Anna Golec
Działalność naukowa Antoniego
Gurnicza : przegląd kierunków
badań
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 21, 1-21
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. XXI, 1 SECTIO H 198?
Zakład Historii Gospodarczej i Myśli Ekonomicznej Wydziału Ekonomicznego UMCS
A n n a G O L E C
Działalność naukowa Antoniego Gurnicza (przegląd kierunków badań)
Научная деятельность Антония Гурнича (обзор главных направлений в исследованиях)
The Scientific A ctivity of Antoni Gurnicz (Review of the Main Trends in Research)
A ntoni G urnicz urodził się 30 g ru d n ia 1912 r. w S trzelcach (w ówcze snym powiecie B usko-Z drój, woj. kieleckie) w licznej rodzinie chłopskiej. Szkołę pow szechną ukończył w e wsi rodzinnej, następnie rozpoczął n a ukę w G im n azjum H um anistycznym w S topnicy ł. W tym okresie w stą pił w szeregi Zw iązku M łodzieży W iejskiej R P „W ici” 2. W ostatniej klasie gim nazju m p odjął działalność polityczną (w erbow ał do C en tro le wu), za co u sunięto go ze szkoły. Ze w zględu na bardzo dobre w yniki w nauce, na specjalnie zw ołanym posiedzeniu R ady Pedagogicznej został ponow nie p r z y j ę ty 3. G im nazjum ukończył z w yróżnieniem w roku 1931. W ty m sam ym ro k u rozpoczął studia praw nicze na U niw ersytecie im. J a n a K azim ierza w e Lwowie, a rów nocześnie podjął naukę na W yższym S tu d iu m D yplom atycznym . W 1934 ro k u odbył trzym iesięczną p ra k ty k ę dyplom atyczną w T allin ie w Estonii. W lata ch 1935— 1936 ukończył także jednoroczny W yższy K u rs H andlow y we Lw ow ie \ Dzięki bardzo do brym w ynikom w nauce o trzy m y w ał sty p endium państw ow e, k tó re sta
1 Archiwum U niw ersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, teczka personalna Antoniego Gurnicza, n.k. 144.
1 A rchiw um U niw ersytetu Marii C urie-Skłodow skiej w Lublinie, teczka per sonalna A ntoniego Gurnicza nr 130/4709.
s Zapis z relacji ustnej brata Michała Gurndcza oraz wspom nienia (rękopis) kolegów z gimnazjum: Bogusława Grudnia, Franciszka M aciejewskiego, Stanisław a Pompa.
nowiło podstaw ę jego u trzy m an ia się. Poza nauką znajdow ał czas na spotkania i dyskusje, jak ie odbyw ały się we lwowskim środow isku s tu dentów pochodzenia chłopskiego skupionych w Związku Polskiej A k a dem ickiej M łodzieży L u d o w e j5.
Po pięciu lata ch studiów opuścił Lwów jako m agister praw , m agister n au k dyplom atycznych i absolw ent Wyższego K ursu Handlowego. Od roku 1936 z atru d n io n y był w Banku G ospodarstw a K rajow ego w W ar szawie, a n astęp nie od kw ietnia 1939 w Biurze Planow ania A prow izacji przy M inisterstw ie R olnictw a i Reform Rolnych. Pracując, nadal k ształ cił się w W olnej W szechnicy Polskiej na W ydziale Społeczno-Ekono- m icznym \ S tu dia p rzerw ał w ybuch II w ojny światow ej’.
G urnicz w yrósł z rodziny ludowców i sam od m łodych lat podjął działalność w tym ruchu, początkowo w ZWM RP „W ici”, a od ro k u 1936 w S tro nn ictw ie Ludow ym . Szczególne zaangażowanie w ykazał w czasie w ojny i okupacji, k tó ry to okres spędził na Kielecczyźnie. Ju ż na początku 1940 roku był inicjatorem powołania do życia pow iato w ej kom órki R uchu Oporu w m iejsce powiatow ego zarządu SL w Stop nicy. Po rozm ow ach z m łodym i działaczam i SL i ZMW RP ,,Wici”: J ó zefem G rochow skim , W ładysław em P aw lin ą i H enrykiem Podsiadło, wrspólnie utw o rzyli powiatow ą kom órkę konspiracyjną S L 7. G urnicz w szedł także w sk ład powiatowego kierow nictw a Związku P racy L udo wej „O rk a” (obok J . Komży, S. Janika, S. W ojciechowskiego, M. O rzesz ka) 3. Na początku 1942 roku został pow ołany do pracy w Okręgu K ie- lecko-R adom skim Batalionów Chłopskich z siedzibą w Kielcach. Do* koń ca w ojny razem z C. Ponieckim , S. Jagiełło i in. kierow ał pracą III O krę gu BCh. G urnicz rów nolegle pełnił fu nk cję przewodniczącego K<omisji Gospodarczej przy W ojewódzkiej Trójce Roch oraz delegata rząd u na pow iat stopnicki *. Był w spółredaktorem pism a konspiracyjnego „Zie m ia ”. W ystępow ał wówczas pod pseudonim em „G abriel” i „G łóg”. O ficjalnie w ystępow ał jako pracow nik spółdzielczości a zaświadczenie, iż jest rew id entem ułatw iało mu poruszanie się po terenie.
5 Archiwum Akademii Ekonomicznej w Krakowie, teczka personalna Anto niego Gurnicza, K-20/71/64.
* Archiwum UMCS, teczka personalna A. Gurnicza.
7 W spomnienia brata Michała Gurnicza (rękopis). Por. S y lw e tk i ekonomistów.
Antoni Gurnicz. Pedagog i historyk współczesn ej m y śli ekonomicznej (art. red),
„Problemy Ekonom iczne” 1978, 4.
8 Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego przy NK ZSL w Warszawie, Rj-847, J. G m i t r u k : Kon spiracyjny ruch lu d o w y na Kielecczyźnie w okresie
okupacji h itlerow skiej 1939— 1945. LSW, Warszawa 1985 oraz wspom nienia Ma
riana Orzeszka (maszynopis). '
9 J. G m i t r u k : op. cit., s. 78; relacja ustna Czesława Ponieckiego (zapis własny).
Działalność naukowa Antoniego Gurnicza. 3 Po zakończeniu w o jn y pełnił fun k cję se k re tarz a W ojewódzkiego Za rząd u P S L w K ielcach (był członkiem R ady N aczelnej PSL). Z ram ie nia P S L pełnił fu n k cję prezesa W ojew ódzkiej Izby Rolniczej w K iel cach 10. W dużej m ierze w yrazem uznania dla zasług, odpowiedzialności, ta le n tu organizatorskiego i społecznego zaufania było pow ierzanie G u r- niczowi odpow iedzialnych funkcji społecznych.
