A R T Y K U Ł Y
- P A P E R S
M a łg o rza ta K a r o lcza k
al. ks. kard. S. Wyszyńskiego 72 m 2 94-0 4 7 Łódź
PR Z E ST R ZE Ń TURYSTYCZNO - WYPOCZYNKOW A R O Z TO C Z A 1
Zarys treści: W artykule zaprezentowano syntezę rozważań autorki nad teorią przestrzeni turystycznej oraz wyniki jej kil kuletnich badań nad przestrzenią turystyczno-wypoczynkową Roztocza. Analiza dotyczy głównie genezy i rozwoju tej prze strzeni, jej charakteru, użytkowania i percepcji oraz przyczyn, sposobów i skutków wewnętrznego zróżnicowania.
Słowa kluczowe: przestrzeń turystyczno-wypoczynkowa, cykl życia przestrzeni turystycznej, rejon turystyczny, transforma cja ustrojowa.
W dobie gwałtownego rozwoju procesów urbani zacji i industrializacji oraz rosnącego psychofi zycznego zmęczenia cyw ilizacją i wydłużania się czasu wolnego, naturalną potrzebą człowieka stało się poszukiwanie obszarów i miejsc wypoczynku, odmiennych od środowiska jego życia i pracy. Z przestrzeni geograficznej Polski wyodrębniają się obszary, których środowisko przyrodnicze, an tropogeniczne i społeczne w sposób szczególny umo żliwia zaspokajanie pozagospodarczych potrzeb społeczeństwa: wypoczynkowych, poznawczych i zdrowotnych. Rozwój aktywności turystycznej na tych obszarach doprowadził do wykształcenia się przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej kraju, któ rej fragment stanowi Roztocze.
1. POJĘCIE I ZAKRES PRZESTRZENI TURYSTYCZNO-WYPOCZYNKOWEJ
Na podstawie przeglądu literatury prezentującej naukowe podejścia w rozumieniu i określaniu przestrzeni turystycznej opracowano definicję przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej. Definicja ta uwzględnia zasadnicze i najczęściej przyjmowa ne kryteria i cechy tej przestrzeni, jednocześnie
za-T O U R ISza-T-R E C R E A za-TIO N A L SP A C E IN RO ZTO CZE'
Abstract: The article p resen ts d iscu ssio n of tourist space theory and the resu lts o f research into the tourist and recreational sp a ce o f Roztocze. The an alyses refer m ainly to the origins and developm ent of this space, its character, exploitation and perception, a s w ell a s the c a u se s, nature and co n se q u e n c e s o f its diversity.
Key w ords: tourist-recreational sp ace, tourist space evolution cycle, tou rist region, political and econom ic transform ation.
In tim es of rapid u rb an izatio n an d in d u strialization, as well a s a growing psycho physical fatigue w ith civilization and w ith leisure tim e getting longer, m an h a s n atu rally b eg u n to look for areas and places to stay different to h is living and working environm ent. In the geographical space of Poland th ere are sep arate areas w hose n a tu ra l, m an -m ad e an d social environm ents en ab les society to satisfy its non-econom ic needs.
1. THE CONCEPT OF TOURIST- RECREATIONAL SPACE
The definition of tourist-recreational space is b ased on a review of the literatu re p resen tin g a variety of academ ic ap p ro ach es to th e concept of to u rist space. The definition refers to th e basic an d m ost frequent criteria a n d ch aracteristics of th is space a n d also co n tain s elem ents b ased on th e a u th o r’s own conclusions.
T o u r is t-r e c r e a tio n a l s p a c e is a p art of geographical an d social space w here specific to u rist p ro cesses a n d phenom ena
wiera elementy będące wynikiem własnych prze myśleń i wniosków autorki.
Przestrzeń turystyczno-wypoczynkowa jest
częścią (podprzestrzenią) przestrzeni geograficznej i społecznej, wyróżniającą się zachodzącymi w niej zjawiskami i procesami turystycznymi. Jest to obszar posiadający cechy niezbędne i korzystne dla koncentracji ruchu turystycznego: walory śro dowiska naturalnego i kulturowego, odmienne od środowiska pracy i zamieszkania osób z nich ko rzystających oraz infrastrukturę turystyczną i ko munikacyjną. Przestrzeń ta posiada dwa wymiary - obiektywny (materialny) i subiektywny (percep- cyjny). Jest ona kreowana przez osoby przyjeżdża jące i użytkujące j ą w celach rekreacyjnych oraz
niejednorodna, co wynika ze zróżnicowania jej środowiska geograficznego i społeczno-gospodar- czego, przygotowania technicznego i różnej aktyw ności turystycznej człowieka (rys. 1).
©
A T R A K C Y JN O Ś Ć T U R Y S T Y C Z N A Ś R O D O W IS K A G E O G R A F IC Z N E G O W alory turystyczne Rodzaj -( Stopień zróżnicowania _ ] -[P rzyd a tn o ś ć dla rekreacji ]Dostępność komunikacyjna Zew nętrzna W e w nętrzna © U W A R U N K O W A N IA Ś R O D O W IS K A S P O L E C Z N O --G E O G R A F IC Z N E G O Charakter gospodarki lokalnej Postaw a m ieszkańców , w ładz w obec turystyki U żytkowanie terenu |
[ ~ Zasoby siły roboczej ] - T Stosunek do turystów ] Zainteresowanie działalnością turystyczną { R ozm ieszczenie W ielkość
©
ZJA W IS K A I P R O C E S Y T U R Y S T Y C Z N E Zagospodarow anie turystyczne □ Struktura Standard Ruch turystyczny 41 □ W ykorzystanie jDynam ika rozwoju j
Rozm ieszczenie N atężenie Dynam ika rozwoju
Form a
[ Zasięg przestrzenny J
i C echy uczestników ],
Rys. 1. Elementy różnicujące przestrzeń turystyczno-wypoczynkową (opracowanie własne)
occur. It is a n a re a w ith characteristics n ecessary an d beneficial for the concen tra tio n of tourism : n a tu ra l and cultu ral a s s e ts differing from th o se found in the w orking an d living environm ent of their u se rs, a s well a s to u rist an d transpor- tational in fra stru c tu re . The space h a s two dim ensions: objective (material) and subjective (perception). It is created by those who arrive a n d u s e it for recrea tional p u rp o se s b u t it is n o t hom ogenous resu ltin g from th e diversity of its geo graphical a n d socio-econom ic environ m ents, technological developm ent and the variety of to u rist activities (Fig. 1).
TOURIST ATTRACTIVENESS OF THE GEOGRAPHICAL ENVIRONMENT Type D e g r e e o f d iv e r s it y U s e fu ln e s s fo r re c re a tio n j Accessibility (roads)
DC
-CZZ O u te r © SOCIO ECONOMIC CONDITIONS Local economy A re a e x p lo ita tio n W o r k fo r c e Inhabitants' and authorities' attitudes to tourists Attitude to tourists Interest in providing tourist services © TOURIST PROCESSES AND PHENOMENA Tourist infrastructure Distribution □ □ Size Structure Standard l Exploitation JDevelopment dynamics J __ Distribution In te n s ity j D e v e lo p m e n t d y n a m ic s Form___ Spatial scope Users Tourist functions T y p e. ____________□ Dogroo of development ImportanceFig. 1. Elements diversifying tourist-recreational space (author's diagram)
The first two g ro u p s of factors divers ifying to u rist-recreatio n al space are at the sam e tim e its inh eren t, basic elem ents an d u su a lly prim ary in relation to to u rist p ro cesses an d phenom ena. D epending on th e kind an d ex ten t of the m ixture of geographical an d socio econom ic a sse ts, th e form s and intensity of to u rist activity differ.
Pierwsze dwie grupy czynników różnicujących przestrzeń turystyczno-wypoczynkową są równo cześnie jej wewnętrznymi, podstawowymi składni kami, zwykle pierwotnymi w stosunku do zjawisk i procesów turystycznych. W zależności od sposo bu i stopnia heterogeniczności zasobów środowi ska geograficznego i społeczno-gospodarczego na stępuje różnicowanie natężenia i form działalności turystycznej.
The differing v alu es of the geographical a n d socio-econom ic environm ent in the a re a an d the re su ltin g variety of to u rist activity is th e b a sis for th e potential and a ctu al delim itation of to u rist-recreatio n al space (Fig. 2).
