pdf Dziedzictwo geologiczne (1.20 MB)

S³owo wstêpne redaktora naczelnego Przegl¹du Geologicznego

W niniejszym numerze Przegl¹du

Geologicznego rozpoczynamy nowy dzia³ tematyczny poœwiêcony popularyzacji dziedzictwa geologicznego Polski, w któ-rym bêd¹ publikowane artyku³y dotycz¹ce walorów naukowych, edukacyjnych i tury-styczno-krajobrazowych stanowisk przy-rody nieo¿ywionej. Pojêcie dziedzictwo geologiczne coraz czêœciej pojawia siê w polskiej i œwiatowej literaturze geologicznej, jednak pomi-mo tego jest wci¹¿ s³abo spopularyzowane w œwiadopomi-moœci spo³ecznej. Autorzy pierwszego artyku³u z tego dzia³u – Jan Urban, Piotr Migoñ i Barbara Radwanek-B¹k – zapro-ponowali definicjê dziedzictwa geologicznego i dokonali przegl¹du zagadnieñ z nim zwi¹zanych. Zwracaj¹ uwagê,

¿e nieod³¹cznym elementem dziedzictwa geologicznego jest jego prawna i praktyczna ochrona, wymagaj¹ca wczeœ-niejszej inwentaryzacji i waloryzacji. Przegl¹d Geologicz-ny udostêpnia swoje ³amy autorom zainteresowaGeologicz-nym popu-laryzacj¹ stanowisk geologicznych z ró¿nych regionów naszego kraju. Zachêcamy do sk³adania manuskryptów prezentuj¹cych stanowiska o wyj¹tkowych wartoœciach naukowych, edukacyjnych, turystycznych i kulturowych, bêd¹cych istotnym elementem abiotycznej czêœci ekosyste-mu. Manuskrypty powinny mieæ formê krótkich, kilkustro-nicowych artyku³ów naukowych, zawieraj¹cych przegl¹d wyników dotychczasowych badañ danego stanowiska.

Wies³aw Trela

Dziedzictwo geologiczne

Jan Urban

1

, Piotr Migoñ

2

, Barbara Radwanek-B¹k

3

Geological heritage. Prz. Geol., 69: 16–20; doi: 10.7306/2021.1

A b s t r a c t. Geoheritage (geological heritage), that is tangible evidence of geological past and contemporary processes, is increasingly recognized as a valuable component of environment, worth conservation and popularization. It comprises elements of Earth's geodiversity, which are significant for scien-tific, educational, cultural, ecological or aesthetic reasons. Among them, the key role is played by geosites, at which elements of geoheritage are best exposed and have the most evident value. Various classifications of geosites by the main theme have been proposed and various methods of evaluation of geo-sites exist, involving among others, assessment of their scientific importance, cultural/historical value, threats and educational opportunities. Geoheritage in a given place or area may have global, national, regional or local significance. Globally significant geoheritage is protected at UNESCO World Heritage properties and in UNESCO Global Geoparks. In Poland, geoheritage is protected in national and landscape parks, more than 110 nature reserves, more than 1600 nature monuments and more than 120 sites of special scientific interest (documentary sites). This paper opens a section of "Przegl¹d Geologiczny", in which representative geosites of Poland will be successively presented.

Keywords: geoheritage, geosites, geoconservation, geodiversity

Dziedzictwo geologiczne (geological heritage, geohe-ritage) to pojêcie, które w ostatnich latach sta³o siê powszechne w s³ownikach geologicznych œwiata i zyska³o znaczenie w dzia³aniach s³u¿b geologicznych, organów ochrony przyrody ró¿nych krajów oraz organizacji pozarz¹dowych i stowarzyszeñ naukowych. Termin ten pojawi³ siê po raz pierwszy w Miêdzynarodowej deklaracji praw pamiêci Ziemi (International Declaration of the Rights of the Memory of the Earth), przyjêtej podczas I Miêdzynarodowego Sympozjum Ochrony Dziedzictwa Geologicznego, które odby³o siê w Digne les Bains, we

Francji, w 1991 r. (Martini, 1994; Kasprzak, Skoczylas, 1994). Sygnatariuszem tej deklaracji by³a m.in. prof. Zofia Alexandrowicz, g³ówna propagatorka idei ochrony dzie-dzictwa geologicznego w Polsce.