W 1945 ro k u podjął pracę na U niw ersytecie Jagiello ńsk im w K rak o wie w c h a ra k te rz e a sy ste n ta w K ated rze Ekonom ii P olitycznej na W y dziale P raw a, dzięki czem u mógł k ontynuow ać rozpoczęte przed rokiem 1939 badania naukow e. W cziasie działań w ojenn y ch uległa zniszczeniu pierw sza jego praca doktorska nap isan a na W ydziale P ra w a U J pod k ieru n k iem A dam a K rzyżanow skiego K lępie Górne — w ieś pow iatu
stopnickiego. M onografia społeczno-gospodarczau , ale mimo to pozostał
m u zapał do nauki. Po roku 1945 k o n ty n uow ał badania n ad p roblem a ty k ą społeczno-gospodarczą wsi. T ym razem skoncentrow ał się na za gadnieniach k ształtow an ia się p ro g ram u gospodarczego w rozw oju r u chu chłopskiego i tak i ty tu ł m a drug a jego praca doktorska napisana pod kieru n k iem W itolda K rzyżanow skiego, k tó rą obronił w roku 1947 na W ydziale P ra w a U J i uzyskał ty tu ł dok tora p ra w 12. Na tym że w y dziale prow adził zajęcia z ekonom ii politycznej. W ty m czasie w spół pracow ał także z G łów nym U rzędem P lan ow ania Przestrzennego, p rzy gotow ując szereg opracow ań dotyczących p ro b lem aty k i ag rarn ej woj. krakow skiego 1S. Rów nocześnie w y k ład ał planow anie gospodarki narodo w ej, ekonom ikę i planow anie przem ysłu oraz teo rię sta ty sty k i w Sekcji D ziennikarskiej U J i rozszerzony k u rs ekonom ii politycznej na W ydziale Biologii i N auk o Ziemi UJ. W lata ch 1947— 1950 w y kładał naukow ą organizację p racy w W yższej Szkole N auk Społecznych w K ra k o w ie 14. W roku akadem ickim 1948/49 prow adził zajęcia z przedm iotu: ustrój gospodarczy Polski w spółczesnej w P ań stw o w ej W yższej Szkole P e d a gogicznej 15. W lata ch 1950— 51 był rów nolegle ad iu n k te m w K atedrze P lanow ania G ospodarki N arodow ej W SE w K rakow ie lł. W ykładał także
10 AZHRL, akta PSL, syg. 74 i 79; Archiwum UMCS, teczka personalna A . Gurnicza.
11 Archiwum UJ, teczka personalna A. Gurnicza. 12 Ibidem.
13 Ibidem.
14 Ibidem.
15 Archiwum Wyższej Szkoły Pedagogicznej w K rakowie, teczka personalna A ntoniego Gurnicza. Zob. też: W yższa Szkoła Pedagogiczna w K r a k o w ie 10 p ie r w s z y m piętnastoleciu ro zw o ju 1946— 1961, Kraków 1965, s. 88.
16 Archiwum AE, teczka personalna A. Gurnicza; S y lw e tk i ekonomistów. A. Gurnicz..., s. 134.
w L ublinie w S tu d iu m Z agadnień Społecznych i Gospodarczych Wsi przy K atolickim U niw ersy tecie L ubelskim organizację społeczną i gospodar czą wsi. Tu rów nocześnie (w lata ch 1949—50) uzupełnił przerw ane w y buch em w ojny stu dia ekonom iczne i otrzym ał dyplom m agistra nauk ekonom icznych 17.
Prow adząc badania nau k ow e i zajęcia dydaktyczne zrobił rów nież a p lik ację i podjął dodatkow o p racę w Zespole Adw okackim 18. W latach 1954— 1956 nie prow adził zajęć d yd aktycznych na wyższych uczelniach w zw iązku z w ypow iedzeniem m u pracy na U J 1*. Pracow ał wówtczas ja ko radca p raw n y w B iurze P ro jek tó w Nowej H uty, nadal jedn>ak pro w adził badania naukow e. Sw oje zainteresow ania p roblem atyką społecz no-ekonom iczną w y raził w kolejnej pracy doktorskiej, n a p isa n e j pod k ieru n k iem W iktora Bonieckiego, na podstaw ie której w rokiu 1962 otrzy m ał w W SE w K rak o w ie stopień naukow y — dr nau k ekomomicz- nych. P raca nosi ty tu ł „O rów ną m iarkę dla chłopów. Poglądy i d zia łalność pierw szej chłopskiej organizacji politycznej w Polsce Związjku S tro n n ictw a Chłopskiego 1893— 1908” M.
W k ró tk im okresie (od ro k u 1962) opracow ał tem at „Kółka ro lnicze w G alicji. S tu d ium społeczno-ekonom iczne”. P raca ta stała się p od staw ą uzyskania stopnia d oktora habilitow anego nau k ekonom icznych.
Od roku 1956 zw iązał się G urnicz na 20 lat z U niw ersytetem M arii C urie-Skłodow skiej w L ublinie. Początkow o pracow ał w charakterze z a stępcy profesora w K ate d rz e Ekonom ii Politycznej na W ydziale P ra w a prow adząc w y k ład y z ekonom ii politycznej i sta ty sty k i **. W 1960 w y dał dw a s k ry p ty dla studentów : „Przew odnik do ekonomii po lity cz n e j” i „Przew odnik do podstaw i organizacji sta ty sty k i”.
W latach 1957— 1961 p ełnił funkcję kierow nika K ated ry E konom ii Polityczn ej, a w la ta c h 1961— 1965 pracow ał na stanow isku
starszego-17 Archiwum KUL, teczka personalna A. Gurnicza. 18 Archiwum UJ, teczka personalna A. Gurnicza. 19 Ibidem.
*° A. G u r n i c z : O „równą m ia rk ę” dla chłopów. Poglądy i działalność p ie r w
szej chłopskiej organizacji polityc zn e j w Polsce — Z wią zku Stronnictwa Chłops kiego 1893—1908, LSW, W arszawa 1963. W 1964 roku ukazały się recenzje te j
pracy: a) K. D u n i n - W ą s o w i c z ; „Wieś W spółczesa” 1964/8, b) B. Z a j ą c ; „Małopolskie Studia H istoryczne” 1964, 1/2; c) J. P o t o c z e k , „Roczniki D ziejów Ruchu Ludow ego” 1964/6.