P o t e n t ia l s p a c e is the first p h ase in the developm ent of tourist-recreatio n al space. It is b ased on th e to u rist a s se ts of
ATR AK C YJN O ŚĆ TU R Y S TY C ZN A P R ZE S TR ZE N I G EO G R A FIC ZN EJ I SPO ŁEC ZN EJ ___________ J\____________ ZA C HO W A N IA TU R Y S TY C ZN E K REATO R Ó W PR ZESTR ZEN I REKREACYJNEJ
Walory turystyczne i i i Dostępność komunikacyjna i Uwarunkowania spot.-ekonomiczne h
PO TENCJALNA PR ZESTR ZEŃ TU R Y S TY C ZN O -W Y P O C ZY N K O W A Potrzeba rekreacji (chęć wypoczynku, poznania, doznania przeżyć)
nnuzzzz
Realizacja potrzeb turystyczno-wypoczynkowych [ Zagospodarowanie ]I turystyczne | TU R Y S TY C ZN O -W Y P O C ZY N K O W AREALNA PR ZESTR ZEŃ
T
Wyobrażenia o przestrzeni realizacji potrzeby rekreacji
(przestrzeń mentalna) Ruch turystyczny BIERNOŚĆ 't u r y s t y c z n a Funkcje turystyczne 'T U R Y S T Y C Z N AA K TYW N O ŚĆ
±
Eksploracji j Penetracji j * j Asymilacji i + j Kolonizacji j- H Urbanizacji 1
Rys. 2. Schemat wykształcania się potencjalnej i realnej przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej (opracowanie własne)
TO U R IS T A TTR A C T IV E N E S S O F G EO G R A PH IC A L
AND SO CIAL SPACE ___________ A___________ ~Y~ TO U R IS T BEHAVIOUR O F T H E 'C R E A T O R S R EC REATIO N SPACE' ________ A________ Tourist assets Accessibility (roads) Socio-economic conditions
The need for recreation (willingness to stay, learn
and experience)
POTENTIAL
TO U R IST-R EC R EA TIO N A L SPACE
Imagined picture of the recreation space
(mental space) Production of tourist-recreational needs Tourist infrastructure
J
TO U R IS T PASSIVEN ESS . J ' “\ Tourism ACTUALTO U R IST-R EC R EA TIO N A L SPACE functionsTourist TO U R IS T AC TIVEN ESS ► Assimilation ► Colonization Urbanization
Różna przydatność środowiska geograficznego i społeczno-gospodarczego obszaru i wynikające z tego zróżnicowanie lbrin aktywności tury stycznej jest podstawą delimitacji potencjalnej i realnej przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej (rys. 2).
Przestrzeń potencjalna jest pierwszym etapem
rozwoju przestrzeni turystyczno-wypoczynkowe). Podstawą jej istnienia jest występowanie zasobów turystycznych środowiska geograficznego, sprzyja jące warunki społeczno-ekonomiczne i dostępność komunikacyjna. Ze strony potencjalnych turystów nie ma działań, a jedynie chęć realizacji w tej prze strzeni potrzeb rekreacyjnych i wyobrażenia o niej (przestrzeń mentalna). Przestrzeń potencjalna istnieje więc wcześniej i niezależnie od aktyw ności turystycznej człowieka. Mieszkańcy, dla któ rych turystyka jest zjawiskiem nieznanym, przyjmu ją postawy skrajne: entuzjastyczne lub pesymi
styczne.
Realna przestrzeń turystyczno-wypoczynko wa wykształca się z przestrzeni potencjalnej w chwili pojawienia się w niej pierwszych tury stów. Pociąga to za sobą rozwój ruchu turystyczne go, bazy i funkcji turystycznych. Zależnie od cha rakteru działalności turystycznej człowieka i stop nia przekształcenia przestrzeni geograficznej i spo łecznej występuje pięć typów przestrzeni tury stycznej (tab. 1), które m ogą mieć charakter hierar chiczny i występować kolejno po sobie lub z pomi nięciem któregoś z etapów. Specyficzną cechą podprzestrzeni jest ich nietrwałość i nieciągłość, przez co mogą się one częściowo nakładać i prze nikać. Definicje podprzestrzeni przyjęto za Li szew sk im (1995).
Przestrzeń eksploracji turystycznej - prze
strzeń dotąd nieznana turystycznie, odkrywana przez pierwszych turystów. Eksploracja poprzedza wszystkie późniejsze formy turystyki, odbywa się w koegzystencji ze środowiskiem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym i nie pozostawia po so bie trwałych inwestycji. Ruch turystyczny ma tu niewielkie natężenie, wykorzystuje istniejącą bazę paraturystyczną i komunikacyjną. Przestrzeń eksploracji turystycznej jest nietrwała - liczniej sze przyjazdy prowadzą do jej zagospodarowania i przemian oraz przejścia do kolejnych faz roz woju.
Przestrzeń penetracji turystycznej - część
przestrzeni geograficznej, którą turyści odwiedzają głównie w celach poznawczych lub krótkotrwałego wypoczynku. Ruch turystyczny ma zróżnicowane natężenie, nie zmienia lokalnej gospodarki i nie
the geographical environm ent, favourable socio-econom ic conditions and tra n s portation accessibility. Potential to u rists do not act, only willing to stay in this m ental space an d th in k a b o u t it. T here fore potential space a p p ears prior to, and irrespective of, to u ris t activity. Local in h a b ita n ts n o t fam iliar w ith tourism assu m e extrem e a ttitu d e s to it either en th u sia stic or pessim istic.
A c tu a l t o u r is t - r e c r e a t io n a l s p a c e is created from p otential space the m om ent the first to u rists ap p ear, followed by the developm ent of tourism , to u rist infra s tru c tu re an d functions. D epending on the type of to u rist activity, an d the extent to which the geographical and social space h a s been transform ed, a hierarchy of five types is esta b lish ed (Table I) each following one from an o th er. A c h a ra c teristic quality of th e su b sp a c e s is their instability an d discontinuity, they may overlap or perm eate. The definitions of the su b sp a c e s are quoted from Lis z e w s k i (1995).
T o u r is t e x p lo r a tio n s p a c e - a space u n k now n an d discovered by the first to u rists. Exploration precedes all fu rth er forms, o ccu rs in coexistence w ith the n a tu ra l an d socio-econom ic environm ent, and does n o t leave p e rm a n e n t investm ent behind. T ourism here is not intensive and u s e s existing p a ra -to u rist an d tra n sp o r tation facilities. T o u rist exploration space changes a n d m ore lead to the develop m en t of in fra s tru c tu re and fu rth er developm ent stages.
T o u r is t p e n e t r a t io n s p a c e - a part of geographical sp ace visited by to u rists m ainly for sig h tseein g or for a sh o rt-term stay. The in ten sity of to u rism is variable; it does n o t change th e local econom y and is n ot h arm ful to th e n a tu ra l environ m ent. T ourist in fra s tru c tu re is not highly developed a n d only facilitates learning a b o u t the a re a an d enabling sh o rt stays. The local p o pulation begins to be in tere sted in th e new phenom enon.
T o u r is t a s s im ila t io n s p a c e - is found m ainly in ru ra l a re a s on farm s. Tourism here is recreatio n al an d sightseeing; visitors assim ilate w ith the local environ m ent. This form of recreatio n is know n as ‘ru ral to u rism ’, ‘ag ro to u rism ’ or ‘country
Tabela I. Rodzaje i cechy podprzestrzenl przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej Cechy charaktery
styczne
Rodzaj przestrzeni
potencjalna eksploracji penetracji asymilacji kolonizacji urbanizacji Natężenie ruchu
turystycznego
Brak Minimalne (ruch indy widualny)
Zróżnicowane (od ma łego do masowego)
Średnie (głównie indywidualny)
Duże (ruch masowy) Średnie
Zagospodarowanie turystyczne
Brak Brak (brak trwałych urządzeń turystycz nych; baza paratury- styczna, komunika cyjna)
Niewielkie
(umożliwiające pozna nie terenu lub krótki pobyt bez noclegów, szlaki turystyczne)
Średnie (głównie w gospodarstwach agroturystycznych)
Duże (trwałe obiekty i urządzenia turystycz ne, zwarte komplek s y - rejony turystycz ne)
Duże (zmiana części obiektów noclego wych na mieszkalne) Forma aktywności turystycznej Brak (chęć wypo czynku w badanej przestrzeni, wyobra żenia o niej) Odkrywanie, badanie nieznanych terenów, obserwacja i inwen taryzacja Wnikanie, poznawanie terenu - krajoznaw stwo lub krótkotrwały wypoczynek
Nawiązywanie kon taktów (asymilowanie się) z miejscową lud nością Trwałe zajmowanie i zagospodarowywanie terenu, osadnictwo turystyczne Przenoszenie się turystów na stałe na tereny wcześniej sko lonizowane Główne funkcje
turystyczne
Brak Poznawcza
Poznawczo--wypoczynkowa Wypoczynkowo--poznawcza Wypoczynkowa Mieszkaniowa Wpływ na środowi sko przyrodnicze
Brak Niewielki - koegzy stencja ze środowi skiem
Uciążliwy, ale nie szko dliwy Obojętny Przekształcający (szkodliwa) Degradujący Wpływ na środowi sko społeczno- -gospodarcze
Brak Brak Nieznaczny Wzbogacający, akty
wizujący Przekształcający (aktywizujący, agre sywny) Niszczący - trwałe przekształcenie cech pierwotnych Postawy lokalnej społeczności Skrajne: entuzja styczne lub pesymi styczne (brak znajo mości zjawiska)
Bierne (obserwacja nowego zjawiska z obojętnością lub za ciekawieniem) Zainteresowanie (kontakty z przyjezdny mi) Początki zaangażo wania (bezinwestycyjne usługi dla turystów)
Pełne poparcie i zaan gażowanie (inwestycje turystyczne, ożywienie miejscowości)
Zmęczenie, zniechę cenie lub rozczaro wanie
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie: Lis z e w s k i (1 9 9 5 ) i Mio s s e c (1 9 7 6 ).