Pierwsze angielskojêzyczne definicje dziedzictwa geo-logicznego pojawi³y siê jeszcze w koñcu XX w., na pocz¹tku XXI w. funkcjonowa³o zaœ ju¿ ich wiele – zosta³y one zebrane w publikacjach Dingwall i in. (2005) oraz Brocx i Semeniuk (2007). Wszystkie s¹ do siebie bardzo podobne, ró¿ni¹ siê tylko szczegó³ami. Definicja opubliko-wana w ostatnich dniach, która stosunkowo

wszechstron-1

Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, al. Adama Mickiewicza 33, 31-120 Kraków; urban@iop.krakow.pl

2

Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wroc³awski, pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wroc³aw; piotr.migon@uwr.edu.pl

3

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, ul. Wybickiego 7a, 31-261 Kraków; brad@min-pan.krakow.pl B. Radwanek- B¹k

nie uwzglêdnia aspekty zagadnienia, brzmi w oryginale nastêpuj¹co: Geoheritage comprises those elements and features of the Earth’s geodiversity, either singly or in com-bination, that are considered to have significant value for intrinsic, scientific, educational, cultural, spiritual, aesthe-tic, ecological or ecosystem reasons and therefore deserve conservation (Crofts i in., 2020). W odró¿nieniu od wczeœ-niejszych definicji ta ostatnia podkreœla koniecznoœæ ochrony dziedzictwa geologicznego.

W publikacjach polskojêzycznych termin dziedzictwo geologiczne (niekiedy w formie geodziedzictwo, czy dzie-dzictwo Ziemi) pojawia³ siê dot¹d rzadko (Kasprzak, Sko-czylas, 1994; Rubinowski, 1994; Alexandrowicz, 2003, 2007; Migoñ, 2008, 2012; Chybiorz i in., 2015; Chybiorz, Kowalska, 2017). Istniej¹ dwie polskie definicje tego pojê-cia. Z. Alexandrowicz (2007) definiuje je jako sk³adniki przyrodniczej georó¿norodnoœci, które maj¹ znacz¹c¹ wartoœæ dla ludzi, badañ naukowych, edukacji, estetyki, inspiracji, kulturalnego rozwoju oraz miejsc wa¿nych ze wzglêdów spo³ecznych. Druga definicja jest nieco bardziej szczegó³owa i pomaga odró¿niæ ten termin od innego wa¿nego pojêcia, które pojawi³o siê w ci¹gu ostatnich 30 lat – tj. georó¿norodnoœci. Brzmi ona (Urban i in., 2020): dziedzictwo geologiczne to abiotyczne elementy przyrody – fragmenty skorupy ziemskiej, jej rzeŸba oraz procesy kszta³tuj¹ce Ziemiê, które umo¿liwiaj¹ naukow¹ rekon-strukcjê dziejów Ziemi i ¿ycia na niej oraz zrozumienie kszta³tuj¹cych j¹ procesów, ale tak¿e elementy maj¹ce istotne znaczenie dla kultury i ¿ycia intelektualnego cz³owieka. Dziedzictwem geologicznym s¹ w œwietle tych definicji struktury oraz profile geologiczne, ska³y i minera³y, formy rzeŸby terenu oraz inne zjawiska i procesy, które wspólnie ilustruj¹ budowê Ziemi, dokumentuj¹ jej przesz³oœæ i ewolucjê ¿ycia, a tak¿e wspó³czesne przemiany œrodowi-ska naszego globu (Wimbledon i in., 2001; Brocx, Seme-niuk, 2007; Wimbledon, Smith-Meyer, 2012). Oprócz aspektu czysto naukowego, w pojêciu dziedzictwa geolo-gicznego bardzo istotny jest aspekt kulturowy oraz funkcje edukacyjne, wskazuj¹ce na zwi¹zki cz³owieka – historycz-ne i wspó³czeshistorycz-ne – z abiotyczn¹ czêœci¹ ekosystemu (czyli tzw. œwiadczenia geosystemowe – geosystem services, abiotic natural capital; Gray, 2013; Brilha i in., 2018). W as-pekcie kulturowym mieœci siê m.in. istotne znaczenie kra-jobrazu oraz pojedynczych obiektów abiotycznych w œwia-domoœci spo³eczeñstw, np. kamiennych budowli lub rzeŸb, ale tak¿e jaskiñ zamieszkiwanych w okresie paleolitu. Natomiast znaczenie edukacyjne dziedzictwa geologiczne-go polega na uœwiadomieniu spo³eczeñstwu, jak wielk¹ rolê w historycznym rozwoju ludzkoœci oraz we wspó³czes-nej gospodarce i œrodowisku ¿ycia cz³owieka odgrywaj¹ abiotyczne elementy przyrody, a tak¿e jak wa¿ne dla roz-woju cywilizacji i gospodarki by³y i s¹ nauki o Ziemi.

S³owo dziedzictwo (heritage), znane i u¿ywane w jêzy-ku potocznym, bardzo dobrze okreœla podstawow¹ cechê i znaczenie dziedzictwa geologicznego w systemie ekolo-giczno-ekonomiczno-spo³ecznych zale¿noœci (tzw. syste-mie œwiadczeñ ekosystemowych – ecosystem services; np. Solon i in., 2017). Dziedzictwo w powszechnym rozumie-niu oznacza wartoœci lub dobra odziedziczone, pochodz¹ce z przesz³oœci, które jednak nale¿y zachowaæ dla przysz³ych pokoleñ. Znaczenie dziedzictwa geologicznego dla nauki oraz dla edukacji spo³ecznej, a tak¿e immanentne wartoœci tego dziedzictwa s¹ motywacj¹ do jego ochrony (Gray, 2013; Brilha i in., 2018; Crofts i in., 2020; Urban i in., 2020).

