M A R I A Z Ł O T O R Z Y C K A
Bronisław Szwarce o sytuacji okręgu białostockiego ш 1861 roku
O głoszony poniżej list Bronisława Szw arcego do Lu dw ika M ierosław skiego po chodzi ze zniszczonych dzisiaj zb io ró w rappersw ilskich (nr 850). Dotąd b ył on mało znany badaczom. Jest bardzo interesujący ze względu na osobę autora. Bronisław Szw arce (1834— 1904), syn em igranta z 1831, in żyn ier na budującej się kolei z W a rsza w y do Petersburga, był jed n ym z w yb itn iejszych działaczy stronnictw a czerwonycn, kierunku radykalno-dem okratycznego, które w październiku 1861 r. (17.Х) w yło n iło z siebie K om itet M iejski. Stronnictw o to, jeszcze całkow icie nie ukształtowane, dą żyło do odbudowania niepodległej P olsk i na zasadach dem okratycznych z u w zględ nieniem spraw y chłopskiej jak o najbardziej pilnego zagadnienia. Podobnie jak znaczna część k rajow ych działaczy czerw onych Szwarce, ja k w idać z listu, szuka} w tym czasie jeszcze porozum ienia z gen. M ierosławskim . Późn iejsze nieporozum ie nia z r. 1862 m iędzy Zygm untem Padlew skim , jako reprezentantem K oła Petersbur skiego i jego program u politycznego w spraw ie narodow ościow ej, a M ierosławskim na teren ie szkoły w ojskow ej w Cuneo i w T o w a rzystw ie M łodzieży P olsk iej w P a ryżu ujaw niły, że program starej em igracji nie dorasta do potrzeb chwili. Program P ils k i n iepodległej w granicach z r. 1772 nie uw zględniał bowiem p raw odrębnych narodowości zam ieszkujących te ziemie. M ierosław ski upierając się przy sw ej p o stawie szowinizm u narodowego, a co w ięcej uzależniając się od d y rek ty w Palais R oya ľu (ks. Napoleona Bonapartego), już w roku 1862 m iał utracić stanow czy w p ływ na w ypadki krajow e.L ist Szw arcego jest w ięc w yrazem sytuacji przejściow ej, która niebaw em miała ulec zmianie. N iezależnie od tego ma on pow ażne znaczenie źródłowe. Ośw ietla on nastroje społeczeństwa na pograniczu K rólestw a Polskiego i L itw y w okresie narastania sytuacji rew olu cyjn ej i szerzenia się oporu chłopskiego; uzupełnia szczupłe informac.'e, ja k ie posiadaliśm y dotąd o działalności organ izacji białostockiej, w któ rej w spółpracow ali ze Szw arcem W a le ry W róblew ski i Konstanty K alin ow ski; do rzuca now e szczegóły do stosunków tej organ izacji z W arszaw ą i z em igracją itd. W strzym ując się w tej c h w ili od w ysnuwania dalszych w niosków z tego tekstu, który z pewnością rzuca now-е św iatło na aktywność czerw onych w tej części kraju, pragnę jed yn ie ułatw ić badania w znow ione w ostatnich latach nad historią pow sta nia styczn iow ego1.
B R O N IS Ł A W S Z W A R C E DO G E N E R A Ł A L U D W IK A M IE R O S Ł A W S K IE G O
L ist pisany jest na blankiecie kom panii fra n cu sk iej; świadczy, że tw órca nie opa nował jeszcze m ow y ojczystej dostatecznie.
_ , Białystok, 24 września 1861.
G enerale
Cała Polska w re i gotu je się do powstania w szędzie; k tokolw iek zachował jeszcze poczciw e uczucie pracuje podług sił i możności koło odbudowania O jczyzny. M y się na L itw ie przykładam y do ogólnego ruchu, oczekując ch w ilę zm artwychwstania,
1 V id e S. S z c z o t k a , Zaburzenia chłopskie w Białostocczyźnie 1861— 1863
W arszaw a 1953; S. K i e n i e w i c z , Sprawa włościańska w pow staniu stycz niow ym . W rocław 1953.