Table I. Types of tourist-recreational space
Characteristics Type of space
potential exploration penetration assimilation colonization urbanization Tourist
intensity
- Minimum (individual tourism)
Varied (from small to global)
Medium (mainly individual)
Big (mass tourism) Medium
Tourist infrastructure
(lack of permanent tourist facilities; para- tourist and transport infrastructure)
Small (tourists may learn about the area, short-term stays with out staying overnight, tourist trails)
Medium (mainly at agrotourist farms)
Big (buildings and tourist facilities, compact tourist regions) Big (some accommodation facilities changing into residential) Tourist activity willingness to stay in the studied space; its imagined picture Discovering unfamiliar areas, observation and cataloguing Penetrating, learning about the area, trips or short-term recreation
Making contact (assimilating) with local population
Permanent occupation and adjustment of the area, tourist settlement
Tourists moving permanently to the areas colonized earlier Main tourist functions - Sightseeing Sightseeing-recreational Recreational-sightseeing Recreational Residential Influence on the natural environment - Small - coexistence with the environment
Troublesome but not harmful Neutral Transformation (harmful) Degradation Influence on the socio-economic environment
Insignificant Enriching, activating Transformation (activating, aggressive) Destruction - permanent transformation of primary Local inhabitants’ attitudes Extreme: enthusiastic or pessimistic (no knowledge of the phenomenon) Passive (observing the new pheno menon with indi fference or interest)
Interest (contacts with tourists)
Starting involvement (services for tourists without investing)
Full support and involvement (tourist investments, revival of a place
Fatigue, disappointment
jest szkodliwy dla środowiska naturalnego. Prze strzeń ta jest zagospodarowana turystycznie w stopniu niewielkim, ułatwiającym jedynie po znanie obszaru czy krótki wypoczynek. Ludność miejscowa zaczyna interesować się nowym zjawi skiem.
Przestrzeń asymilacji turystycznej - tworzą
j ą głównie obszary osadnictwa wiejskiego, w któ rych odbywa się wypoczynek w zagrodach wiej skich. W ystępuje tu turystyka wypoczynkowo-po- znawcza, w której odwiedzający asym ilują się ze środowiskiem lokalnym. Taka forma rekreacji na zywana jest „turystyką wiejską”, „agroturystyką” czy „letniskami wiejskimi”. Ruch turystyczny do pasowuje się do miejscowego środowiska, często aktywizując gospodarkę i wzbogacając środowisko kulturowe.
Przestrzeń kolonizacji turystycznej - część
przestrzeni geograficznej, na której zachodzi pro ces trwałego zajmowania i zagospodarowywania przez obiekty turystyczne nowych ziem, zmieniają ce ich dotychczasowe użytkowanie. Jest ona obca krajobrazowo i organizacyjnie, często staje się agresywna i szkodliwa dla lokalnego środo wiska. Ruch turystyczny ma tu charakter wypo czynkowy o dużym natężeniu. Kolonizacja tury styczna prowadzi do wykształcenia się wewnętrz nych rejonów rekreacyjnych lub kompleksów dzia łek letniskowych. Następuje ożywienie miejsco wości, a lokalna społeczność angażuje się w inwe stycje turystyczne. Pojaw iają się efekty naśla downictwa.
Przestrzeń urbanizacji turystycznej - jest
tą częścią przestrzeni kolonizacji, która staje się obszarem stałego zamieszkania mieszkańców miast.
Procesy urbanizacji turystycznej kończą dzia łalność funkcji turystycznej na terenach wiejskich na rzecz funkcji mieszkaniowej. Przestrzeń urba nizacji degraduje środowisko naturalne, prze kształca pierwotny charakter społeczno-gos podarczy. M ieszkańcy odczuwają zmęczenie i rozczarowanie „umiastowieniem” terenów wiej skich.
2. CHARAKTERYSTYKA PRZESTRZENI TURYSTYCZNO-WYPOCZYNKOWEJ
ROZTOCZA
Środowisko geograficzne Roztocza cechuje się du żą atrakcyjnością dla różnych form rekreacji,
rów-holidays’. T ourism is fitted into the local environm ent, often boosting its economy an d enriching cu ltu re .
T o u r ist c o lo n iz a t io n s p a c e - a p art of geographical sp ace w here new ‘territories’ are p erm an en tly occupied, transform ed and exploited for to u rist purposes. It is different in ap p ro ach to landscape and organization an d is often aggressive and h arm ful to the n a tu ra l environm ent. Tourism here is intensive an d recrea tional in ch aracter. T ourist colonization leads to th e ap p e a ra n c e of in n er recrea tional regions w ith holiday hom e com p lexes, th e developm ent of a n area, and the local com m unity s ta rts to participate in to u rist investm ent. The exam ples of o th ers are followed.
T o u r is t u r b a n iz a tio n s p a c e - is the p a rt of colonization space which becom es an area of p e rm a n e n t residence for city in h a b ita n ts. T o u rist urb an izatio n pro cesses change th e to u rist function in ru ra l a re a s into a resid en tial function. U rbanization sp ace degrades the n a tu ra l environm ent an d tran sfo rm s the original socio-econom ic conditions. The in h ab i ta n ts feel tired a n d disappointed.
2. THE TOURIST-RECREATIONAL SPACE OF ROZTOCZE
The geographical environm ent of Roz tocze is very attractiv e for a variety of form s of recreatio n and, com pared with o th er to u rist a re a s in Poland, th ro u g h o u t the year. The m o st attractive are its n a tu ra l a sse ts, particu larly those con nected w ith recrea tio n (climate, la n d scape, varied land scu lp tu re, forests) an d to u rism (n atu re protection). H ealth reso rts an d th e se a s s e ts com plem ent one a n o th e r a n d th e m o st usefu l are the h e a l ing qualities of th e u n d erg ro u n d w aters an d th e m icroclim ate, as well as skiing facilities. The m an -m ad e a s se ts d eter m ine the developm ent of geographical, religious an d eth n ic to u rism in Roztocze. The fact th a t they are scattered , w ith an underdeveloped in fra stru c tu re, m akes th em less attractiv e an d insufficiently exploited. A rch itectu ral m o n u m en t and
nież na tle innych obszarów turystycznych kraju i w ciągu całego roku. Najbardziej atrakcyjne i wy korzystane są walory przyrodnicze, z których de cydujące znaczenie m ają wypoczynkowe (warun ki klimatyczne, krajobrazowe, urozmaicona rzeźba terenu, zasoby leśne) i krajoznawcze (formy ochro ny przyrody). Zasoby uzdrowiskowe i specjali styczne mają znaczenie uzupełniające. Najbardziej przydatne wśród nich są lecznicze właściwości wód podziemnych i bioklimatu oraz walory nar ciarskie. Zasoby antropogeniczne decydują o roz woju turystyki krajoznawczej, religijnej i etnicznej na Roztoczu. Rozproszenie i słabe zagospodarowa nie sprawia, że są one mniej atrakcyjne i wykorzy stane. Najwyższa atrakcyjność cechuje zabytki ar chitektury i budownictwa, miejsca pamięci narodo wej i kultu religijnego.
Na Roztoczu występują i intensywnie rozwijają się procesy zagospodarowywania przestrzeni na potrzeby rekreacji, współdecydujące o atrakcyjno ści i rozwoju ruchu turystycznego. Obecny stan za inwestowania turystycznego jest jednak wciąż bar dzo nierównomierny i niewystarczający.2
Za pomocą metody bonitacji punktowej oraz na podstawie oceny potencjału turystycznego przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej Roztocza przez jej użytkowników i mieszkańców dokona no kompleksowej waloryzacji turystycznej tere nu i wyznaczono granice rejonów turystycznych (rys. 3).
sites of n atio n al a n d religious im portance are th e m o st attra ctiv e of them .
Roztocze h a s h a d intensive spatial developm ent for recreatio n al purp o ses raising th e a ttra c tiv e n e ss of th e area and affecting th e developm ent of tourism . P resen t to u rist investm ent, however, is still u n b a la n c e d an d insufficient.2
Using th e m ethod of point bonitation, a com prehensive to u rist evaluation of the are a w as carried o u t an d the borders of to u rist regions w ere estab lish ed (Fig. 3), based on an evaluation m ade by its users an d in h a b ita n ts, of th e to u rist potential of th e to u rist-recreatio n al space of Roztocze.