St¹d te¿ zadaniem spo³eczeñstw, w tym przede wszystkim organów decyzyjnych i wykonawczych (wœród tych ostat-nich, zw³aszcza s³u¿b geologicznych i s³u¿b ochrony przy-rody) w skali miêdzynarodowej, pañstwowej i regionalnej, ale tak¿e ka¿dego cz³onka spo³eczeñstwa, jest ochrona dziedzictwa geologicznego. Oczywiœcie musi byæ ona poprzedzona odpowiednim rozpoznaniem tego dziedzic-twa, czyli jego inwentaryzacj¹ i waloryzacj¹.

Warto te¿ zwróciæ uwagê na powi¹zania pomiêdzy dziedzictwem geologicznym, a innym bardzo wa¿nym i spopularyzowanym w ostatnim æwieræwieczu pojêciem – georó¿norodnoœci¹. Georó¿norodnoœæ, zdefiniowana w jêzyku polskim przez Koz³owskiego i in. (2004) jako zró¿-nicowanie abiotycznych elementów przyrody, mo¿e byæ oceniana jakoœciowo oraz mierzona iloœciowo dla danego obszaru (Gray, 2013; Zwoliñski i in., 2018) i w tym sensie jest bardzo u¿ytecznym, ale nie jedynym narzêdziem wykorzystywanym do waloryzacji dziedzictwa geologicz-nego. Mo¿e byæ te¿ przedmiotem ochrony, ale wówczas jest chroniona jako jedna z cech dziedzictwa geologiczne-go (Wyk de Vries i in., 2018; Crofts i in., 2020).

Podstawowymi elementami materialnego dziedzictwa geologicznego s¹ stanowiska geologiczne, okreœlane te¿ jako geostanowiska (geosite, geomorphosite, geotope). S¹ to ograniczone przestrzennie fragmenty skorupy ziemskiej lub jej powierzchni oraz efekty procesów zachodz¹cych w tych miejscach kiedyœ lub wspó³czeœnie – które jesteœmy w stanie zdefiniowaæ (opisaæ jako integralne elementy) i okreœliæ ich wartoœæ w pod wzglêdem dziedzictwa. Oprócz obiektów punktowych lub obszarów zwartych (o bardzo ró¿nych wielkoœciach), stanowiskami geolo-gicznymi mog¹ byæ obiekty podziemne (dostêpne dla cz³owieka) czy te¿ fragmenty den zbiorników wodnych (Wimbledon i in., 2001; Alexandrowicz, 2003, 2006, 2007; Reynard, 2004; Wimbledon, Smith-Meyer, 2012; Warow-na i in., 2011; Brilha, 2018; Crofts i in., 2020). Przy czym w polskich realiach stanowisk geologicznych nie nale¿y myliæ ze stanowiskami dokumentacyjnymi, ten ostatni ter-min jest bowiem kategori¹ prawn¹ – form¹ ochrony zdefi-niowan¹ w ustawie o ochronie przyrody z 2004 r. Tak wiêc stanowisko geologiczne mo¿e, ale nie musi, byæ chronione jako stanowisko dokumentacyjne. Materialnymi elementa-mi dziedzictwa s¹ równie¿ obiekty ruchome, najczêœciej wszelkiego rodzaju okazy, np. muzealne. Niektórzy autorzy (Wyk de Vries i in., 2018) podaj¹ te¿ przyk³ady niematerial-nego dziedzictwa geologiczniematerial-nego, takie jak pole magne-tyczne Ziemi.

Proponowane w ostatnich latach metody waloryzacji stanowisk geologicznych maj¹ znaczenie u¿ytkowe i do-tycz¹ ró¿nych obszarów ich wykorzystania: naukowego, edukacyjnego lub geoturystyczno-rekreacyjnego (np. Bril-ha, 2018), choæ w przypadku tych dwu ostatnich nie bardzo jest jasne, dlaczego stanowiska edukacyjne nie s¹ uto¿sa-miane ze stanowiskami geoturystycznymi. Dlatego przed-stawiamy metodê waloryzacji zaproponowan¹ ju¿ kilkanaœcie lat temu przez Reynarda (2004), która uwzglêdnia wartoœci kompleksowo rozumianego dziedzic-twa geologicznego stanowisk z zastosowaniem nastê-puj¹cych kryteriów: integralnoœæ, reprezentatywnoœæ, unikatowoœæ, czytelnoœæ naukowa, dostêpnoœæ, podatnoœæ na zniszczenie, walory estetyczne i walory kulturalno-hi-storyczne. Wœród wa¿nych kryteriów wymienia siê te¿ korelatywnoœæ (z innymi stanowiskami), której brak w kla-syfikacji Reynarda (Wimbledon i in., 2001). Waloryzacja

