e m .
P r z y k ł a d y w y p o w i e d z e ń z f o r m ą c z a s o w n i k a n a - l i : o c z y n n o ś c i a c h t y p o w o m ę s k i c h , n p . : ko r c u v a ti kSolći [ 93 ] , kamińim deeke ekeybal'i [ 8 9 ] , eoxom uoral'i bar$o dovno [ 9 0 ] , koeamy z t i [ 71 ] , v e - t i zboze na ûetsfe [ 75 ] , na vatroku m yuti [ ? б ] , anurtli r o b i l i в ko nopi [ 9 0 ] , па śfin to m а 'п е sa l'i uub'iny [76 ] , b o le m exovati [ 8 9 ] , 8 pola z é i r a t i pyz i u iSij^al'i na kalorjke [ 8 9 m ] , podług v a tru kryno'el'i va tro tii [ 7 1 ] i i n n e j o c z y n n o ś c i a c h t y p o w o k o b i e c y c h : na ń ec ka j j/eéi kompa l'i [ 7 б ] , z e a y r a gum u u tli r o ł) i l'i [ 7 б ] , p ra l'i f eofofkajç [ 76 J , vin ce p l e t l 'i [76 ] , z r o t i i t i takom k o ń je l, uéedl'i eotie i s ty kon fielï skubal'i [ 7 1 ] , marjliit to p ooiyval'i Symé mincaym [ 8 9 м ] ; o i n n y c h c z y n n o ś c i a c h : veberke ro tiil'i [ 713 » zuraóe (= żuraw iny) do mast a b'era b'i [ 7 2 ] , kuadl'i na gaStlii i porvueua r o tiil'i i i q z a t i enopki [ 7 б ] i i n n e .
P r z y k ł a d y w y p o w i e d z e ń z f o r m ą c z a s o w n i k a n a - ł y : o c z y n n o ś c i a c h ty p o w o k o b i e c y c h : в t y k o ń j e fi skubany L71 ] , davni to i ko - aule syuy 3 tego [ 8 9 ] , naj^gorse puutno brauy na vorlli [ 8 9 M] ; o czyn n o ś c i a c h ty p o w o m ę s k i c h : kuminy ćoijguy [ 76 ] , zimom y o jiu y f suk manę [ 90 ] , Łamo t y ■ sypauy v b ec lti, ve vorkax to ńe aeymauy, cfy by g£e po' sypovauy. p u źń i talie ekSyńe złli^auy [ 8 9 м] ; o i n n y c h z d a r z e n i a c h : pon nadavou te gospodarki, to muśauy odrob'ao [ 7 6 ] , to 3kuduy nazyva^y [71 ] , j e j i c o d i певцу tyn vanek [71 ] .
D r u g ą k o n s t r u k c j ą , o k t ó r e j t u w a r t o w s p o m n i e ć , j e s t w c i ą ż j e s z c z e w g w a r a c h b a r d z o żywy p l u r a l i s m a i e s t a t i c u s . Z w i ę k s z a on l i c z b ę u ż y ć f o rm y m ę s k o o s o b o w e j c z a s o w n i k a , a l e z a s t o s o w a n y do o s ó b r o d z a j u ż e ń s k i e g o może p r z y c z y n i a ć s i ę d o p o w s t a w a n i a z w i ą zków n i e s p ó j n y c h p o d w z g l ę d e m r o d z a j u , t y p u : ko tiity b y t i . P r z y k ł a dy p l . m a i e s t . : mamue'a upekl'i p lacueek [ э з ] , татиза g o tu v a li z a liv a ^ k e [ 9 3 ] , ia g mama zy l'i [ 7 б ] ; bapka by l'i jeuxom [ 7 6 ] , bapka p a m in ta l'i, ia k fra n c u zy pees p o le ke s)iy [ 76 ] .