The less attra ctiv e p a rts cover 36% an d pred o m in ate in W estern Roztocze an d n o rth e rn p a rts of E a stern Roztocze w ith th e ir poor to u rist in frastru ctu re an d few attra c tio n s. A reas of m edium attra ctiv e n ess cover alm ost 30%; th eir in fra stru c tu re is poorly developed b u t they are rich in to u ris t a sse ts on the p lateau an d p la te a u edge zone of C entral an d E a ste rn Roztocze.
A q u a rte r of th e to u rist-recreatio n al space, found m ainly in the p lateau edge zone a n d in th e river valleys of C entral
Tourist regions: I - Zw ierzyniecko-Szczebrzeszyński, II - Krasnobrodzki, III - Józefowski, IV - Susiecko-Narolski, V - Tom aszowski - V I Horyniecki Roztocze Zachodnie : państwa obszaru badań Jednostek krajobrazowych Roz*¡oztocza rejonów turystycznych Roztocze Środkowe Atrakcyjność turystyczna terenu pilllllllll niska J średnia M wysoka bardzo wysoka
Rejony turystyczne: I - Zw ierzyniecko-Szczebrzeszyński, II - Krasnobrodzki, III - Józefowski, IV - Susiecko-Narolski, V - Tom aszowski - VI Horyniecki
W e s te rn R o zto c ze Tourist atrractiveness of the area [ ~ ' ~ J medium H I very high country study area
Roztocze landscape units tourist regions Borders
mmmmm m
C entral R o ztocze
Rys. 3. Atrakcyjność i rejony turystyczne Roztocza (opracowanie własne)
Fig. 3. Tourist regions of Roztocze in terms of attractiveness (author’s compilation)
Tabela II. Poziom rozwoju ruchu turystycznego3 i funkcji rekreacyjnych rejonów turystycznych Roztocza Rejony turystyczne Mierniki określające rozwój ruchu i funkcji turystycznych
Horyniecki Józefowski Krasnobrodzki Susiecko--Narolskl Tomaszowski Zwierzyniecko--Szczebrzeszyński Intensywność:
Wielkość ruchu turystycznego
- liczba osób 9111 1 801 22 704 14513 28 228 6 822
- % b 10,90 2,10 27,00 17,30 33,60 8,10
Udział turystów zagranicznych (%)° 1,90 6,70 2,00 2,20 57,30 3,40
Współczynnik Schneidera (%) 628 47 623 185 103 60,50
Współczynnik zagęszczenia ruchu (liczba turystów na 1 km2) 217 28 130 86 282 34
Zasięq:
Współczynnik koncentacji Lorenza 0,50 0,90 0,72 0,73 0,56 0,63
Udział turystów ze stref odległościowych do 100 km (%) 42,10 71,70 56,60 57,30 55,10 54,10 Udział turystów ze stref odległościowych do 500 km (%) 75,40 98,80 94,40 95,20 79,70 80,20 Dominujące formy ruchu i funkcje turystyczne uzdrowisko- krajoznaw- wypoczynkowo- wypoczynko- krajoznawcze
krajoznawczo- wo-wypo-czynkowe czo-wypo-czynkowe -krajoznawcze, turystyka religij na wo-krajo-znawcze i zagraniczna turystyka hand lowa -wypoczynkowe
3 w obiektach bazy noclegowej, b ogólnej wielkości ruchu na obszarze badań, c w rejonie turystycznym. Ź r ó d ł o : Opracowanie własne: Badania terenowe (1997-1998) oraz S. Lis z e w s k i(1990).
Table II. The development of tourist activity3 and the functions of recreational tourist regions in Roztocze Tourist regions
Measures of tourist activity and development of functions
Horyniecki Józefowski Krasnobrodzki
Susiecko--Narolski Tomaszowski
Zwierzyniecko--Szczebrzeszyński Intensity:
Measure of tourist movement
- number of people 9111 1 801 22 704 14513 28 228 6 822
-% » 10.90 2.10 27.00 17.30 33.60 8.10
Foreign tourists (%)c 1.90 6.70 2.00 2.20 57.30 3.40
Schneider’s coefficient (%) 628 47 623 185 103 60.50
Tourist density coefficient (tourists/ km2) 217 28 130 86 282 34
Ranqe:
Lorenz concentration coefficient 0.50 0.90 0.72 0.73 0.56 0.63
Tourist travelling up to 100 km (%) 42.10 71.70 56.60 57.30 55.10 54.10
Tourist travelling up to 500 km (%) 75.40 98.80 94.40 95.20 79.70 80.20
Main forms of tourist activity and tourist functions health resort sightseeing recreation and recreation and sightseeing sightseeing and and recrea and recrea sightseeing, sightseeing and cross- recreation
tion tion religious
tourism
border trade tourism a in accommodation facilities, b general tourist activity in the study area, c in the tourist region.
S o u r c e : Based on field research (1997-1998) by the author and Lis z e w s k i1990.
Na Roztoczu największy jest udział obszarów o niskiej atrakcyjności turystycznej, które zajm ują około 36% powierzchni całego terenu badań. Dominują one na ubogim w walory i bazę tury styczną Roztoczu Zachodnim i północnych frag mentach Roztocza W schodniego. Obszary średnio
Roztocze, is highly attractiv e w ith a well- developed to u rist in frastru ctu re. Only 9% h a s th e h ig h e st level of attractiv e n e ss an d covers only th e sq u a re s with to u rist cen tres. T heir high attractiv e n e ss d ep en d s p articu larly on valuable
atrakcyjne zajm ują prawie 30% powierzchni tere nu badań, obejm ują tereny słabo zagospodarowa ne, ale zasobne w walory turystyczne - strefę grzbietową i krawędziową Roztocza Środkowego i Wschodniego.
Wysoka atrakcyjność charakteryzuje 1/4 prze strzeni turystyczno-wypoczynkowej Roztocza - te reny o bardzo atrakcyjnych walorach i dobrze roz winiętej bazie turystycznej. Najwięcej i najbar dziej zwarte takie obszary w ystępują w strefie kra wędziowej i dolinach rzecznych Roztocza Środko wego. Bardzo wysoka atrakcyjność cechuje tylko około 9% badanej przestrzeni i obejmuje wyłącz nie pola z roztoczańskimi centrami turystycznymi. Na ich wysoką, uniwersalną atrakcyjność tury styczną złożyło się występowanie szczególnie cen nych walorów oraz bardzo dobre wyposażenie w bazę turystyczną.
Rozmieszczenie zwartych obszarów o wysokiej i bardzo wysokiej atrakcyjności było podstawą delimitacji sześciu wyspecjalizowanych rejonów turystycznych Roztocza, dla których autorka za pomocą różnorodnych mierników określiła też poziom rozwoju ruchu i funkcji turystycznych (tab. II).
Rejon Zwierzyniecko-Szczebrzeszyński jest
największym rejonem turystycznym Roztocza - zajmuje około 200 km2. Przew ażają w nim te reny o wysokiej atrakcyjności, a jego głównym ośrodkiem turystycznym jest Zwierzyniec i Szcze brzeszyn. Geneza tego rejonu sięga końca XVI w. i związana jest z wykorzystaniem walorów śro dowiska naturalnego dla turystyki łowieckiej, wy poczynkowej i krajoznawczej. Podstawowe zna czenie dla jego rozwoju ma wysoka atrakcyj ność przyrodniczych walorów krajoznawczych i wypoczynkowych oraz długie tradycje i dobre zainwestowanie turystyczne. Dominujące znacze nie mają tu funkcje krajoznawcze rangi regio nalnej, z przewagą krótkoterminowych form tu rystyki: wędrownej i mieszanej oraz wiosennej i jesiennej. Funkcje wypoczynkowe są słabiej wykształcone. Z uwagi na duże powierzchnie ob.- j?te ochroną przyrody, perspektywy dalszego roz
woju rejonu są ograniczone, zwłaszcza w zakre sie turystyki pobytowej i rozwoju bazy turystycz nej.
Rejon Krasnobrodzki zajmuje obszar około
175 km2. Jego głównym ośrodkiem jest wypoczyn- kowo-krajoznawczy Krasnobród. Historia turysty ki w tym rejonie sięga okresu międzywojennego 1 związana jest z występowaniem szczególnie atrakcyjnych walorów i bazy turystycznej,
przydat-a s se ts przydat-an d przydat-a very well developed to u rist in fra stru c tu re .
The d istrib u tio n of com pact a reas of high an d very high attra ctiv e n ess w as the b a sis for th e delim itation of six specialized to u ris t regions, for w hich the level of to u rist activity an d functions w as also e sta b lish ed by th e u se of a variety of m ea su re s (Table II).