prowadzi do wyró¿nienia stanowisk o znaczeniu global-nym, kontynentalnym (ponadregionalnym), regionalnym i lokalnym (Brocx, Semeniuk, 2007; Brilha, 2018). Pol-ska lista stanowisk o ponadregionalnym znaczeniu, zaproponowana kilkanaœcie lat temu, liczy 175 stanowisk (Alexandrowicz, 2006). Czêœæ dziedzictwa geologicz-nego o globalnym znaczeniu jest chroniona w ramach Konwencji Œwiatowego Dziedzictwa UNESCO. Na tej presti¿owej liœcie znajduj¹ siê obecnie 93 miejsca z ca³ego œwiata, wpisane ze wzglêdu na wype³nianie kryterium (VIII), odnosz¹cego siê wprost do dziedzictwa Ziemi.

Stanowiska geologiczne prezentuj¹ zró¿nicowan¹ tema-tykê naukow¹, kulturow¹ oraz wartoœci estetyczne. Mo¿na zatem wyró¿niæ wiele ich typów, nawi¹zuj¹cych do ró¿nych aspektów nauki i kultury. W klasyfikacji stosowanej w europejskim programie Geosites, realizowanym w latach 1995–2000, wyró¿niono nastêpuj¹ce typy stanowisk (Wim-bledon i in., 1999; Alexandrowicz, 2003): A – paleontolo-giczne (ryc. 1 – patrz str. 65), B – geomorfolopaleontolo-giczne (ryc. 2 – patrz str. 65 i ryc. 3), C – paleoœrodowiskowe (ryc. 1), D – petrograficzne, E – stratygraficzne (ryc. 1), F – mineralo-giczne, G – tektoniczno-strukturalne (ryc. 3, 4), H – z³o-¿owo-górnicze (ryc. 5) i K – kosmologiczne. W tym podziale brakuje jednak na przyk³ad stanowisk hydrogeologicznych, miêdzy innymi bardzo wa¿nych edukacyjnie Ÿróde³ (ryc. 6;

Baœcik i in., 2011). Podobne grupy stanowisk by³y wyró¿-niane we wczeœniejszych polskich publikacjach dotycz¹cych ochrony konserwatorskiej abiotycznych elementów przy-rody (Birkenmajer, 1965; Alexandrowicz, 1978). Najob-szerniejsze listy wymieniaj¹ nawet ponad dwadzieœcia typów stanowisk geologicznych, definiowanych ze wzglê-du na temat przewodni (np. Ruban, Kuo, 2010). Oczywiœcie wiele stanowisk ³¹czy w sobie ró¿ne wartoœci naukowe (geologiczne, geomorfologiczne, historyczno-ekonomicz-ne), dlatego te¿ reprezentuj¹ one kilka typów jednoczeœnie.

Stan ochrony prawnej dziedzictwa geologicznego w Polsce by³ wielokrotnie przedstawiany (Alexandrowicz i in., 1975, 1992; Alexandrowicz, Poprawa, 2000; Gawlikow-ska, 2000; Wróblewski, 2000). Obecnie na terenie Polski jest chronionych ponad 1600 pomników przyrody nieo¿y-wionej (g³azów narzutowych, ska³ek, jaskiñ, Ÿróde³, wodo-spadów, ods³oniêæ geologicznych, wzniesieñ i w¹wozów), nieco ponad 120 stanowisk dokumentacyjnych (g³ównie ods³oniêæ geologicznych) oraz wiele zespo³ów przyrodni-czo-krajobrazowych z wartoœciowymi elementami abio-tycznymi. Stanowiska geologiczne o wysokich wartoœciach s¹ chronione w ponad 110 rezerwatach przyrody (nie tylko w rezerwatach przyrody nieo¿ywionej, ale tak¿e w rezer-watach krajobrazowych, leœnych, stepowych i florystycz-nych) oraz wielu parkach narodowych i krajobrazowych

¬

Ryc. 3. Geostanowisko – punkt widokowy. Tekto-niczny próg Sudetów na odcinku Gór Sowich, zwi¹zany genetycznie z sudeckim uskokiem brze¿-nym i rozciêty erozyjnie przez doliny wciosowe, widoczny z wie¿y widokowej nad Bielaw¹ (Przedgó-rze Sudeckie). Fot. P. Migoñ

Fig. 3. Viewpoint geosite. Fault-generated mountain front of the Sudetes in the Sowie Mountains, related to the activity of the Sudetic Marginal Fault and ero-sionally dissected by V-shaped valleys, seen from the observation tower above the town of Bielawa (Sude-tic Foreland). Photo by P. Migoñ

®

Ryc. 4. Geostanowisko – ods³oniêcie struktur tek-tonicznych. Najwiêksze w polskich Karpatach fli-szowych ods³oniêcie warstw menilitowych w dolinie Wis³oka w Rudawce Rymanowskiej, z dobrze widocznymi fa³dami szewronowymi, chronione jako stanowisko dokumentacyjne. Fot. B. Radwa-nek-B¹k

Fig. 4. Geosite – outcrop of tectonic structures. The largest outcrop of menilite beds in the Polish Flysh Carpathians, Rudawka Rymanowska, Wis-³ok valley. Chevron folds are well exposed and protected as a documentary site. Photo by B. Rad-wanek-B¹k

(Alexandrowicz i in., 2006; Alexandrowicz, 2007, 2008; S³omka, 2012; dane autorów).