WN I O S K I
W w y n i k u a n a l i z y z a p r e z e n t o w a n e g o w y ż e j m a t e r i a ł u można s t w i e r d z i ć , że j e ś l i s y n k r e t y z m А-G p l . f o rm r o d z a j u m ę s k o o s o b o - wego w o p o z y c j i d o s y n k r e t y z m u A-N p l . f o rm r o d z a j u n i e m ę s k o o s o - bowego j e s t p o d sta w o w y m , k o n i e c z n y m i je d y n y m o b l i g a t o r y j n y m wy k ł a d n i k i e m m ę s k o o s o b o w o ś c i , t o w g w a r a c h r e g i o n u b e ł c h a t o w s k i e g o i s t n i e j e t a k a t e g o r i a r o d z a j o w a . O p o c z u c i u o d r ę b n o ś c i o d p o w i a d a
-j ą c e g o -j e -j n a p ł a s z c z y ź n i e s e m a n t y c z n e j z j a w i s k a mogą t e ż ś w i a d c z y ć d o ś ć l i c z n e p r z y k ł a d y s p o n t a n i c z n e g o w p r o w a d z a n i a s w o i s t e j l o g i c z n e j z g o d y d o z w i ą z k u p o d m i o t - o r z e c z e n i e p r z e z s t o s o w a n i e p r a e t e r i t u m n a - l i p r z y r z e c z o w n i k a c h o z n a c z a j ą c y c h o s o b y m ę s k i e , a l e p o s i a d a j ą c y c h f o rm ę n i e m ę s k o o s o b o w ą ( n p . p o fsta ń o e p S y e li ) , p o d c z a s g d y f o r m a n a - l y p r z y p o d m i o c i e f o r m a l n i e mę sk o o so b o w y m z d a r z a s i ę t y l k o s p o r a d y c z n i e ( n p . uuńi j.adjfy). N i e n a j r z a d s z e s ą t e ż p r z y k ł a d y z g o d y w s z y s t k i c h u ż y t y c h w w y p o w i e d z e n i u n o ś n i k ó w r o d z a j u m ę s k o o s o b o w e g o w nom. p l . i m i o n o r a z 3. p l . c z a s o w n i k ó w ( n p . ć i m aistrove u o b e iS e lśi) . W y d a je s i ę j e d n a k , że w c h o d z ą o n e do b a d a n e j g w a r y w w y n i k u z e w n ę t r z n e g o w p ły w u j ę z y k a o g ó l n o p o l s k i e g o , p o n i e w a ż ( p r z y n a j m n i e j w z b i e r a nym p r z e z e m n i e m a t e r i a l e ) w y s t ą p i ł y o n e u l u d z i p r e z e n t u j ą c y c h w y ż s z y p o z i o m i n t e l e k t u a l n y , w y k o n u j ą c y c h j a k i e ś p r a c e p o z a r o l n i c z e , l u d o w y c h r z e m i e ś l n i k ó w . J a k o a r g u m e n t z a u ś w i a d a m i a n i e m s o b i e m ę s k o o s o b o w o ś c i p r z e z u ż y t k o w n i k ó w g w a r y mogą b y ć w y k o r z y s t a n e k o n s t r u k c j e f o r m a l n i e b e z p o d m i o t o w e o d n o s z ą c e s i ę do u o g ó l n i o n y c h l u d z i ; d a j e s i ę t u z a u w a ż y ć z n a c z n i e c z ę s t s z e s t o s o w a n i e p r a e t e r i t u m n a - l i ( o b o k r z a d s z y c h f o r m n a - t y ) w p r z y p a d k u , g d y c h o d z i o c z y n n o ś c i wy k o n y w a n e n a o g ó ł p r z e z m ę ż c z y z n ( n p . sc%om p o r a l i ) . W y d a je s i ę , że t e ś l a d y d ą ż e n i a do f o r m a l n e g o w y o d r ę b n i e n i a m ę s k o o s o b o w o ś c i , c h o c i a ż n i e s ą z b y t w y r a ź n e , o z n a c z a j ą j e d n a k a k t u a l n ą w e w n ę t r z n ą t e n d e n c j ę w b a d a n y c h g w a r a c h . Do z j a w i s k p r z e c i w n y c h te m u k i e r u n k o w i m ożna z a l i c z y ć r o z s z e r z a n i e s i ę u ż y c i a v e r b u m w f o r m a c h o z n a c z n i e w i ę k s z e j c z ę s t o t l i w o ś c i , t z n . n a - l i i s t o s o w a n i e i c h p r z y p o d m i o t a c h o z n a c z a j ą c y c h o s o b y n i e - m ę s k i e ( n p . k o tiity m u v itï, p ećcntka v o u â t i ) . Zda r z a j ą s i ę r ó w n i e ż o d s t ę p s t w a o d z g o d y p o d w z g l ę d e m r o d z a j u w z a k r e s i e nom. p l . , n p . talie dntb'ove. T e g o t y p u k o n s t r u k c j e n i e wy s t ę p u j ą z u p e ł n i e w ś r ó d p r z y k ł a d ó w r ó ż n y c h z a k ł ó c e ń w z a k r e s i e k o n g r u e n c j i s p o t y k a n y c h w j ę z y k u o g ó l n o p o l s k i m , co t w i e r d z i ł a J . Z i e n i u k o w a : " W y ł ą c z n i e a d i e k t i v a ( s z e r o k o p o j ę t e ) n i e s p r a w i a j ą k ł o p o t ó w , m a j ą b o w iem w y r a ź n ą o p o z y c j ę k o ń c ó w e k m ę s k o o s o b o w y c h - i II - y i n i e m ę s k o o s o b o w y c h - e . N i e ma t u w y k o l e j e ń t y p u : * te zmęazone m ężc zyźn i" . P r z y k ł a d y t a k i e w g w a r a c h s ą z p e w n o ś c i ą wy n i k i e m o d d z i a ł y w a n i a z z e w n ą t r z j ę z y k a o g ó l n o p o l s k i e g o , pod w p ł y
-wem k t ó r e g o p o j a w i ł y s i ę g o t o w e m ę sk o o so b o w e form y r z e c z o w n i k ó w p r z y n a t u r a l n y m z a c h o w a n i u n i e m ę s k o o s o b o w y c h f o rm a d i e k t y w n y c h .