The Z w ie r z y n ie c k o - S z c z e b r z e s z y ń s k i r e g io n is th e larg est to u rist region in Roztocze a n d covers a b o u t 200 km 2. It is m ostly a highly attractiv e area w ith the m ain to u rist c e n tre s in Zwierzyniec and Szczebrzeszyn. The origins of th is region d ate b ack to th e end of th e 16th c and were connected w ith h u n tin g an d recrea tional a n d sig h tseein g tourism . Its developm ent is b ased on the high attra ctiv e n ess of its n a tu ra l an d recrea tional a sse ts, a s well as a long tradition an d a well developed to u rist infra stru c tu re . It is a n a re a w ith predom inatly regional to u ris t fu nctions, w here mainly spring a n d a u tu m n sh o rt-te rm forms of to u rism develop s u c h a s hiking or mixed objectives. R ecreational functions are w eaker. D ue to th e fact th a t large areas are ta k e n u n d e r protection, p rospects for f u r th e r d e v e lo p m e n t a re lim ited, especially a s reg ard s residential tourism an d th e to u ris t in fra stru c tu re .
The K r a sn o b r o d z k i r e g io n covers a b o u t 175 km 2 w ith Krasnobród its m ain centre. The origins of th e region go back to th e in terw ar period an d are connected w ith p articu larly attractiv e n a tu ra l a sse ts an d a to u rist in fra stru c tu re su itab le for the developm ent of all form s of recreation th ro u g h o u t th e year. The elem ent w hich is m ost im p o rta n t for to u rism here is the a b u n d a n c e of recreatio n al an d to u rist n a tu ra l a sse ts, a s well a s its role as a h e a lth re so rt a n d c u ltu ra l centre. A ccom m odation, caterin g an d accom panying services are varied an d well developed. It is a region w ith a very highly developed regional to u rist recrea tional fu nctions a n d th e largest variety of recreational types, w ith predom inantly long-term holiday to u rism . The prospects for an d in ten sity of to u ris t p rocesses and p h en o m en a h ere are m o st prom ising.
nych do równoczesnego rozwoju wszystkich form rekreacji i w ciągu całego roku. Największe zna czenie dla turystyki ma tu bogactwo wypoczynko wych i krajoznawczych zasobów przyrodniczych oraz kulturowych, specjalistycznych i uzdrowisko wych. Zaplecze noclegowe, żywieniowe i towarzy szące jest różnorodne i najlepiej rozbudowane. Jest to rejon o bardzo wysoko wykształconych funk cjach turystycznych wypoczynkowo-krajoznaw- czych rangi regionalnej oraz największej różnorod ności form rekreacji, wśród których dominuje tury styka pobytowa, długoterminowa urlopowo-waka- cyjna i świąteczna. Perspektywy i intensywność rozwoju zjawisk i procesów turystycznych jest tu najwyższa.
Rejon Susiecko-Narolski zajmuje obszar oko
ło 168 km2. Rozciąga się on wzdłuż południowo- -zachodniej krawędzi Roztocza, a głównym ośrod kiem turystycznym jest wypoczynkowy Susiec i Majdan Sopocki oraz krajoznawczo-wypoczyn- kowy Narol. Początki turystyki miały tu miejsce przed II wojną światową. Podstawowe znaczenie mają krajoznawcze i wypoczynkowe walory przy rodnicze. Bardzo istotną rolę w rozwoju tego re jonu ma też dobra dostępność komunikacyjna
oraz znaczne zagospodarowanie obszaru dla tury styki pobytowej i wędrówek krajoznawczych. Roz wój procesów i zjawisk turystycznych jest tu bar dzo intensywny, zwłaszcza w zakresie osadnictwa letniskowego i agroturystyki. Rejon ten pełni funk cje wypoczynkowo-krajoznawcze o randze regio nalnej.
Rejon Horyniecki to najmniejszy (około
42 km2) i najsłabiej wykształcony rejon turystycz ny Roztocza. Głównym ośrodkiem turystycznym jest Horyniec o XIX-wiecznych tradycjach uzdro
wiskowych i wypoczynkowych. Na wysoką atrak cyjność rejonu wpływa przede wszystkim za sobność w walory przyrodnicze, uzdrowiskowe i wypoczynkowe oraz zabytki budownictwa cer kiewnego. Funkcje rekreacyjne są tu wysoko roz winięte, o randze ponadregionalnej z domina cją funkcji uzdrowiskowych i wypoczynkowych. Ograniczeniem dla rozwoju rejonu jest bardzo słabe zagospodarowanie dla turystyki terenów przyległych.
Rejon Józefowski obejmuje około 65 km2,
a jego głównym ośrodkiem jest Józefów o trady cjach turystycznych z lat sześćdziesiątych. Wyróż niony został na podstawie bardzo atrakcyjnych przyrodniczych walorów krajoznawczych: rzeźby krawędziowej z przełomowymi odcinkami rzek, chronionych kompleksów leśnych oraz dobrej
do-The S u s ie c k o -N a r o ls k i r e g io n covers a b o u t 168 km 2 along th e south-w estern edge of Roztocze, w ith the m ain to u rist cen tres in S usiec, M ajdan Sop an d Narol. Tourism sta rte d h ere before World W ar II. The tourist and recreational natural assets are the m o st im p o rta n t elem ent, as well as good ro ad s a n d a well developed infra s tru c tu re for resid en tial tourism and h ik ing. The developm ent of to u rist processes an d p h en o m en a is very intensive, p a r ticularly as reg ard s holiday hom e se ttle m en ts an d agrotourism . It is an area with regional recrea tio n al-to u rist functions.
The H o r y n ie c k i r e g io n is the sm allest (about 42 km 2) a n d th e m ost poorly developed tourist region of Roztocze whose m ain to u rist cen tre is Horyniec, a health an d recreatio n re so rt w ith traditions go ing b ack to th e 19th c. The high a ttra c tiveness of th e region is b ased m ainly on its n a tu ra l, h e a lth an d recreational a sse ts, as well a s O rthodox C hurch m o n u m en ts. S up ra-reg io n al recreational
functions are well developed here,
especially th o se of a h e a lth reso rt and holiday centre. The developm ent of the region is lim ited by th e very poor to u rist in fra stru c tu re of th e neighbouring areas.
The J ó z e f o w s k i r e g io n covers ab o u t 65 km 2 w ith its m ain cen tre in Józefów and to u ris t tra d itio n s d ating back to the 1960s. It h a s b een identified on the b asis of its very attra ctiv e n a tu ra l assets: a topography w ith river ravines, protected forests a n d good roads. The to u rist in fra stru c tu re a n d c u ltu re are less varied and th u s less attractive. The region h as poorly developed regional to urist-recrea- tional fu nctions a n d show s the least dynam ic to u ris t developm ent.
The T o m a s z o w s k i r e g io n is the new est of all Roztocze to u rist regions covering a b o u t 100 km 2. The capital and to u rist centre is Tom aszów Lubelski, and its origins a n d developm ent are con nected w ith very good roads, a well developed tourist infrastructure and man- m ade a s s e ts (arch itectu ral m onum ents, sites of n atio n al an d historical im port ance). The n a tu ra l a s se ts are less attractive. The region h a s well-developed to u rist functions, w ith round-the-year,
stępności komunikacyjnej. Baza turystyczna i wa lory kulturowe są jednorodne i mniej atrakcyjne. Rejon ten pełni słabo rozwinięte funkcje krąjo- znawczo-wypoczynkowe o niskiej randze regional nej i cechuje się najmniejszym poziomem i dyna miką rozwoju turystyki.
Rejon Tomaszowski jest najmłodszy spośród
wszystkich roztoczańskich rejonów turystycznych. Zajmuje on około 100 km2. Stolicą i węzłem tury stycznym jest krajoznawczy Tomaszów Lubelski, a jego geneza i rozwój ściśle wiąże się z bardzo dobrą dostępnością komunikacyjną, rozbudowaną bazą turystyczną oraz walorami antropogeniczny mi (zabytki architektury i budownictwa, miejsca pamięci narodowej i martyrologii). Mniej atrakcyj ne są zasoby przyrodnicze. Omawiany rejon posia da wysoko rozwinięte funkcje krajoznawcze. Prze waża tu całoroczna, krótkookresowa turystyka tranzytowa: krajoznawcza i zagraniczna handlo wa. Funkcje wypoczynkowe są bardzo słabo roz winięte.
3. PODPRZESTRZENIE PRZESTRZENI TURYSTYCZNO-WYPOCZYNKOWEJ
ROZTOCZA
Przestrzeń turystyczno-wypoczynkowa Roztocza jest zróżnicowana wewnętrznie - w jej obrębie wykształciły się podprzestrzenie o różnej atrakcyj ności zasobów środowiska geograficznego i spo łecznego, charakterze i intensywności ruchu, zain westowania i funkcji turystycznych. Zgodnie z przyjętymi założeniami podziału przestrzeni tu rystyczno-wypoczynkowej (rys. 2, tab. I), autorka dokonała delimitacji i opisu poszczególnych pod- przestrzeni. Uwzględniając ich dwuwymiarowość autorka przyjęła następujące wyznaczniki obiek tywne: stopień rozwoju i charakter bazy turystycz nej, intensywność i formy ruchu oraz funkcji tury stycznych. Najważniejsze kryteria subiektywne stanowi: atrakcyjność walorów, stopień i sposób postrzegania zjawisk turystycznych przez ludność miejscową oraz postrzegania odwiedzanej prze strzeni przez turystów, a także wzajemne relacje między obiema społecznościami i wpływ turystyki na lokalne środowisko.