Najskuteczniejszym sposobem ochrony dziedzictwa geologicznego w Polsce by³oby upowszechnienie tego pojêcia w naszym jêzyku i jego przenikniêcie do œwiado-moœci spo³ecznej, a tak¿e wprowadzenie do jêzyka praw-nego. Dotyczy to równie¿ terminu stanowisko geologiczne (lub geostanowisko). Dotychczas wyra¿enie dziedzictwo geologiczne nie pojawi³o siê w naszym prawodawstwie. W ustawie o ochronie przyrody z 2004 r. oraz przepisach szczegó³owych wynikaj¹cych z tej ustawy (np. reguluj¹cych sposób wykonania planów ochrony obszarów chronionych) jego elementy, m.in. stanowiska geologiczne, s¹ okreœlane bardzo ró¿nymi i nieprecyzyjnymi terminami. Brakuje tak¿e odniesieñ do stanowisk geologicznych w ustawie o

pla-nowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r. Ostatnio zaproponowano wprowadzenie ochrony dziedzic-twa geologicznego do zakresu zadañ pañstwowej s³u¿by geologicznej (Nieæ, Radwanek-B¹k, 2019). W sferze spo³ecznej bardzo istotne wydaje siê zainteresowanie pro-blemem ochrony dziedzictwa geologicznego cz³onków organizacji pozarz¹dowych, dzia³aj¹cych w zakresie eko-logii i ochrony przyrody, jak równie¿ wiêksze uaktywnie-nie w Polsce miêdzynarodowych stowarzyszeñ i grup naukowych, maj¹cych na celu tworzenie podstaw nauko-wych ochrony tego dziedzictwa, takich jak np. ProGEO (The European Association for the Conservation of the Geological Heritage), maj¹ce ju¿ w Polsce swoich przed-stawicieli.

Ryc. 6. Geostanowisko hydrogeologiczne. Niebieskie ród³a ko³o Tomaszowa Mazowieckiego – wydajne Ÿród³a krasowe. Obiekt chroniony jako rezerwat przyrody. Fot. P. Migoñ

Fig. 6. Hydrogeological geosite. Niebieskie ród³a (Blue Springs) near the town of Tomaszów Mazowiecki – a cluster of efficient karst springs. The site is protected as a nature reserve. Photo by P. Migoñ

®

Ryc. 5. Geostanowisko zwi¹zane z dziedzictwem górniczym. Chodnik historycznej podziemnej kopalni kamieni m³yñskich i ¿arnowych produkowanych z mioceñskich piaskowców wapni-stych w Senderkach na Roztoczu. Miejsce w³¹czone w sieæ obszarów chronionych Natura 2000 jako zimowisko nietoperzy i udokumentowane jako geostanowisko. Fot. J. Urban

Fig. 5. Mining heritage-related geosite. Gallery of the historical mine – a site of millstone production from calcareous sandstone of Miocene age – in the village of Senderki, Roztocze region. The site is included in the Natura 2000 network of protected areas as a bat hibernation site and is a registered geosite. Photo by J. Urban

Rol¹ osób zawodowo zwi¹zanych z naukami o Ziemi jest w tej sytuacji promocja dziedzictwa geologicznego poprzez uzasadnianie jego znaczenia oraz koniecznoœci ochrony przedstawicielom w³adz ró¿nego szczebla, a tak¿e prezentowanie stanowisk geologicznych spo³eczeñstwu. Szeroka ich prezentacja i promocja ich ochrony mo¿e siê odbywaæ poprzez publikacje popularnonaukowe, wszel-kiego rodzaju media elektroniczne (m.in. portale spo³ecz-noœciowe, internetowe bazy danych, tematyczne aplikacje) lub bezpoœrednio, podczas wycieczek i spacerów z lokal-nymi mieszkañcami, uczniami czy grupami turystyczlokal-nymi. Cykl artyku³ów opisuj¹cych stanowiska geologiczne na terenie Polski, zaproponowany przez Redakcjê Przegl¹du Geologicznego, ma na celu pokazanie ich w³aœnie jako ele-mentów naszego dziedzictwa, które nale¿y odpowiednio zwaloryzowaæ, obj¹æ prawn¹ i praktyczn¹ ochron¹ oraz w³aœciwie wykorzystaæ naukowo i edukacyjnie. S¹dzimy, ¿e – mimo wielu ju¿ publikacji dotycz¹cych stanowisk geologicznych ró¿nych regionów naszego kraju – cykl artyku³ów o stanowiskach geologicznych, prezentowany w tym czasopiœmie, znajdzie szerokie grono odbiorców wœród specjalistów nauk o Ziemi, zainteresowanych dzie-dzictwem geologicznym przedstawicieli organów i s³u¿b ochrony przyrody, a tak¿e dzia³aj¹cych w tym zakresie cz³onków organizacji pozarz¹dowych, wskazuj¹c im cel oraz metody ochrony tego dziedzictwa.