21 A. G u r n i c z : K ó łk a Rolnicze w Galicji. Studium społeczno-ekonomiczne, LSW, Warszawa 1967; Recenzje: H. B r o d o w s k a : „RDRL”, 1967/9; Z. S w i - t a l s k i : „Wieś W spółczesna” 1967/10. Zob. też: Akta habilitantów G-93/EP A r chiw um SGPiS.
« 25 Lat W ydzia łu P ra w a i A dm inistracji U niw ersyte tu Marii C u rie -S kło dow s
Działalność naukowa Antoniego Gurnicza... 5 w ykładow cy **. Z chw ilą pow stania W ydziału Ekonom icznego (1965) pod ją ł tu p racę jako starszy w ykładow ca, a od rok u 1969 jako docent w K a ted rze Ekonom ii P olitycznej. Po zm ianach o rg an izacyjn ych w 1970 p ra cował w Z akładzie H istorii G ospodarczej i M yśli Ekonom icznej, w y k ła dając ekonom ię polityczną i histo rię m yśli ekonom icznej. G urnicz po łożył duże zasługi w organizow aniu W ydziału Ekonom icznego UMCS. O degrał też bardzo a k ty w n ą rolę zarów no jako jed e n z organizatorów w ydziału, ja k i pierw szy w ychow aw ca m łodej k a d ry . „Z gorliw ością zajął się także kształceniem ekonom istów . Jego w y k ład y by ły bardzo in teresu jące. Choć b y ł surow y, cieszył się sy m p atią stu d e n tó w ” 24. W 1976 r. w yszedł sk ry p t G urnicza: Historia po w szech n ej m y ś li ekon o
m ic zn ej do 1870 r. P row adził także zajęcia z ekonom ii politycznej w Filii
UM CS w Rzeszowie 25. Obok w ykładów kierow ał sem in ariu m m ag isters kim i dyplom ow ym a później doktoranckim . G urnicz k ład ł szczególny n a cisk n a potrzebę b ad ań z zakresu polskiej m yśli ekonom icznej. W r a m ac h jego sem in ariu m opracow ano, poglądy społeczno-ekonom iczne w ielu polskich ekonom istów 2e. Sam przygotow yw ał się do szerszego opracow ania polskiej m yśli ekonom icznej w okresie m iędzyw ojennym , ale przedw cze sn a śm ierć uniem ożliw iła m u realizację tego planu .
Do L ub lina G urnicz dojeżdżał z K rakow a przez długi okres. Ze w zglę dów rodzinnych nie zm ieniał m iejsca stałego zam ieszkania, w K rakow ie m ieszkał od 1945 ro k u aż do śm ierci.
Na tere n ie K rako w a u trzy m y w ał k o n tak ty z działaczam i ludow ym i skupionym i w okół w e te ra n a ru ch u ludow ego S tan isław a M ierzw y. Z ich in ic ja ty w y pow stało w g ru d n iu 1956 roku Chłopskie T ow arzystw o O św ia ty i K u ltu ry skupiające głównie by łych działaczy SL, Roch, BCh, ZMW R P „W ici” i PSL ; Tow arzystw o działało do 1958 roku. G urnicz był w Za rządzie T ow arzystw ?, a k ty w n ie uczestniczył w p racach K lubu D y sk u syjnego, k tó ry był p raw dziw ą kuźnią m yśli ludow ej. W ygłaszał re fe ra ty
2* Archiwum UMCS, teczka personalna A. Gurnicza; Powstanie i organizacja
U n iw er syte tu Marii C u rie -S kłodow skiej 10 św ietle źródeł, Lublin 1968.
u Relacja ustna Ryszarda Orłowskiego z 5 lutego 1986 r. (zapis własny); Zob.
też W. H o l t z m a n , R. O r ł o w s k i : P roble m y ro zw o ju W ydzia łu Ekonomicz
nego, Lublin 1974.
25 Archiwum UMCS, teczka personalna A. Gurnicza; Zob. też: W. K w i e c i e ń , R. O r ł o w s k i : Zaoczne studia ekonomiczne dla pracujących [W:] P r a w
nicze, adm in istracyjne i ekonomiczne studia w y ższe w R zeszow ie 1959—1974, Rze
szów 1975, s. 51; R. O r ł o w s k i , W. K w i e c i e ń : K ształcen ie kadr ek onomicz
nych w punktach konsultacyjnych U n iw er syte tu Marii C u rie -S kłodow skiej [W:] Wiedza i kwalifikacje czynnikam i roziooju gospodarczego, społecznego i k u ltu ral nego kraju, W arszawa 1971.
o tem atyce społecznej i gospodarczej w s i 27. Był także członkiem pow stałego z in ic ja ty w y w spółpracow ników i zw olenników W. W itosa, To w arzy stw a P rzy jació ł M uzeum W. WTitosa. B rał udział w corocznych sp otk aniach ludow ców w auli U n iw ersy tetu Ludow ego im. W itosa w W ierzchosław icach. W 50 rocznicę pow stania niezależnego ZMW RP „W ici” w 1978 r. w ygłosił obszerne przem ów ienie na te m a t p rac y ideo logicznej i w ychow aw czej tego Zw iązku w m inionym półwieczu.
N ależy jeszcze dodać, że w spółpracow ał ze Spółdzielczym In sty tu te m B adaw czym w W arszaw ie, Z akładem H istorii R uchu Ludow ego przy NK ZSL w W arszaw ie, b rał udział w pracach K om isji N auk Ekonom icz n ych krakow skiego oddziału PA N 28.
Zarów no na uczelniach, ja k i w zespole adw okackim oraz w placów kach naukow ych, z k tó ry m i w spółpracow ał, znan y był jako człowiek niezw ykle pracow ity, obowiązkowy, rze teln y i życzliw y. Jak o p rzed sta w iciel n auk i posiadał głęboką wiedzę z zakresu praw a, ekonom ii, his to rii i historii m yśli ekonom icznej 29.
P ogarszający się stan zdrow ia spraw ił, że w 1976 r. m usiał zrezygno wać z dojazdów do L ublina i pracow ać w yłącznie w Krr-kowie. Były to już ostatn ie lata jego życia. Z m arł 3 czerw ca 1978 roku i został pocho w an y na cm en tarzu Rakow ickim w K rakow ie.