Rozpoznanie i wydzielenie najwyżej rozwinię tych typów: podprzestrzeni kolonizacji i urbaniza cji turystycznej nie jest trudne ze względu na obiektywnie kryteria: występowanie zjawisk i pro cesów turystycznych o dużym natężeniu. W
przy-sh o rt-te rm tra n s it to u rism for touring an d trad in g p u rp o ses. The recreational fu nctions are very poorly developed.
3. TOURIST-RECREATIONAL SUBSPACES IN ROZTOCZE
The to u rist-recreatio n al space of Roztocze is diverse, w ith a n u m b e r of su b sp aces of differing geographical a n d cu ltu ral attra ctiv e n ess, type an d to u rist intensity, in v estm en t a n d to u ris t functions.
Following th e division of the tourist- recreational space (Fig. 2, Table I), the a u t h o r d e lim ite d a n d d e s c rib e d in d iv id u al s u b s p a c e s . T aking into consideration th e ir c h a ra c te r in two dim ensions, th e a u th o r assu m ed the following objective d eterm in an ts: the degree a n d kind of to u rist in frastru ctu re developm ent, th e in ten sity an d form of to u rist activity an d functions. The m ost im p o rtan t subjective criteria are the attra ctiv e n ess of th e a sse ts, how and to w h a t ex ten t th e local population perceive to u rist p h en o m en a an d how to u rists perceive th e ‘sp a c e ’ visited, a s well as the m u tu a l relation betw een th em and the influence of to u rism on the local environ m ent.
Recognizing an d identifying the m ost highly developed types - ‘to u rist coloniza tion’ a n d ‘u rb a n iz a tio n ’ su b sp aces - is n o t difficult d u e to th e intensive to u rist processes a n d p h en o m en a. In th e case of the ‘assim ilatio n ’ su b sp ace, additional conclusions regarding co n tacts betw een th e local pop u latio n an d to u rists were considered. The m o st difficult to fix are th e rem aining, m o st poorly organized su b sp a c e s of ‘p e n e tra tio n ’, ‘exploration’ an d th e ‘p o ten tial’ su b sp ace.
Following th e a ssu m p tio n th a t ‘real’ to u rist sp ace originates from th e ‘p o ten tial’ w hen it s ta rts to be exploited for to u rist p u rp o ses, th e ‘p o ten tial’ space w as identified on th e b a sis of survey research into th e perception of tourism by the local pop u latio n a n d th e percep tion of th a t sp ace by its u sers. The a u th o r suggested two coefficients:
padku podprzestrzeni asymilacji posiłkowano się dodatkowo wynikami rozważań nad kontaktami: mieszkańcy-turyści. Najtrudniejsze jest natomiast wyodrębnienie pozostałych, najsłabiej zorganizo wanych podprzestrzeni: penetracji, eksploracji i potencjalnej.
Zgodnie z założeniem, iż realna przestrzeń tury styczna wykształca się z potencjalnej, gdy zaczyna być użytkowana turystycznie, przestrzeń potencjal ną wydzielono na podstawie wyników badań an kietowych nad percepcją ruchu turystycznego przez lokalną społeczność oraz przestrzeni przez jej użytkowników. Autorka zaproponowała tu dwa
wskaźniki:
- percepcji przyjazdów turystów
Wp (%) = 100 'Lp/L,
gdzie: Lp - liczba mieszkańców postrzegających przyjazdy turystów; L - ogólna liczba ankietowa nych mieszkańców;
- percepcji terenu
Wzt (%) = 100 ' TzJT,
gdzie: Tz - liczba turystów znających teren,
T - ogólna liczba ankietowanych turystów.
Obszary niezagospodarowane turystycznie, któ rych mieszkańcy nie postrzegają przyjazdów tury stów (Wp = 0), i które równocześnie nie są znane turystom ( Wzt = 0), uznane zostały za potencjalną przestrzeń turystyczno-wypoczynkową. Pozostałe fragmenty obszaru zaliczono do realnej przestrzeni rekreacyjnej, w tym do podprzestrzeni eksplora cji - obszary znane niewielkiej liczbie turystów (<1% respondentów) i sporadycznie zauważanych przez ludność m iejscow ą (<1% osób). Podprze- strzeń penetracji turystycznej obejmuje w tym
Tabela III. Struktura powierzchni poszczególnych typów podprzestrzeni przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej Roztocza (wartości szacunkowe)
Typ podprze strzeni rekre acyjnych Powie rzchnia (km2) Udział w po wierzchni ob szaru badań (%) Udział w po wierzchni prze strzeni realnej (%) Skumulowana powierzchnia km2 % Potencjalna 683 27,9 - 683 27,9 Realna 1 768 72,1 X eksploracji 835 34,1 47,2 1 518 62,0 penetracji 663 27,0 37,5 2181 89,0 asymilacji 246 10,0 13,9 2 427 99,0 kolonizacji 24 1,0 1,4 2 451 100,0 urbanizacji - - - 2 451 100,0 Razem 2 451 100,0 100,0 2 451 100,0
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie badań terenowych (1997 -1998).
Wp (%) = 100 x L p / L ,
where: Lp - n u m b e r of local in h a b ita n ts perceiving to u rist; L - th e overall n u m b er of questioned in h a b ita n ts of the percep tion of th e are a
Wzt (%) = 100 x Tz/T,
w here: Tz - th e n u m b e r of to u rists who know th e area; T - th e overall n u m b er of q u estioned to u rists.
A reas devoid of to u rist in frastru ctu re w here th e in h a b ita n ts do n ot perceive to u rists (Wp = 0) a n d w hich to u rists are not fam iliar w ith (Wzt = 0), were con sidered to be ‘potential* to u rist-re c re a tional space. The rem aining p a rts of the a re a were regarded as ‘a c tu a l’ recrea tional space an d th e ‘exploration’ s u b space - a re a s know n to a sm all n u m b er of to u rists (< 1%) a n d rarely perceived as su c h by the local population (<1%). In th is case th e ‘p e n e tra tio n ’ su b sp ace covers a re a s w ith m ore intensive to u rist activity (perceived a s s u c h by >1% of the local in h a b ita n ts an d a re a s know n to at le a st 1% of tourists).
E stim ated sizes of th e different types of to u rist-recreatio n al sp aces in Roztocze is presen ted in Table III. T heir distribution an d range - on th e m ap m ade by com piling th em atic m ap s w hich show the spatial s tru c tu re of to u rist p rocesses and p h en o m en a in Roztocze, a s well as how they are perceived by th e local population an d to u rists (Fig. 4).
Table III. The spatial structure of the different types of subspaces of the tourist-recreational space of Roztocze (approximate data)
Types of recreational subspaces Area (km2) Percentage of the studied area (%) Percentage of the actual space (%) Accumulated totals km2 % Potential 683 27.9 - 683 27.9 Actual 1,768 72.1 X exploration 835 34.1 47.2 1,518 62.0 penetration 663 27.0 37.5 2,181 89.0 assimilation 246 10.0 13.9 2,427 99.0 colonization 24 1.0 1.4 2,451 100.0 urbanization - - - 2,451 100.0 Total 2,451 100.0 100.0 2,451 100.0
przypadku tereny o większym natężeniu ruchu tu rystycznego (postrzeganego przez >1% mieszkań ców i obszary poznane przez co najmniej 1% tury stów).