7 62 M ARIA ZŁOTORZYCKA
patrząc na Ciebie, Generale, i ufając T w o im słowom. Lecz w tym ruchu ogólnym brak organizacji, brak w yższego kierunku: osobne kółka i stowarzyszania, a gdzie i tego nie ma, osobni ob yw atele pracują każd-en ze sw ojej strony, propagują i p rzy gotow ują k raj: ale sam osądzisz, Generale, że brak kierunku niezm iernie paraliżuje te działania i zostawia nas w niepewności daleko przykrzejszej od w szelkich prze szkód ze strony rządu moskiewskiego. W praw dzie W arszaw a stoi na czele ruchu i tam pow inien być głów n y zarząd, głow a całego powstania; stamtąd pow inien być nadany kierunek w szelkim naszym usiłowaniom, aż do doprowadzenia nas do zu pełnej karności i gotowości. N iestety, bardzo m ało dotychczas zrobiono w tym w zg lę dzie, tak że z W arszaw y same tylk o nas dochodzą zachęty, żadne zaś rozporządze nia. K on gresów ka zajęta sobą samą, a skutkiem nieistnienia głów nego kierunku, żadnych nie mafny ь к і' ów ek ja k dalej postępować. D latego też udajem y się w p eł n ej ufności do Ciebie, Generale, abyś radam i sw ym i podtrzym ał nas w tych trud nych okolicznościach, abyś nam dodał otuchy, i objaśnił nam o ile można sposób, w ja k i pow inniśm y się stosować do ogólnego planu oswobodzenia naszej drogiej Polski.
O b ja w ia ł się i tu duch n arodow y ja w n ym i m anifestacjam i, śpiewam i, procesjam i itd. Lecz skutkiem now ych rozporządzeń rządu, ustały te o b ja w y na L itw ie po w iększej części. W dalszym ciągu przygotow u je się kraj o ile możności do powstania, zakupuje się broń i podburza się lud: lecz lud nam awiać do ostatecznego w ystą pienia można tylko krótko przed wybuchem, a na teraz samych tylko tych przyspa- sabiać należy, którzy m ają masarni kierow ać, to jest m łodzież i dobrze m yślących obyw ateli. P od tym w zględem zostajem y w ja k najcałkow itszej ciemności: o skä- zów k ę jak ąk olw iek prosim Ciebie, Generale, ażebyś nam oznaczył podług jak iego planu m am y organizow ać tę część kraju na którą działać możemy. Część działająca składa się głów nie, w grodzieńskiej gubernii, z urzędników rządow ych i p ryw a t nych (osobliw ie z kolei) i z n iew ielk iej bardzo liczby obyw ateli wiejskich. Co do ludu, z rzem ieślników samych, których mało; księża się całkow icie odłączają tutaj od nas, a naw et działają w duchu czysto m oskiewskim pod w p ły w em w yższego w i leńskiego duchowieństwa. Jak się w ięc ma tę część działającą uorganizować, ażeby w danym razie m ogła razem i skutecznie poruszyć masy, lub przynajm niej część mas ludowych, i przyczynić się do ogólnego powstania? N a to pytanie czekam y od Ciebie, Generale, objaśnienia i rady, gotow i wszystko uczynić, ażeby ja k najużytecz- niej służyć krajow i.
Lud w iejsk i tutejszy, chociaż nie okazyw ał nigdy tyle gotow ości co lud w K o n gresówce, chociaż szkaradnie odstręczony przez w iększą część obyw ateli, (znane Ci są, Generale, siekaniny odbyte w białostockim pow iecie, w ’ bielskim itd.), chociaż w yra źn ie podburzany do rzezi przez P P . N azym ow ów , R ożn ow ów i innych, popra w ia się co dzień i staje się nam coraz przychylniejszym : jest jeszcze dla niego w ie l k i bodziec, to jest ow e przerobienie gw ałtem za M ik ołaja litew skich unitów na pra wosław nych — dźw ign ia religijn a najskuteczniej może litew ską Ruś poruszyć, zwłaszcza p rzy głęboko zakorzenionej nienaw iści ku Moskalom. I tu brak działania: duchowieństwo katolickie najszkaradniej po n ajw iększej części odstępuje od nas, od postępowania wskazanego przez koronnych księży, do tego stopnia, że sami w du chu m oskiew skim chłopów p rzeciw nam podburzają. Jednak pomimo tych w szyst kich przeszkód m am y oparte na stałych dowodach przekonanie, że można by w ie l ką część w ieśniaków poruszyć ja k będą w ie rzy li w obiecane im przez nas w im ię zm artw ychw stającej Rzeczypospolitej dobrodziejstwa, lecz ani księża ani obyw atele do tego się nie przyczynią. N a tych ostatnich w ogóle liczyć nie można, co do p rzy gotow an ia kraju. W ielk a część zapewne w eźm ie się do broni, ale ci nawet, którzy
■LIST BRONISŁAWA SZWARCEGO 7 6 3
gotow i dla O jczyzn y m ienie pośw ięcić i życie, szkodzą nam tylko w obecnej chw ili przez postępowanie sw oje z chłopami, a raczej przez c a łk o w ity brak działania na lud, któren i tak im kom pletnie nie ufa. — Nareszcie Ż ydzi daleko niżej stoją jak w K on gresów ce i chociaż coraz w ięcej nam przych yln i, żadnego od nich spodzie w ać się nie można współdziałania.