N a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a t y w n ą g r u p ę w z g r o m a d z o n y m m a t e r i a l e s t a n o w i ą p r z y k ł a d y p e ł n e j k o n g r u e n c j i fo rm n i e m ę s k o o s o b o w y c h w nom. p l . i 3 . p l . p r a e t e r i t u m z a s t o s o w a n y c h d l a o k r e ś l e n i a d z i a ł a ń o s ó b m ę s k i c h , n p . nobozne вот te i e j p f c e , iatćeź muode doktory te reperaa’ from rob'iuy. Można t o j e d n a k i n t e r p r e t o w a ć n i e j a k o p r z e j a w c a ł k o w i t e g o z a n i k u k a t e g o r i i m ę s k o o s o b o w e j , a l e j a k o o s i ą g n i ę c i e m a k s y m a l n e g o s t a n u n i e Zaham ow anej t u a n i p r z e z c z y n n i k s e m a n t y c z n y , a n i n a c e c h o w a n i e e m o c j o n a l n e , r e a l i z u j ą c e j s i ę s t o p n i o w o t e n d e n c j i p r z e n o s z e n i a f o r m a c c . p l . do nom. p l . i w y r ó w n a n i a a n a l o g i c z n e g o z r ó w n o c z e s n y m w p r o w a d z a n i e m z g o d y z v e r b u m : w XVI w. - pagórki, w XVII - pay, w X V II I - ch ło p y 3 . S t a ł o s i ę t o tym b a r d z i e j m o ż l i w e gdy k a t e g o r i a m ę s k o o s o b o w o ś c i b y ł a j u ż wy r a ź n i e w y o d r ę b n i o n a p r z e z s y n k r e t y z m А-G p l . W t e j c h w i l i , p r z y - . n a j m n i e j w mowie n a j s t a r s z e g o p o k o l e n i a , t e n s t a n m a k s y m a ln y u - t r z y m u j e s i ę j e s z c z e d o ś ć d o b r z e . W y d a j e , że k o n s t r u k c j e t e mo g ą b y ć p o d tr z y m y w a n e p r z e z używ a ne b a r d z o c z ę s t o , b ę d ą c e w y r a z i s t y m i w y k ł a d n i k a m i r o d z a j u n i e m ę s k o o s o b o w e g o p r z y d a w k i t e , ta k ie , w ł a ś c i w i e s e m a n t y c z n i e p u s t e , może p e ł n i ą c e j u ż t y l k o f u n k c j ę g r a m a t y c z n ą . Masowe u ż y w a n i e n i e m ę s k o o s o b o w y c h f o r m r z e c z o w n i k ó w w nom. p l . n i e j e s t t e ż n a j i s t o t n i e j s z ą p r z e s z k o d ą d l a k a t e g o r i i m ę s k o - o s o b o w o ś c i . R z e c z o w n i k i bow iem j u ż w s w e j w a r t o ś c i l e k s y k a l n e j z a w i e r a j ą z n a c z e n i e m ę s k o ś c i i o s o b o w o ś c i , a p o d t r z y m y w a n i e f o r my n i e m ę s k o o s o b o w e j może b y ć n i e t y l e powodowane p r z e z c z y n n i k s e m a n t y c z n y , c o g r a m a t y c z n y : n i e p r e c y z y j n a d y s t r y b u c j a o b o c z n y c h k o ń c ó w e k m ę s k o o s o b o w y c h o r a z w ym iany g ł o s k o w e w t e m a c i e , z w ł a s z c z a к : c , g : %, t : в , v : z . Na p o d s t a w i e p r z y g o d n i e t y l k o z e b r a n e g o m a t e r i a ł u o d p o k o l e n i a ś r e d n i e g o m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , że w y s t ę p u j ą t u t e same z j a w i s k a , k t ó r e z o s t a ł y s t w i e r d z o n e w n a j s t a r s z e j w a r s t w i e g w a r . J e d n a k o k r e ś l e n i e t e n d e n c j i r o z w o jo w y c h b ę d z i e m o ż liw e p o z e b r a n i u b o g a t s z e g o m a t e r i a ł u i t o w s p o s ó b b a r d z i e j s y s t e m a t y c z n y , c e l o w y , n p . z w i ę k s z y m u w z g l ę d n i e n i e m f o rm a c c . p l . z w ł a s z c z a r z e cz o w n ik ó w m ę s k i c h ż y w o t n y c h n i e o s o b o w y c h , r z e c z o w n i k ó w d w u r o d z a -K u c a ł a , R o d z a j g r a m a ty c z n y w h i s t o r i i p o l s z c z y z n y , Wrocław -Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 128.