Szacunkową wielkość powierzchni różnych ty pów przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej Roz tocza przedstawia tab. III, a ich rozmieszczenie i zasięg - mapa skonstruowana poprzez nałożenie map cząstkowych, obrazujących przestrzenną stru kturę zjawisk i procesów turystycznych na Rozto czu oraz ich percepcję przez ludność miejscową i turystów (rys. 4). Granice: państw obszaru badań Rodzaje przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej lilii Potencjalna Realna (rzeczywista) eksploracji penetracji asymilacji kolonizacji ■» jednostek krajobrazowych Roztocza Roztocze Zachodnie Roztocze Środkowe R o zto c ze W schodnie 10 15 km
Rys. 4. Podprzestrzenie przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej Roztocza (opracowanie własne)
Potencjalna przestrzeń turystyczno-wypo
czynkowa zajmuje prawie 28% powierzchni Roz tocza. Obejmuje tereny słabo i średnio atrakcyj ne pod względem walorów, słabo dostępne komu nikacyjnie, które z uwagi na brak bazy i oddalenie od rejonów turystycznych nie są obszarem do celowym migracji turystycznych. Przestrzeń ta cechuje się wyraźną jednorodnością krajobra zową i funkcjonalną - obejmuje obszary bezleśne i rolnicze: głównie Roztocze Zachodnie oraz pół nocne i wschodnie krańce Roztocza Środkowego i Wschodniego. W ymienione tereny cechuje brak zjawisk i procesów turystycznych. Stanowią one jedynie obszary tranzytowe podróży turystycz
nych. Ze strony potencjalnych turystów nie ma jeszcze działań, a jedynie chęć poznania nowego obszaru. Społeczność lokalna, dla której zjawiska turystyczne są obce, przybiera postawy skrajne. Część ludności, świadoma korzyści z rozwoju tu rystyki, jest zainteresowana podjęciem usług
tury-Fig. 4. The tourist-recreational subspaces of Roztocze (author’s compilation)
P o t e n t ia l t o u r is t - r e c r e a t io n a l s p a c e covers nearly 28% - a re a s of low and m edium a ttra c tiv e n e ss w ith poor tra n s p o rtatio n facilities (roads). Due to the lack of in fra stru c tu re an d d istan ce from to u rist regions, it is n o t a to u rist d e stin a tion. This space show s clear landscape an d functional hom ogeneity - covering agricultural areas, devoid of forests, mainly in W estern Roztocze an d n o rth e rn and e a ste rn p a rts of C entral an d E astern Roztocze. In th e a re a s m entioned above no to u rist p ro cesses or phen o m en a take place; they are m erely tra n s it areas. Potential to u rists do not act as yet; they only show a w illingness to explore a new area. The local population, totally u n fam iliar w ith to u rist p henom ena, assu m e extrem e a ttitu d e s som e, aw are of the benefits com ing from th e developm ent of tourism , are in te re ste d in startin g to u rist services. O th ers a s su m e pessim istic a tti tu d e s an d refuse to get involved in su c h a n activity (the pop u latio n of W estern Roztocze).
The potential tourist-recreational space in Roztocze is th e prim ary stage of the developm ent of th e to u rist space - the p re -to u rist (MlOSSEC 1976) or p re developm ent (Sm it h 1992) phase.
A c t u a l t o u r is t - r e c r e a t io n a l s p a c e covers a b o u t 72% a n d is over th ree and a h alf tim es larger th a n th e potential space. C ontrary to th e latter, the actu al
Types of the tourist- ■recreational space 111 11 Potential Actual " ] exploration penetration assimilation colonization W estern Roztocze Borders ■■■■ ■ ■ country — — study area
— i»— • — Roztocze landscape units
stycznych. Inni, przyjmując postawy pesymistycz ne, nie chcą się angażować w taką działalność (ludność Roztocza Zachodniego).
Potencjalna przestrzeń turystyczno-wypo czynkowa Roztocza jest początkowym stadium rozwoju przestrzeni turystycznej: fazą pretury- styczną (Mio ssec 1976) lub przedrozwojową
(Sm ith 1992).
Realna przestrzeń turystyczno-wypoczyn
kowa zajmuje około 72% obszaru Roztocza, jest
więc ponad 3,5-krotnie większa od przestrzeni po tencjalnej. W odróżnieniu od poprzedniej, prze strzeń realna cechuje się bardzo wyraźną niejedno rodnością, co jest efektem zróżnicowania atrakcyj ności środowiska geograficznego, warunków spo łeczno-ekonomicznych i aktywności turystycznej użytkowników.
Podprzestrzeń eksploracji turystycznej na
Roztoczu zajmuje powierzchnię największą ze wszystkich innych przestrzeni - ponad 1/3 całego obszaru badań. Należą do niej przeważnie niezna ne, znacznie oddalone od rejonów i szlaków tury stycznych fragmenty dużych kompleksów leś nych strefy krawędziowej Roztocza Zachodniego i Wschodniego, słabo przystosowane do penetracji parki krajobrazowe oraz część grzbietowa Rozto cza Środkowego. Nie ma tu trwałych urządzeń i obiektów bazy turystycznej, ani szlaków tury stycznych. Ruch turystyczny przyjmuje formy „spontanicznych” wycieczek i wędrówek pieszych lub rowerowych, jego głównym celem jest odkry wanie, poznawanie i badanie nowych terenów. Eksploracja na Roztoczu cechuje się silnym roz proszeniem i bardzo niskim natężeniem ruchu. Turyści sporadycznie wym ieniają te tereny jako cel podróży, wędrówek. Postrzegają oni zwykle ca ły poznawany obszar, rzadko - konkretne miejsco wości i obiekty, a podczas wypraw nie nawią zują kontaktów z ludnością miejscową. Ze strony społeczności lokalnej, która rzadko zauważa przyjazdy turystów, w ystępują postawy umiar kowane: ostrożność i nieufność, wyrażająca się słabym zainteresowaniem zjawiskiem oraz chę cią zaangażowania w działalność na rzecz odwie dzających.
Podprzestrzeń eksploracji turystycznej na Roz toczu odpowiada fazie „1” - nieśmiałych począt ków turystyki w teorii rozwoju przestrzeni tury stycznej MlOSSECA (1976), określanej przez in nych autorów jako pierwsza faza zajmowania i oswajania przestrzeni geograficznej i społecz nej - etap eksploracji (BUTLER 1980, SMITH 1992,
Liszew sk i 1995, Ko w a l c z y k 2000).
space is clearly h etero g en eo u s resu ltin g from th e diversity of environm ental a ttra ctiv e n ess, socio-econom ic conditions a n d to u rist inten sity .
The t o u r is t e x p lo r a tio n s u b s p a c e covers the largest area of the actual space - over one th ird of th e whole research area. These are m ostly u n k now n sections of v ast forest com plexes lying in the p lateau edge zone of W estern an d E astern Roztocze, far from to u rist regions and ro u tes, as well a s a re a s of o u tstan d in g n a tu ra l b e a u ty an d the p lateau of C entral Roztocze w hich are insufficiently p re pared for th e ‘p e n e tra tio n ’ stage.
There is no p e rm a n e n t to u rist infra stru c tu re or se t to u ris t routes. Tourism is sp o n ta n e o u s (biking or hiking) and its m ain p u rp o se is th e discovery of new ‘territo ries’. Explorational to u rist activity in Roztocze is sc a tte re d an d w eak and to u rists seldom m ention th ese areas as th eir d estin atio n . They u su ally perceive th ese p a rts a s a whole an d rarely m en tion individual s ite s or buildings, while rarely con tactin g th e local in h a b ita n ts d u rin g th e ir stay. The local in h ab itan ts, who rarely notice th e arrival of to u rists show a reserved attitu d e: they are ca re ful, su sp icio u s an d not very in terested in doing an y th in g for the visitors.
The to u rist exploration su b sp ace co rresponds to p h a se ‘1’ - the m odest beginnings of to u rism in the theory of to u rist sp ace developm ent by MlOSSEC
(1976), referred to by o th er a u th o rs as the first stage in th e occupation and a d ju stm e n t of th e geographical an d social space - th e exploration stage (Bu t l e r
1980; Sm it h 1992; Lis z e w s k i 1995: Ko w a l c z y k 2 0 0 0 ) .
T o u r is t p e n e t r a t io n s u b s p a c e covers nearly 72%. Its larg est a re a s are found in C entral Roztocze w here it su rro u n d s areas w hich are b e tte r organized touris- tically an d m ore attractive: the Rozto czański N ational P ark an d a re a s of o u t sta n d in g n a tu ra l b eau ty (Krasnobrodzki P ark an d Puszcza Solska), a s well as p a rts of th e ir su rro u n d in g are a and larger u n p ro te cted forests. The rem aining ‘p e n e tra tio n ’ sp ace covers sm aller areas, m ostly linear, corresponding to to u rist trails or p o p u lar ex cu rsio n routes.
Podprzestrzeń penetracji turystycznej zaj muje blisko 27% obszaru Roztocza. Największe jej fragmenty występują na Roztoczu Środkowym, gdzie otacza tereny wyżej zorganizowane tury stycznie i obejmuje obszary najatrakcyjniejsze pod względem przyrodniczych walorów krajoznaw czych: Roztoczański Park Narodowy i parki krajo brazowe (Krasnobrodzki i Puszczy Solskiej), frag menty ich otulin i większe, nie objęte ochroną kompleksy leśne. Na pozostałych terenach prze strzeń penetracji zajm uje mniejsze powierzchnie, z wyraźną przewagą układów o charakterze linio wym, nawiązującym do przebiegu szlaków tury stycznych lub popularnych wśród turystów tras wycieczek i wędrówek.