CHŁOPSKA MYŚL s p o ł e c z n o-p o l i t y c z n a i e k o n o m i c z n a
Z ainteresow ania naukow e A. G urnicza m iały ścisły związek z jego pochodzeniem społecznym , w ykształceniem i działalnością w ru ch u lu dow ym na K ielecczyźnie 30. K o n ty n u u jąc rozpoczętą przed w ojną pracę naukow ą, zajął się pro b lem aty k ą a g ra rn ą w aspekcie historyczno-eko- nom icznym . Badał zarów no rozw ój chłopskiej m yśli społeczno-ekono m icznej i politycznej, ew olucję pro gram u gospodarczego ru ch u ludow e go, ja k i funkcjonow anie chłopskich organizacji gospodarczych w Polsce przed II w ojną św iatow ą. Dużo uw agi poświęcił działalności kółek ro l niczych. Z ajm ow ał się życiem i działalnością czołow ych przyw ódców r u chu ludowego i ru ch u spółdzielczego. Sięgf.ł do początków społecznych ruchów chłopskich w Polsce. Jego pierw sze badania dotyczące proble
27 Akta Chłopskiego Towarzystwa Oświaty i Kultury, Pryw. Arch. J. Mar cinkowskiego oraz autoryzowane notatki z relacji ustnych: Stanisława Mierzwy, Stanisław a Kopcia i Józefa M arcinkowskiego.
28 Archiwum AE, teczka personalna A. Gurnicza. 29 S y lw e tk i ekonomistów. A. Gurnicz..., s. 137.
30 Zob. F. F a l i s z e w s k i : K a r tk i z przeszłości, LSW, W arszawa 1965;
P. P a w 1 i n a : Podziemni żołnierze wolności. LSW, Warszawa 1973; C z. P o -n i e c k i : Jesie-n-ny obrachu-nek. LSW, Warszawa 1983.
Działalność naukowa Antoniego Gurnicza... 7 mów a g ra rn y c h obejm u ją przełom X IX i X X w ieku. A nalizow ał chłopski ru ch społeczny na tle w aru n k ó w politycznych i gospodarczych. D rugą połowę X IX w ieku uw ażał G urnicz za początek dziejów chłopa polskiego jako członka klasy chłopskiej św iadom ie tw orzącej swój program spo łeczny i szukającej dróg jego realizacji. Duży nacisk położył na począt kową fazę tw orzenia się tego ru ch u , gdyż m iała ona silny w pływ na dalsze jego dzieje, dlatego ta k dużo uw agi poświęcił pierw szej chłopskiej organizacji politycznej w Polsce pow stałej w 1893 roku, jak ą był Zw ią zek S tro n n ictw a Chłopskiego 31. W praw dzie była to organizacja o m ałym zasięgu (teren pow. nowosądeckiego) i skupiająca głównie bogatych chło pów, ale wiele jej postulatów „nab rało trw ałego c h a ra k te ru teo rety cz nego w chłopskiej m yśli społeczno-gospodarczej” 32. Zw iązek nie prow a dził w alki o społeczne i polityczne w yzw olenie wsi, nie zdobył się na o tw a rte w ystąpienie przeciw ciem iężcom chłopów. Początkow o sta ra ł się zachow yw ać samodzielność, ale ostatecznie zw iązał się z k lerem i kon serw aty stam i, kończąc swoją odrębność w ejściem w roku 1908 do P ols kiego C entrum Ludow ego (k lery kaln ej organizacji katolicko-ludow ej).
W spraw ach politycznych i ośw iatow ych Zw iązek niew iele zrobił, ale dużo uw agi poświęcił rolnictw u, hodowli, ogrodnictw u z korzyścią dla w szystkich chłopów. D ziałalnością społeczną pobudzał chłopów do sam odzielnego m yślenia politycznego i gospodarczego. W efekcie w ielu jego działaczy weszło do szeregów ru c h u ludowego. N ajw ażniejszym osiągnięciem Zw iązku było to, że po raz pierw szy (na dwa lata przed pow staniem SL) w h istorii wsi polskiej zapoczątkow ał „ruch zrzesza jąc y chłopów dla celów politycznych. Miało to niezaprzeczalne znacze nie dla dalszej chłopskiej drogi do w yzw olenia” 3S. Mimo zasięgu lokal nego „w iele m yśli z dorobku ideowego tej pierw szej chłopskiej orga nizacji politycznej zapłodniło późniejszy ru ch ludow y w Polsce” ®4. S tą d ta k w ażne w y d ają się b adania G urnicza dla ocalenia od zapom nie nia ty ch znam iennych faktów z dziejów wsi polskiej, z dziejów chłopskiej m yśli społeczno-politycznej.
O rganizatorzy ZSCh — bracia S tan isław i J a n Potoczkow ie swoje zaintereso w an ia społeczną działalnością na wsi w dużej m ierze zaw dzię czali ks. S tanisław ow i Stojałow skiem u, działającem u na tere n ie G alicji, k tó ry w zyw ał chłopów do udziału w życiu sam orządow ym i ogólnopoli- tycznym . G urnicz m ocno podkreśla rolę Stojałow skiego w początkow ym okresie organizow ania się chłopów. F orm ow any przez niego ru ch nie b y ł jeszcze sam odzielnym ruch em chłopskim , ale Stojałow ski „był p ierw
31 Gurnicz: O „równą m iarkę”... 32 Ibid., s. 191.
3S Ibid., s. 190. 54 Ibid., s. 192.
szym k tó ry do chłopów zstąp ił” *5. G urnicz poświęcił m u odrębną pracę:
Ks. S to ja ło w ski a rozw ój ru ch u i d o k tr y n y ch rześcijańsko-spolecznej w G alicji *\ W w y n ik u tej działalności rozbudzającej chłopską św iado
mość, pow stał pierw szy p ro g ram gospodarczy chłopów (choć jeszcze nie ru ch u chłopskiego) w ro k u 1889 zaw ierający po stu lat refo rm y ro ln ej. Była to „rzecz o dużej doniosłości p ro g ram o w o -refo rm ato rsk iej i o n iew ą tp li w ym [...] w pływ ie na w szystkie późniejsze pro gram y gospodarcze chło pów ” 87. G urnicz podkreśla zasługi Stojałow skiego dla k ształtow an ia się świadomości politycznej chłopów. W skazuje, że dzięki niem u chłopi ga licyjscy zm ierzyli swe siły w w yb orach w 1889 roku, w sk u te k czego czterech chłopów weszło do sejm u galicyjskiego. I choć Stojałow ski w późnieszym okresie p rzestał być sym bolem budzącego się życia poli tycznego chłopów, to dzięki jego działalności w yłonili się nowi d ziała cze, któ rzy u tw o rzy li „ru ch chłopski z chłopów ” 33.