LITERATURA

ALEXANDROWICZ Z. 1978 – Ochrona zabytków przyrody nieo¿ywio-nej. [W:] Michaj³ow W., Zabierowski K. (red.), Ochrona i kszta³towanie œrodowiska przyrodniczego. PWN, Kraków: 385–426.

ALEXANDROWICZ Z. 2003 – Ochrona dziedzictwa geologicznego Polski w koncepcji europejskiej sieci geostanowisk. Prz. Geol., 51 (3): 224–230. ALEXANDROWICZ Z. 2006 – Framework of European geosites in Poland. Nature Conserv., 62: 63–87.

ALEXANDROWICZ Z. 2007 – Geoochrona w ujêciu narodowym, euro-pejskim i œwiatowym (ze szczególnym uwzglêdnieniem Polski). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 425: 19–26.

ALEXANDROWICZ Z. 2008 – Geoconservation in Poland for progres-ses of long-lasting development. Prz. Geol. 56 (8/1): 579–583. ALEXANDROWICZ Z., POPRAWA D. (red.) 2000 – Ochrona georó¿-norodnoœci w polskich Karpatach. Pañstw. Inst. Geol.

ALEXANDROWICZ Z., DRZA£ M., KOZ£OWSKI S. 1975 – Katalog rezerwatów i pomników przyrody nieo¿ywionej w Polsce. Studia Natu-rae 26, PWN, Kraków.

ALEXANDROWICZ Z., KOZ£OWSKI S., URBAN J. 2006 – Geodiversity assessment in Poland applied to the geoconservation frame-work (Abstract). [W:] ProGEO Symp. Safeguarding our geological heri-tage, Volume of abstract, Kyiv: 7–8.

ALEXANDROWICZ Z., KUÆMIERZ A., URBAN J., OTÊSKA-BU-DZYN J. 1992 – Waloryzacja przyrody nieo¿ywionej obszarów i obiek-tów chronionych w Polsce. Pañstw. Inst. Geol.

BAŒCIK M., CHE£MICKI W., URBAN J. 2009 – Geoconservation of springs in Poland. Episodes, 32 (3): 177–185.

BIRKENMAJER K. 1965 – Ochrona przyrody nieo¿ywionej. [W:] Sza-fer W. (red.), Ochrona przyrody i jej zasobów – problemy i metody, t. I. Zak³. Ochrony Przyr. PAN, Kraków: 242–260.

BRILHA J. 2018 – Chapter 4. Geoheritage: inventories and evaluation, [W:] Reynard E., Brilha J. (red.), Geoheritage. Assessment, protection and management. Elsevier Inc., Amsterdam: 69–83.

BRILHA J., GRAY M., PEREIRA D.I., PEREIRA P. 2018 – Geodiversi-ty: an integrative review as a contribution to the sustainable management of the whole of nature. Environmental Science and Policy, 86: 19–28. BROCX M., SEMENIUK V. 2007 – Geoheritage and geoconservation – history, definition, scope and scale. J. Royal Soc. of Western Australia, 90: 53–87.

CHYBIORZ R., KOWALSKA M. 2017 – Inwentaryzacja i ocena atrakcyj-noœci geostanowisk województwa œl¹skiego. Prz. Geol., 65 (6): 365–374. CHYBIORZ R., KRAWCZYÑSKI W., SZELÊG E., TYC A. 2015 – Dzie-dzictwo geologiczne i geomorfologiczne. [W:] Tokarska-Guzik B., Chy-biorz R., Parusel J.B. (red.), Baza danych przestrzennych w zarz¹dzaniu zasobami œrodowiska przyrodniczego województwa œl¹skiego. Uniw. Œl., Katowice: 9–20.

CROFTS R., GORDON J.E., BRILHA J., GRAY M., GUNN J., LA-RWOOD J., SANTUCCI V.L., TORMEY D., WORBOYS G.L. 2020 – Guidelines for geoconservation in protected and conserved areas. Best Practice Protected Area Guidelines Series 31. Gland, Switzerland: IUCN.

DINGWALL P., WEIGHEL T., BADMAN T. 2005 – Geological worlds heritage: a global framework. IUCN: whc.unesco.org.document. activi-ty-504-1.pdf

GAWLIKOWSKA E. 2000 – Ochrona georó¿norodnoœci na Dolnym Œl¹sku. Pañstw. Inst. Geol.