Podprzestrzeń penetracji obejmuje tereny, na których występuje większe niż w dotychczas omó wionych przestrzeniach natężenie ruchu turystycz nego - od małego (Roztocze Rawskie, Gorajskie) do masowego (obszary Roztocza Środkowego objęte ochroną przyrody). Kontrolowana penetra cja turystyczna o niewielkich rozmiarach w nis kim stopniu wpływa przekształcająco na lokalne środowisko przyrodnicze i społeczno-gospodarcze, natomiast masowa, często „dzika”, jest uciążliwa. Ruch turystyczny odbywający się w podprzestrze- ni penetracji ma charakter głównie krajoznaw czy lub krótkotrwałego wypoczynku (bez nocle gów). Podstawowe jego formy to turystyka wę drowna i wypoczynek bardzo aktywny, a pełnione funkcje - krajoznawczo-wypoczynkowe. Zagospo darowanie turystyczne jest tu niewielkie: urządze nia i obiekty umożliwiające poznanie terenu lub jednodniowy wypoczynek. Na tym terenie miej
scowości koncentrujące jednodniowy wypoczyn kowy ruch turystyczny i posiadające niezbędne zaplecze towarzyszące, ze względu na występują ce kontakty między mieszkańcami a turystami, zaliczone zostały do podprzestrzeni wyżej zorgani zowanych.
W podprzestrzeni penetracji ze strony turystów (u ponad 50% osób) występuje dobra znajomość terenu i bardzo duże zainteresowanie ponownym jego odwiedzeniem. Lokalna społeczność zauważa Przyjazdy turystów, wykazuje pozytywne nasta wienie i zainteresowanie zjawiskiem, ale spora dycznie nawiązuje kontakty z przyjezdnymi. Świa domość korzyści płynących z zaangażowania w usługi turystyczne sprawia, iż połowa mieszkań ców terenu chce podjąć taką działalność w przy szłości.
A naliza cech przestrzeni penetracji turystycznej na Roztoczu pozw ala na jej zaliczenie do stadium
P en etratio n su b sp a c e covers areas w here the in te n sity of to u rist activity is g reater th a n in th e sp aces described so far - from sm all (Rawskie a n d Gorajskie Roztocze) to m a ss (Central Roztocze environm entally protected). Small and controlled to u ris t p en etratio n hardly affects th e local n a tu ra l an d socio econom ic environm ent, while in a reas of m ass, ‘inform al’, p en etratio n it is often troublesom e. T ourism in th e p en etratio n su b sp a c e m ainly serves sightseeing or sh o rt-te rm recreatio n al p u rp o ses (with o u t overnight stays). Its basic forms are hiking an d o th e r form s of very active recreation an d it perform s to u rist and recreational functions. The to u rist infra s tru c tu re is m o d est here an d includes facilities enabling to u rists to visit the are a or stay for one day. Places w ith in fra stru c tu re a d e q u a te for one-day recrea tional to u rism have b een included in the m ore highly organized su b sp a c e s due to co n tacts betw een local in h a b ita n ts and to u rists.
In th e p e n etratio n su b sp a c e to u rists (over 50%) are veiy fam iliar w ith the area a n d very in tere sted in visiting it again. Local in h a b ita n ts notice th e arrival of to u rists, show a positive a ttitu d e and interest, b u t only occasionally m ake contact. Realizing th e benefits of ru n n in g to u rist services, h a lf th e in h a b ita n ts w an t to s ta rt th is so rt of activity in the future.
The c h a ra c te ristic s of the to u rist p en etratio n sp ace in Roztocze p u t it in a tra n sitio n a l stage betw een p h a se s ‘1’ an d ‘2 ’ of to u ris t space developm ent according to Mi o s s e c (1976) an d betw een the first (exploration) an d second (in troduction) stag e in Bu t l e r’s (1980) and Sm it h’s (1992) theory.
The t o u r is t a s s im ila t io n s u b s p a c e is th ree tim es sm aller th a n th e types of su b sp a c e s d escribed so far, and covers only 10% of th e whole stu d y area. The sm all size an d stro n g dispersion of the su b sp ace re su lt from th e fact th a t it is m ade u p of ru ra l se ttle m e n t u n its w hose in h a b ita n ts m a in ta in close an d lasting co n tacts w ith to u rists, letting accom m odation in th e ir h o u se s ad ju sted and ad ap ted for th e pu rp o se. The su b sp ace also in clu d es accom m odation in school
przejściowego między fazą „1” a „2” rozwoju przestrzeni turystycznej według MlOSSECA (1976) i pierwszą (eksploracji) a drugą (wprowadzenia) w teorii Bu tler a (1980) i Sm it h a (1992).
Podprzestrzeń asymilacji turystycznej na
Roztoczu jest trzykrotnie mniejsza powierzchnio wo niż omówione dotychczas typy podprzestrze- ni - stanowiąc tylko 10% całego terenu badań. Niewielkie rozmiary i silne rozproszenie omawia nej podprzestrzeni wynikają z faktu, iż tworzą ją jednostki osadnictwa wiejskiego, których miesz
kańcy utrzymują liczne, bliskie i trwałe kontakty z turystami, w tym również w formie wynajmu kwater we własnych, przystosowanych lub zaadap towanych na ten cel mieszkaniach lub zagrodach. Do tej przestrzeni zaliczono również miejscowo ści, w których noclegów turystom udziela się w szkołach pełniących w czasie wakacji funkcję schronisk młodzieżowych.
Podprzestrzeń asymilacji na Roztoczu najczę ściej jest otuliną obszarów osadnictwa turystycz nego i otoczona jest przestrzenią penetracji tury stycznej. Składa się ona z dwóch większych i zwartych części: związanej z rejonami turys tycznymi doliny Wieprza oraz z rejonami strefy krawędziowej. W pozostałej części obszaru ba dań przestrzeń asymilacji jest silnie rozdrobnio na - poszczególne jej fragmenty mają niewielkie powierzchnie i wykazują silne rozproszenie prze strzenne.
Natężenie ruchu turystycznego w omawianej podprzestrzeni jest zróżnicowane w zależności od charakteru walorów przyrodniczych i odległości od większych ośrodków turystycznych - od małe go (wsie Roztocza Zachodniego i Wschodniego, odosobnione wsie agroturystyczne i krajoznaw cze na Roztoczu Środkowym), do średniego - w okolicach rejonów turystycznych. Dominują tu pobyty indywidualne i grupowe niezorganizo- wane o charakterze pobytowym, w mniejszym stopniu - krajoznawczym (turystyka wędrowna, krótkookresowa i zorganizowana). Formy spę dzania wolnego czasu przez turystów są uzależnio ne od rodzaju walorów turystycznych miejscowo ści. Przeważa wypoczynek aktywny, przy czym popularne są też formy mało aktywne i wypoczy nek bierny.
Stopień zainwestowania turystycznego pod przestrzeni asymilacji jest stosunkowo niski. Na bazę turystyczną składają się gospodarstwa agrotu rystyczne i schroniska szkolne oraz baza paratury- styczna. Zaplecze żywieniowe i towarzyszące jest słabo rozwinięte, ograniczone do urządzeń i usług
buildings tu rn e d into youth hostels d u rin g th e holidays.
The assim ilatio n su b sp a c e is u sually th e environs of holiday hom e areas, s u r ro u n d ed by to u ris t p en etratio n space. Here it consists of two larger and compact p arts: the to u rists regions of the Wieprz river valley a n d th e p lateau edge zone. In the rem aining a re a s the assim ilation space is widely dispersed, sm all and scattered .
The in ten sity of to u rism depends on the n a tu ra l a s s e ts a n d distance from larger to u rist c e n tre s - from sm all (vil lages in W estern a n d E a ste rn Roztocze, secluded ag ro to u rist a n d to u rist villages in cen tral Roztocze) to m edium - s u r ro u n d in g th e m ain to u rist regions. U n organized individual an d group stays predom inate here, m ainly based on one centre, an d also to u rin g (short-term and organized hiking). The ways to u rists sp en d th e ir free tim e d epends on the to u rist a s se ts available an d while active recreation p red o m in ates, b u t passive recreation is also popular.
T ourist in v estm en t in th e assim ilation su b sp a c e is relatively sm all. The to u rist in fra stru c tu re in clu d es ag ro to u rist farm s an d school ho stels, a s well a s para- to u rist facilities. C atering an d com ple m entary in fra s tru c tu re is underdeveloped an d lim ited to accom m odation facilities. W ith s u c h a low in ten sity of to u rist pro cesses a n d p h en o m en a, th e n a tu ra l environm ent is n o t significantly affected and tourism fits its character and capacity.
The socio-econom ic environm ent is m u ch m ore seriously affected. Seeing the financial or c u ltu ra l benefits from the developm ent of to u rism , local in h a b ita n ts are veiy open an d positive; they often m ain tain co n tact w ith to u rists an d get involved in to u rism e n h an cin g activities which lead to an activation of the economic and cultural environm ent. Tourist services in te re st b o th th e in h a b ita n ts who have already got involved a n d th e rem aining local p o p u latio n a s well. Over three q u a rte rs of village in h a b ita n ts in the to u rist assim ilatio n space in Roztocze are willing to provide to u rist services. A lot fewer people are willing to sell th eir land