Nowe treści i fo rm y w niósł później do ru ch u ludow ego Bolesław W ysłouch, k tó ry w pojęciu „ ru c h lu d o w y ” m ieścił ru ch chłopski i dro- bnom ieszczański, a zatem określał go jak o ru c h sfer m aterialn ie sła bych, społecznie upośledzonych. Duże zasługi dla okrzepnięcia nowego ru ch u położyli dw aj chłopi J a n S tap iń sk i i J a k u b Bojko. K s S to jało w ski nauczył chłopów m yśleć społecznie, W ysłouch dał im w ytyczne program ow e, zaś w ejście do ru ch u chłopskiego Stapińskiego i B ojki spowodowało pow stanie sam odzielnego ru ch u chłopskiego. Tak s y n te tyczn ie określa G urnicz początki ru ch u chłopskiego w Polsce uw ieńczo ne form alnym założeniem S tro n n ictw a Ludow ego w Rzeszowie w roku 1895 (z organem prasow ym „P rzy jaciel L u d u ”), k tó re w krótce — na III K ongresie w Rzeszowie 27 lutego 1903 ro k u zm ieniło nazw ę na Polskie Stron nictw o Ludow e ®8.
P ro g ram gospodarczy S tro n n ictw a nie zaw ierał w ielkiej refo rm a to rs kiej idei gospodarczej, ale był to p ro g ram sam odzielny, którego tw ó r cam i byli niezależni działacze chłopscy. Program ow o odcięto się zarówT- no od socjalistów , jak i od kół zachow aw czych. Chłopi trw a li uparcie przy swoim.
G urnicz tw ierdzi, iż b rak w ielkiego pro g ram u reform ato rskieg o chło pscy posłowie zastępow ali „doraźną im p ro w izacją”, ale jednocześnie za
*5 A. G u r n i c z : Chłopska m y śl ekonomiczna w Galicji. Annales UMCS, sectio G, vol. VI, Lublin 1960, s. 227.
88 A. G u r n i c z : Ks. S tanisła w S to ja ło w sk i a ro zw ó j ruchu i d o k try n y chrześcijańsko-spolecznej w Galicji. M iędzyuczelniane Zeszyty Naukowe. Studia
z historii m yśli społeczno-ekonom icznej, 1964, 4. 87 G u r n i c z : Chłopska myśl..., s. 228. * Ibid., s. 229.
Działalność naukowa Antoniego Gurnicza... 9 znacza, że b rak idei program ow ej m iał u jem n e znaczenie dla zasięgu w pływ ów ludowców.
22 lipca 1903 ro k u P S L oficjalnie uchw aliło program , w k tó ry m oprócz postulatów p o lity czny ch um ieszczono gospodarcze, a ich treścią była popraw a w a ru n k ó w ekonom icznych chłopów. G urnicz szczegółowo analizuje pierw szy p ro g ram i ocenia go k ryty cznie, mimo n iew ątpliw e go dowodu w yzw alania się chłopów spod p a tro n a tu politycznego. Z arzu ca program ow i p o p rzestaw an ie na półśrodkach i b ra k postulatów zm ie rzających do g ru n to w n ej przebudow y gospodarczo-agrarnej. O biecujące dla tego ru ch u było zjaw isko w zrostu sam odzielności politycznej chło pów, ich dążenie do upow szechniania zasad dem okracji. „O drzucenie w szelkich zakusów p a tro n a ck ic h i odw ażne zejście do opozycji nadało ruchow i aw angardow y c h a ra k te r w w alce o społeczny postęp i dem o k ra c ję ” . J e d n a k przyw ódcy z czasem schodzą z tej drogi. W efekcie n a stę p u je zaw arcie ugody z k o n serw aty stam i w 1908 roku, k tó re „p rze kreśliło tę najp ięk n iejszą k a rtę w h isto rii galicyjskiego ru ch u ludow e go” 40. Rola polityczna S tapińskiego jako przyw ódcy chłopów była skoń czona a m iejsce p rzyw ódcy zajął na długo W incenty W itos, początkowo w G alicji a n astęp n ie n a cały m obszarze ziem polskich. Szczególną ro lę odegrał w w yzw olonej Polsce po 1918 rok u 41.
G urnicz wysoko ocenia W itosa, którego postaw a spraw iła, że „stał się w iarą i zaufaniem m as chłopskich, sym bolem ru ch u ludow ego”, k tó ry w yprow adził chłopów „na w ielki gościniec spraw narodow ych”. W i tosow i poświęca kilka prac; W in c e n ty W itos. Z arys życia i poglądów,
G a licyjski rodowód poglądów W incentego W itosa (w stulecie urodzin), W in c e n ty W itos, P oglądy społeczno-gospodarcze W . W itosa)*2, z k tó
ry ch w ynika, że fascynow ała go ta osobowość. E ksponuje w nich zasady p olityk i ludow ej głoszone i realizow ane przez W itosa, jak:
1) u trz y m an ie niepodległości i potęgi państw a, 2) w prow adzenie w życie dem okratycznego ustro ju ,
40 W PSL nastąpił rozłam. Stapiński ze swoim i zwolennikami utworzył PSL L ew icę a grupa Bojki, Witosa, Długosza dała początek PSL Piast. A. G u r n i c z :
Poglądy społeczno-ekonomiczne polskich stronnictw politycznych a struktu ra kla sow a ludności Galicji w końcu X I X i na początku X X wieku. M iędzyuczelniane
Zeszyty Naukowe. Studia z historii m yśli społeczno-ekonom icznej, 1963/4, s. 121. 41 A. G u r n i c z : W incenty Witos. Zarys życia i poglądów. Warszawa 1962, m aszynopis powielony, biblioteka ZHRL przy NK ZSL.