GRAY M. 2013 – Geodiversity. Valuing and conserving abiotic nature. J. Wiley&Sons Ltd, Chichester.

KASPRZAK K., SKOCZYLAS J. 1994 – Ochrona zasobów przyrody nieo¿ywionej – przesz³oœæ, teraŸniejszoœæ, przysz³oœæ. Prz. Geol., 42 (3): 169–173.

KOZ£OWSKI S., MIGASZEWSKI Z., GA£USZKA A. 2004 – Znacze-nie georó¿norodnoœci w holistycznej wizji przyrody. Prz. Geol., 52 (4): 291–294.

MARTINI G. (red.) 1994 – Proceedings of the 1st

International Sympo-sium on the Conservation of our Geological Heritage. Digne les Bains, France, 11–16 June 1991. Mémoires de la Société Géologique de France, 165: 1–266.

MIGOÑ P. 2008 – Geomorfologia w ochronie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego – wymiar globalny i lokalny. Landform Analysis, 9: 25–29. MIGOÑ P. 2012 – Geoturystyka. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. NIEÆ M., RADWANEK-B¥K B. 2019 – Pogl¹d na zakres dzia³añ i orga-nizacje pañstwowej s³u¿by geologicznej w polityce surowcowej pañstwa. Prz. Geol., 67 (12): 968–972.

REYNARD E. 2004 – Geosite. [W:] Goudie A.S. (red.), Encyclopedia of geomorphology, vol. 1. Rotledge, London: 440.

RUBAN D., KUO I.-L. 2010 – Essentials of geological heritage site (geo-site) management: a conceptual assessment of interests and conflicts. Natura Nascosta, 41: 16–31.

RUBINOWSKI Z. 1994 – Zadania geologii w praktycznej realizacji wspó³czesnej ochrony przyrody nieo¿ywionej w Polsce. Prz. Geol., 42 (3): 166–168.

S£OMKA T. (red.) 2012 – Katalog obiektów geoturystycznych w obrê-bie pomników i rezerwatów przyrody nieo¿ywionej. AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

SOLON J., ROO-ZIELIÑSKA E., AFFEK A., KOWALSKA A., KRUCZ-KOWSKA B., WOLSKI J., DEGÓRSKI M., GRABIÑSKA B., KO-£ACZKOWSKA E., REGULSKA E., ZAWISKA I. 2017 – Œwiadczenia ekosystemowe w krajobrazie m³odoglacjalnym. Ocena potencja³u i wy-korzystania. Inst. Geogr. Przestrz. Zagosp. PAN. Wyd. Akademickie SEDNO, Warszawa.

URBAN J., RADWANEK-B¥K B., MARGIELEWSKI W. 2020 w dru-ku – Ochrona dziedzictwa geologicznego w Polsce – tradycje, teraŸniej-szoœæ i wyzwania przysz³oœci. [W:] D¹browski P. (red.), Zaczê³o siê od Tatr. Centr. Oœr. Turystyki Górskiej PTTK, Kraków.

WAROWNA J., MIGOÑ P., KO£ODYÑSKA-GAWRYSIUK R., KIE-BA£A A., ZG£OBICKI W. 2013 – Geomorphosites in Poland – the role played by the Central Register of Geosites. Landform Analysis, 22: 117–124.

WIMBLEDON W.A.P., ANDERSEN S., CLEAL C.J., COWIE J.W., ERIKSTAD L., GONGRIJP G.P., JOHANSSON C.E., KARIS L.O., SUOMINEN V. 1999 – Geological World Heritage: GEOSITES – a glo-bal comparative site inventory to enable prioritisation for conservation. Memorie Descrittive della Carta Geologica d’ Italia, 54: 45–60. WIMBLEDON W.A.P., ISHCHENKO A.A., GERASIMENKO N.P., DRANDAKI I., KARIS L.O., SUOMINEN V., JOHANSSON C.E., FREDEN C. 2001 – Geosites – an IUGS initiative: science supported by conservation. [W:] Barettino D., Wimbledon W.A.P., Gallego E. (red.), Geological heritage: its conservation and management. III Intern. Sym-posium ProGEO, Madrid (Spain): 69–95.

WIMBLEDON W.A.P., SMITH-MEYER S. (red.) 2012 – Geoheritage in Europe and its conservation. ProGEO, Oslo.

WRÓBLEWSKI T. 2000 – Ochrona georó¿norodnoœci w regionie œwiê-tokrzyskim. Pañstw. Inst. Geol.

WYK DE VRIES B., BYRNE P., DELCAMP A., EINARSON P., GÖ(ÜS O., GUILBAUD M-N., HAGOS M., HARANGI S., JERRAM D., MATENCO L., RAPPRICH V., ROSE W., VYE E. 2018 – A global framework for the Earth: putting geological sciences in context. Global and Planetary Change, 171: 293–321.