Oto jest, Generale, w krótkości rys ogólny naszej prow incji, podług którego spo dziew am y się, że .zastosujesz rady których od Ciebie oczekujem y. N iedokładn y on
jest w p ra w d zie i nieszczegółow y, ale, ufam, dość w iern y i ani w zb yt jasnych, ani w ciemnych bgrw ach przedstawiony. Od C iebie teraz, Generale, oczekujem planu podług którego m am y ustroić tę żyw ioły, i zachęt do pracy: w ted y m am y nadzieję, że kiedy godzina w yb ije, i kiedy przyjdziesz do nas, Generale, aby stanąć na naszym crele, znajdziesz nas gotowych, ja k i, daj Boże, cały kraj.
W ypadki zaszłe w naszej p row in cyi są T ob ie zapew ne znane, i dla tego nie roz- w odzim się nad nimi, dołączym tylk o kilka słów o ostatnich rozporządzeniach rzą du na Litw ie. Ogłoszono n ow y kodeks na śpiewy' i t. d. stan oblężenia zaprowadzony w całej gubernii k o w ień sk iej, (prócz jezioroskiego powiatu), w miastach W ilnie. Grodnie, Białymstoku, Bielsku, Brześciu z powiatam i. W Grodnie, Białym stoku i Bielsku piechota dotychczas rozlokow ana po wsiach została sprowadzona do m ia sta, i u każdego katolika, ze ścisłym w yłączen iem N iem ców i Żydów , postaw iono za karę po kilkunastu żołn ierzy: broń odebrano, czyli raczej kazano złożyć, w całej Litw ie. Bardzo mało jsdnak aresztowań, a p olicja pom im o liczby szpiegów, praw ie jakby nie śledziła ruchu, którego głębokości nie rozumie. Co do stanu wojsk. W Białym stoku stoi pułk piechoty K utuzow ski, w G rodnie M ienżykow ski, w Brześciu Rewelski, w Bielsku W ielkołucki, w ogóle cała 3-a d y w izja piechoty: oprócz tego stoi w słonim skim artyleria, a w kobryńskim i prużańskim park jazdy. Duch u żołn ierzy bardzo zły, ze stanowiska m oskiew skiego nie m ają ufności ku carowi, rządu nie cierpią, a nas się okropnie lękają, nie okazują jednak ku nam żadnej n ie chęci. W tutejszym K utuzow skim pułku w ielu żołn ierzy i trzecia część o fic e ró w P o laków : n iektórzy z tych ostatnich dobrze bardzo usposobieni. N ie w iem y nic o uspo sobieniu m oskiewskich oficerów : czy też od działyw a na nich ruch rosyjski, czy nie? N iek tó rzy jednak zdają się m ieć ścisłe stosunki z agitatoram i rosyjskim i i z londyń ską em igracją *.
Oto są, Generale, wiadomości, które ja k sądzim y uzupełniają, co było pow iedziane 0 naszem położeniu. U nas w ła s k i2 i Lam berty 3 się baw ić nie można i dla tego in nej k w estii nie ma, ja k kw estia powstania. U fam y w Ciebie, G enerale, że n ie zo stawisz naszej prośby bez odpowiedzi, i że zechcesz zadość uczynić gorącym ‘żąda niom naszym. Piszem do Ciebie w im ieniu kółek działających w grodzieńskiej gu bernii, w części augustowskiej (łom żyński pow iat). Obyśm y się m ogli tak zastoso wać do rad Tw oich, żeby O jczyzna znalazła w nas, w ch w ili powstania, gotow ych
1 w iernych obrońców.
Adres przez K . M ajew sk iego '' w W arszaw ie do B. Szwarca w Białym stoku przy kolei W arszaw sko-Petersburskiej.
1 Londyńska em igracja — Aleksander H ercen i in n i członkow ie red a k cji „ K o - łokoła".
3 Łaski — re fo rm y m argrabiego Aleksandra W ielopolskiego.
3 La m berty — od H otelu L a m b e rt — siedziby ks. Czartoryskiego w Paryżu — na
e m ig ra cji Czartoryszczycy, w kra ju stronnictw o białych.
4 K a ro l M ajew ski był od r. 1859 jed ynym łącznikiem m iędzy M ierosław skim
i młodzieżą rew olucyjną, w r. 1861 w czasie urzędow ania delegacji (w m a rcu ) p o rzucił stronnictw o czerw onych, przeszedł do białych nie zawiadomiwszy o odstęp stwie ani M ierosław skiego, ani młodzieży.