42 A. G u r n i c z : G alicyjs ki rodowód poglądów Wincentego Witosa (w stu
lecie urodzin). M iędzyuczelniane Zeszyty Naukowe. Studia z historii m yśli spo
łeczno-ekonom icznej, 1976/16; A. G u r n i c z , S. L a t o : Wincenty Witos [W:] P r z y w ó d c y ruchu ludowego, LSW, W arszawa 1968; A. G u r n i c z : Poglądy spo łeczno-gospodarcze Wincentego Witosa. M iędzyuczelniane Zeszyty Naukowe. Stu
dia z historii m yśli społeczno-ekonom icznej, 1966/12. 2 — Annales UMCS, sectio H, vol. XXI
3) stała i trw a ła obrona p raw obyw atelskich i ludow ych in te re s ó w 4*. G urnicz p odkreśla zasługi W itosa dla PSL P ia st i dla k raju . Szcze gólną uw agę zw raca n a jego zabiegi o spraw ę jedności ruchu ludowego uw ieńczone sukcesem w 1931 r. K reśląc sylw etkę Witosa, a k c en tu je jego realizm polity czn y i w skazuje na ew olucję poglądów w k ie ru n k u rad y k aln y m , p rzy czym podkreśla, że początkowo „wszelka rew o lu cja obca była jego psychice” 4\ Z czasem nastąpiła zm iana stanow iska W i tosa jako w y n ik now ej sy tu a c ji politycznej, w sku tek tego „ te n w ielo le tn i i w ypróbow any w teo rii i p raktyce zw olennik form d em o k ratycz nego postępow ania zm uszony został do pogodzenia się z m ożliwością uży cia siły w odpow iedzi n a siłę” 45. W ty m też czasie (początek la t trz y dziestych) W itos m ów ił o konieczności przeprow adzenia refo rm y rolnej (ziemia dla chłopów) bez odszkodowania. O pow iadał się za u p a ń stw o w ieniem kluczow ych gałęzi przem ysłu i banków oraz przeprow adzaniem g ru n to w n y ch refo rm . „E w olucja jego poglądów dotrzym yw ała "tempa ogólnej fali p rzem ian n a wsi, w k ra ju i w św iecie” 48.
R adykalizow ała się cała wieś, a z nią jej przywódcy. W yrazem tego b y ła fala stra jk ó w chłopskich w latach trzydziestych. A nalizu jąc te zagadnienia G urnicz tw ierdzi, że s tra jk chłopski w 1937 roku dowiódł, iż chłop nie dał się zastraszyć. Witos, bez którego wiedzy (mimo że b ył na em igracji) SL nie przeprow adzało żadnej akcji, przeszedł do re w olucyjnej ta k ty k i, tłum acząc to interesem i dobrem państw a. G urnicz zw raca uw agę na to, że jed n a k u W itosa rew olucyjna tak ty k a nie szła w parze z rew o lu cy jn ą strateg ią.
G urnicz p rzed staw ił życie i działalność W itosa z pozycji h istoryka i ekonom isty. W swoich opracow aniach poświęconych W itosowi w spo sób syntety czny , bez zbędnych słów, uw zględnił w szystkie asp ek ty jego bogatej działalności społecznej. N ależy tu podkreślić, że G urnicz był jed n y m z pierw szych, k tó rzy w zięli na w arsztat naukow y dorobek W i tosa 47.
G urnicza, jako ekonom istę szczególnie interesow ały zagadnienia gos podarcze w ru ch u ludow ym . Przed staw ił je w w ielu pracach. Główne z n ich to: Program gospodarczy ruchu chłopskiego w okresie drugiej
niepodległości P olski, C hłopska m yśl ekonom iczna w G a licji48. A nali-48 G u r n i c z , S. L a t o : W in centy Witos..., s. 363.
44 G u r n i c z : Poglądy społeczno-gospodarcze W. Witosa..., s. 113. 45 Ibid., s. 118.
46 Ibid., s. 120.
47 N ieliczne są w cześniejsze prace naukowe o Witosie.
" A . G u r n i c z : Program gospodarczy ruchu chłopskiego w okresie drugiej
niepodległości Polski. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, sectio G, vol. 5, Lublin
1959; A. G u r n i c z : Chłopska m y śl ekonomiczna w Galicji, Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, sectio G, vol. 6, Lublin 1960.
Działalność naukowa Antoniego Gurnicza... 11 żując koncepcje ekonom iczne ruch u ludow ego podkreśla ja k w ielce ujem ny w p ły w n a tw orzenie się jasnego, jednolitego p ro g ram u gospo darczego tego ru ch u m iało jego rozproszenie, szczególnie silne w la tach dw udziestych. U bolew a n ad tym , że „p ry w a tn e , m ałe spraw y i m a li ludzie byli najczęstszym i przyczynam i rozłam ów ” 4#. Rozbicie nie słu żyło in tereso m ru ch u ludowego. Na dole, w śró d m as chłopskich w za sadzie różnic nie było. Chłopi, zarów no członkow ie P S L P iast, ja k i P S L W yzw olenie stanow ili najczęściej tę sam ą g ru p ę społeczną. G urnicz obala sp o tyk ane w lite ra tu rz e stw ierdzenie, że P S L P iast skupiał boga tych chłopów. P y ta w ręcz „gdzie szukać bogatych chłopów w G alicji” 50. W polem ice z H aliną T rocką na łam ach „Spółdzielczego K w a rta ln ik a N aukow ego” stw ierdza, iż tak i pogląd w ynika z b ra k u znajom ości s tr u k tu ry a g ra rn e j wsi g a lic y js k ie j51. Sam badane zagadnienia u jm u je zaw sze n a tle określonych stosunków społeczno-gospodarczych i politycz nych.
Dużo uw agi poświęca w pływ ow i „ru ch u m łodochłopskiego”, głów nie w iciarzy, n a kształtow anie się p rogram u ru ch u ludow ego. Uważa, że to przede w szy stk im uśw iadom iona ideowo m łodzież podjęła „żm udną p ra cę w yk u w an ia zasad nowego ideału chłopskiej dem o k racji” 52. M łodzież szukała dróg do spraw iedliw ej Polski ludow ej, k tó rej w izję zaw arła w pro g ram ach społeczno-gospodarczych i p o lity c z n y c h 53. K oncepcja u stro ju gospodarczego i politycznego, jak a u k ształto w ała się w ru ch u ludow ym w lata ch trzy dziesty ch, w ynikała z zasad agrary zm u, któ rego G urnicz jako działacz ZMW RU „W ici” i SL sam był zw olennikiem . A g rary sty czn a w izja przyszłego spraw iedliw ego u s tro ju Polski była jego w izją. A g ra ry z m proponow ał „częściowo uspołecznioną, częściowo u p a ń stw ow ioną i częściowo w olną produkcję. Znosząc k ap italisty czn y w yzysk, chciał w yzw olić siły p rodukcyjne, tkw iące w m asach p racujących. Dla zrealizow ania tego p o stu la tu zapow iadał zniesienie w łasności p ry w a tn e j tam , gdzie stanow iła ona źródło w yzysku. U jem n e stro n y gospodarki in d y w id u aln ej chciał zneutralizow ać przez w prow ad zenie w życie spół dzielczości, jako w yższej fo rm y społecznego gospodarow ania. P rzez w p ro w adzenie zaś gospodarki planow ej chciał uczynić człow ieka podm iotem życia gospodarczego, k tó re w inno być podporządkow ane społeczeństw u i organom przez niego w yłonionym . Cały bow iem u stró j a g ra ry sty c z n y
49 G u r n i c z : Program gospodarczy ruchu chłopskiego..., s. 89.
50 A. G u r n i c z : Spółdzielczość w programach i polityce polskich str o n n ictw
lu dow ych (art. polem iczny), „Spółdzielczy K w artalnik N auk ow y” 1971/1.