ZWOLIÑSKI Z., NAJWER A., GIARDINO M. 2018 – Chapter 2. Methods of assessing geodiversity [W:] Reynard E., Brilha J. (red.), Geo-heritage. Assessment, protection and management. Elsevier Inc. Amster-dam, 27: 69–83.

Praca wp³ynê³a do redakcji 1.12.2020 r. Akceptowano do druku 5.01.2021 r.

65

2 5

Przegl¹d Geologiczny, vol. 69, nr 1, 2021

RECENZENCI ARTYKU£ÓW W 2020 r.

Marek Awdankiewicz Anna Bagiñska Wojciech Bañkowski Marek Barañski Przemys³aw Bukowski Joanna Bzówka Józef Chowaniec Filip Chyliñski Grzegorz Czapowski Piotr Czubla Pawe³ Dobak Rados³aw Dobrowolski Filip Duszyñski Ewa Falkowska Beata Figarska-Warcho³ Anna Fija³kowska-Mader Zbigniew Frankowski Krzysztof Galos Przemys³aw Gedl Marek Gie³czewski Wojciech Glapa Miros³aw Graczyk Jacek Gurwin Andrzej Ha³adus Robert Jagodziñski Jadwiga Jarzyna Beata Jaworska-Szulc Piotr Lenik Jacek H. Jezierski Aleksander Lipiñski Stanis³aw Lisicki Anna £osiak Beata £uczak-Wilamowska £ukasz Karwowski Hubert Kiersnowski Ewa Kmiecik Pawe³ Kosakowski Ewa Krogulec Kazimierz Krzemieñ Edyta Majer Jerzy Ma³ecki Leszek Marks Leszek Marynowski Stanis³aw Mazur Jerzy B. Miecznik Piotr Migoñ Stanis³aw Z. Mikulski Krzysztof Miœkiewicz W³odzimierz Mizerski Stanis³aw Musielak Marek Narkiewicz Marek Nieæ Robert NiedŸwiedzki Jerzy Nita Wojciech Ozimkowski Tadeusz Peryt Andrzej Piotrowski Jan Pra¿ak Ma³gorzata Pruszkowska-Caceres Jan Przyby³ek Grzegorz Rachlewicz Barbara Radwanek-B¹k Jacek Rajchel Zofia R¹czkowska Jacek Ró¿kowski Grzegorz Sadlok Tomasz Salamon Sylwester Salwa Janusz Skoczylas Tadeusz S³omka Tetyana Solovej Wojciech Stankowski Stanis³aw Staœko Ryszard Strzelecki Krzysztof Szama³ek Andrzej Szczepañski Jacek Szczepiñski Anna Szczuciñska Marzena Szostakiewicz-Ho³ownia Joachim Szulc Adam Szymkiewicz Rados³aw Tarkowski Tomasz Tobo³a Wies³aw Trela Jan Urban Szymon Uœcinowicz Lucyna Wachecka-Kotkowska Miros³aw W¹sik Ewa Welc Jêdrzej Wierzbicki Pawe³ Wilk Stanis³aw Wo³kowicz Henryk WoŸniak Ma³gorzata WoŸnicka Antoni Wójcik Pawe³ Zago¿d¿on Andrzej ¯elaŸniewicz

Wszystkim Recenzentom, którzy w 2020 r. poœwiêcili swój czas,

by oceniæ prace przeznaczone do publikacji w Przegl¹dzie Geologicznym,

a tak¿e naszym Sta³ym Wspó³pracownikom, Autorom i Czytelnikom

sk³adamy serdeczne podziêkowania za wspó³pracê

i ¿yczymy pomyœlnoœci oraz wielu sukcesów w Nowym Roku!

Redakcja

Geological heritage (see p. 16)

Ryc. 2. Geostanowisko geomorfologiczne. Ruchome wydmy w Słowińskim Parku Narodowym będące przykładem rzeźby eolicznej i współ-czesnych procesów geomorfologicznych. Obie fot. J. Urban

Fig. 2. Geomorphological geosite. Active dunes in the Słowiński National Park are examples of aeolian landforms and ongoing geomor-phological processes. Both photos by J. Urban

Ryc. 1. Geostanowisko – profil geologiczny i stanowisko paleontologiczno-paleośrodowiskowe. Wschodnia ściana dawnego kamienioło-mu na Kadzielni, stanowiącego obecnie Park Miejski w Kielcach ze ścieżką geoturystyczną. W ścianie odsłania się profil utworów węgla-nowych górnego dewonu, w którym jest widoczna wyraźna zmiana litologiczna, odzwierciedlająca zmianę warunków sedymentacyjnych Fig. 1. Geosite – geological sequence and palaeontological-palaeoenvironmental site. Eastern face of the Kadzielnia abandoned quarry, currently Kielce City Park with a geotouristic trail. The quarry face reveals a geological sequence of Upper Devonian carbonate rocks in which the evident lithological change reflects diverse sedimentological conditions