j o w y c h , n a c e c h o w a n y c h e m o c j o n a l n i e o r a z p o ł ą c z e ń s u b s t a n t i v ô w z n u m e r a l i a m i . W y d a je s i ę , że w w y n i k u a n a l i z y m a t e r i a ł u m o ż n a z a r y z y k o w a ć s t w i e r d z e n i e , że w g w a r a c h r e g i o n u b e ł c h a t o w s k i e g o i s t n i e j e w z a s a d z i e m ę s k o o s o b o w o ś ć j a k o k a t e g o r i a s e m a n t y c z n a i c z ę ś c i o w o f l e k s y j n a ( z w y ł ą c z e n i e m f o r m nom. p l . r z e c z o w n i k ó w ) , a l e n i e j a k o k a t e g o r i a s k ł a d n i o w a ( j a k o t a k a p o j a w i a s i ę j e d y n i e p o d wpły wem j ę z y k a o g ó l n o p o l d k i e g o ) . Anna K r u p s k a -P e r e k
■LE GENRE MASCULIN PERSONNEL DANS LES DIALECTES DE LA REGION DE BEŁCHATÓW
A la b a s e du m a t é r i e l l i n g u i s t i q u e provenant p r i n c i p a le m e n t de la p lu s v i e i l l e g é n é r a t i o n des h a b i t a n t s de 9 v i l l a g e s aux e n v i r o n s de Bełchatów, on peut c o n s t a t e r , que dans le s d i a l e c t e s de cet t e r r a i n s ’e s t maintenu le s yn crétism e de l ' a c c u s a t i f et du g é n i t i f p l u r i e l des s u b s t a n t i f s d é s i g n a n t l e s personnes m ascu lin e s à côté du s y ncré tism e de l ’a c c u s a t i f et d u n o m i n a t i f des a u t r e s s u b s t a n t i f s du genre m a s c u l i n , donc e s t accompli le c r i t é r i u m p r i n c i p a l de la m a s c i l i t é p e r s o n n e lle comme c a t é g o r i e morpholo g i q u e ( p . e x . z g o d z i l i muzykantów, mais o k r y l i k o n i e ) . Seulement dans le domaine de la d é c l i n a i s o n du pronom oni - o n e s e f a i t v o i r la tendance à l a g é n é r a l i s a t i o n , a u -d e ssu s des g e n r e s , de l a forme de l ’a c c u s a t i f i c h .
De m o i n d r e importance e s t le f a i t que p l u s i e u r s s u b s t a n t i f s d ésign a n t l e s personnes m ascu lin e s au nco iin a t if p l u r i e l sont en g é n é r a l employés dans l e s f o r m e s .masculines non p e r s o n n e l l e s , de q u o i peut d é c id e r le fa c te u r s e m a n t i q u e e t gr a m m a t ic a l. A u s s i toute union s y n t a c t iq u e de l ’épi thète, du s u j e t e t d u v e r b e au 3 p l . pra ete ritum prend s o u v e n t le s formes non ma- s e u l i n e s - p e r s o n n e l i e s . Outre c e l a l a congruence de ces formes peur e tre é b- r a n l e e a u d i f f e r e n t degre, avec la tendance s e n s i b l e d ' é l a r g i r la sphère d u v e r b e e n - 1 i vp • ex. s t r a ż n i k i p r z y c h o d z i l i , d z i e c i ą t k a j e ś ć w o ł a l i ) .