51 Ibidem.
52 G u r n i c z : Program gospodarczy..., s. 121.
53 Ibid., s. 123; Por. Materiały źródłowe do historii ruchu ludowego. T. III* 1931—1939, LSW, W arszawa 1966.
w budow ie swojej m iał być dostosow any do n a tu ry ludzkiej i w iązać człow ieka z w y n ikam i jego p ra c y ” 54.
P olska rzeczyw istość po II w ojnie dowiodła, że ag rary ści m ieli ra c ję głosząc, że gospodarstw o rodzinne, a więc nie op arte n a w yzysku, z d ro w e ekonom icznie i w zm ocnione siecią spółdzielni stanow i filar nasze go ro ln ictw a i gospodarki żyw nościow ej. Po okresach błędów i w y p a czeń w polityce rolnej w a ru n k i ekonom iczne zm usiły do uznania tego fak tu , efektem czego jest fo rm aln y zapis k o n sty tu c y jn y trw ałości gospo d a rk i chłopskiej w socjalistycznym u stro ju . W arto tu przytoczyć słow a G urnicza: „K ażda bow iem form a u stro jo w a m a tyko w ted y szansę u trz y m an ia się w p rak ty ce, jeżeli zapew ni spraw ną, tan ią i racjonalną orga nizację p ro d u k cji” 5\
DZIAŁALNOŚĆ CHŁOPSKICH ORGANIZACJI GOSPODARCZYCH
W zrost poziom u świadom ości chłopów prow adził do rozw oju form chłopskiej działalności gospodarczej. Podobnie jak polityczny ru c h lu dowy, ru ch gospodarczy na wsi początkow o m iał c h a ra k te r p atron ack i. Z czasem jed n a k chłopskie organizacje gospodarcze zaczęły w y rastać oddolnie i dążyć do uniezależnienia się od obszarników i kleru. G urnicz podejm u jąc te n tem at, rozw aża go n a tle specyficznej sytuacji ziem pol skich. U w zględnia w p ły w y w zorów zachodnich, a pow stanie pierw szych fo rm zrzeszeń, asocjacji rolniczych łączy z przejściem do zasad gospo d a rk i k ap italisty czn ej. Zagadnienia te u jm u je w pracach: Z problem a
ty k i g en ezy asocjacji rolniczej w ka pita lizm ie, P ro b lem y asocjacji rol n icze j w K ró lestw ie P olskim , K ó łk a " rolnicze na ziem iach polskich w okresie zaborów. G eneza i k ie ru n k i rozw oju 56.
O bszerne stud iu m społeczno-ekonom iczne działalności kółek rolni czych stanow i praca G urnicza K ółka rolnicze w G a lic ji57.Zaw iera ona analizę w arunk ó w oraz form rozw oju asocjacji rolniczej, historię kółek rolniczych w G alicji oraz ideologię i prog ram a także działalność spo
54 G u r n i c z : Program gospodarczy..., s. 131. Por. S. M a ł k o w s k i : Agra-
r y z m jako forma p rze b u d o w y ustroju społecznego. Kraków 1934.
55 A. G u r n i c z : Problem atyka ekonomiczno-społeczna współwłasności rol nej, leśnej, p a stw isk o w e j i łą k o w e j w gospodarce ziem górskich. „Folia Oecono-
m ica” 1969, z. 8.
56 A. G u r n i c z : P roble m y asocjacji rolniczej w K rólestw ie Polskim, "Ann. U niv. Mariae Curie-Skłodowska, sectio H, vol. 1, Lublin 1967; A. G u r n i c z :
K ółka Rolnicze na ziemiach polskich w okresie zaborów. Geneza i kierunki rozw oju „RDRL”, 1066f8; A. G u r n i c z : Z p roble m aty ki genezy asocjacji rolniczej w kapi ta lizm ie, „Folia Oeconomica” 1969, z. 8.
Działalność naukowa Antoniego Gurnicza... 13 łeczno-gospodarczą. G urnicz p rzedstaw ia pierw sze form y asocjacji ro l niczej w E uropie Z achodniej. W yszczególnia kilka jej typów (niem iecki, francuski, duński). To rozróżnienie w y n ik a z odm iennych w aru n k ó w społeczno-ekonom icznych poszczególnych krajów . Stw ierdza, że cechą c h a ra k te ry sty c z n ą niem ieckiego m odelu asocjacji rolniczej X IX w ieku było bardzo silne pow iązanie go z ru ch em ch rzęścijań sk o -sp o łeczn y m 58. We F ra cji form ow ano koncepcję asocjacji rolniczej jedno litej dla całe go k ra ju odgórnie kierow anej przez w ielkich w łaścicieli ziem skich. N a j w cześniej in ic ja ty w ę asocjacyjną przejęli chłopi duńscy. Początkow o in i cjato rem to w a rz y stw rolniczych było K rólew skie D uńskie T ow arzystw o R o ln icz e 59. W iększe, a później i średnie gospodarstw a w ym agały sam o pomocy, k tó rą niosła akcja asocjacyjna. Celem zasadniczym było pod noszenie p ro d u k cji roln ej. Te zachodnioeuropejskie form y asocjacji ro l niczej m iały n iew ą tp liw y w p ły w na stow arzyszenia rolnicze na ziem iach polskich. Początkow o asocjacja obejm ow ała m odel niem iecko-francuski, co oznaczało tw orzen ie asocjacji przez szlachtę, k ler, inteligencję. D uński m odel w ym ag ał zaś aktyw ności, przygotow ania, in ic ja ty w y i sam odziel ności sam ych chłopów. G en eraln ie rzecz biorąc chłopi w Polsce nie byli do tego przygotow ani.
G urnicz w swoich p racach bardzo k ry ty czn ie odnosi się do w szel k ich p a tro n ack ich form zarów no w ru c h u politycznym , jak i gospodar czym chłopów. P o d k reśla n ato m iast w ielkie w alo ry w szelkich p rz e ja wów ich sam odzielnej, niezależnej działalności zarów no gospodarczej, ja k i p o lity c z n e j60, dlatego też ak c en tu je pionierski c h a ra k te r pow oła nego do życia w 1906 roku T ow arzystw a K ółek Rolniczych im. S. S taszi ca z in ic ja ty w y zaran iarskieg o ru ch u lu d o w e g o 81. Tow arzyśtw o o p arte było n a sam opom ocy chłopskiej. O drzucało p a tro n a t ziem ian i rządu. S taw iało na sam odzielność i niezależność, szerząc dem okratyczną św ia domość społeczną. Działalność kółek staszicow skich m iała duży w pływ n a dalszy rozw ój asocjacji rolniczej w Polsce. Szczegółową analizę fu n kcjonow ania asocjacji rolniczej przeprow adził G urnicz na te re n ie b y łe go zaboru au striackiego, m niej uw agi pośw ięcając pozostałym zaborom . W ynikało to z fak tu , że G alicja była kolebką ru c h u ludow ego i w p ro b lem aty ce u jm o w anej regionalnie w łaśnie tu ko n cen tro w ał swoje za in tereso w an ia zarów no życiem gospodarczym , ja k i politycznym wsi.
Bardzo dokładnie zaprezentow ał założenia ideow e i działalność kó
58 Ibid., s. 13. 59 Ibid., s. 16.
60 W yczulenie Gurnicza na ten problem w ynikało z jego aktyw nej działalności w ZMW RP „Wici”, który mocno akcentował potrzebę niezależności i sam odziel ności w ruchu chłopskim.
łek rolniczych n a tle stosunków społecznych, ekonom icznych i politycz ny ch 82. Za bardzo istotne osiągnięcie kółek rolniczych uw ażał G urnicz lik w id ację lichw y zarów no tow arow ej, jak i pożyczkow ej dzięki dzia łalności k red y to w e j i handlow ej. M niejsze e fek ty osiągały K R w dzia łalności rolniczej i ośw iatow ej (był to w ynik u tru d n ie n ia ze stro n y rzą dzącej szlachty, nie zainteresow anej w ośw ieceniu chłopa). N iezam ie rzonym , acz w ażn y m osiągnięciem było rozbudzenie u chłopów zm ysłu sam orządnego i zespołowego działania w rolnictw ie. W iązało się z ty m podnoszenie poziom u świadomości obyw atelskiej, naw yk ó w spółdziel czych itp. P ro b le m a ty k ę program u i działalności K R w Polsce po 1918 roku ro zw ija G urnicz w pracy „Kółka Rolnicze w II R zeczypospolitej” a3.
Po odzyskaniu niepodległości kółka rolnicze funk cjo no w ały w no w ych w a ru n k a c h politycznych. G urnicz podkreśla ich niezależność w la ta c h 1919— 1928. W analizie lat dw udziestych zaznacza silny w pływ akadem ickiej m łodzieży ludowej „na życie gospodarcze i polityczne w si” 64. „B yła to praca we w łasnym środow isku, ludzi ze wsi i dla wsi. Zjaw isko to w y stąp iło po raz pierw szy w h isto rii polskiej w si i oznaczało rów nocześnie sw oiste usam odzielnienie się w si i chłopów, nie tylko pod w zględem politycznym , co nastąpiło o w iele la t w cześniej, ale także pod w zględem społecznym i gospodarczym ” 6S.
Isto tn e zm iany n a ty m polu zaszły w lata ch trzyd ziesty ch. G urnicz ubolew a n a d podporządkow aniem M ałopolskiego T ow arzystw a R olnicze go sanacji, k tó ra uw ażała, że tą drogą uzyska w pły w y na m asy chłopskie tu zrzeszone. „B yła to droga to taln ej in filtra c ji i przem ocy” 68. (Celem dość isto tn y m dla J. Piłsudskiego było pozbaw ienie W. W itosa p rezesu ry w MTR). A nalogicznie podporządkow ano inne organizacje rolnicze na tere n ie całego k ra ju . G urnicz konkluduje: „w te n sposób został zakoń czony n iezależny okres historii M ałopolskiego T ow arzystw a Rolniczego. D alszy ciąg jego dziejów spow ity został cieniem sanacyjnej d y k ta tu r y ” 61. Czołowe stanow iska w okręgow ych to w arzy stw ach rolniczych przypad ły b iu ro k ra to m i obszarnikom . Jedy n ie w w iejskich jed n o stk ach podstaw o w ych chłopi obejm ow ali niem al w szystkie stanow iska. Mimo ty c h zmian w lata ch trz y d z ie sty c h ru ch pozostawił trw a ły ślad w polskim rolnictw ie, przy czyn iając się do podniesienia jego poziomu.
82 Zob. rec. pracy A. G u r n i c z a : Kółka Rolnicze w Galicji; Z. Ś w i - t a i s k i : „Wieś Współczesna” 1967/10; H. B r o d o w s k a : „RDRL”, 1967/9.
68 J. B o r k o w s k i , A. G u r n i c z : K ółka Rolnicze w II Rzeczypospolitej, LSW, W arszawa 1978.
84 Zob. S. M a l a w s k i : A kademicka Młodzież L udow a w II Rzeczypospoli
te j (Relacje, m ateriały, dokumenty). LSW, W arszawa 1974.
65 B o r k o w s k i , G u r n i c z : op. cit..., s. 167. 68 Ibid., s. 166.
Działalność naukowa Antoniego Gurnicza... 15 P re z e n tu ją c działalność kółek rolniczych n a Ś ląsku sięga G urnicz do okresu zaborów , by dotrzeć do początków działalności stow arzyszeń ro l niczych. „W Polsce niepodległej w zasadzie ko n ty n u o w an y b y ł w cześ niejszy m odel p racy kółkow ej. Tocząca się w alk a polityczna n a ogół nie odbijała się n a p racy to w arzy stw rolniczych. Podobnie jak n a w iększości wsi śląskiej w kółkach panow ała polityczna orien tacja cen tro w o -lu d o - wa. Po przew rocie m ajow y m rów nież i tu kółka zostały opanow ane przez zw olenników san acji” 68.
G en eraln ie rzecz biorąc, m im o w szelkich trudności, chłopi w alczyli o sam odzielność, o chłopskość kółek. W m iarę rad y k alizacji ru c h u lud o wego rodziły się now e ten d e n c je w ru c h u kółkow ym . Poza osiągnięciam i gospodarczym i niezm iern ie isto tn e było to, że kółka rozbudzały w chło pach poczucie sam orządności, pom agały tw o rzeniu się odrębnego sta now iska chłopów w k w estiach społeczno-politycznych.
MYŚL SPÓŁDZIELCZA
G urnicz pośw ięcił w iele uw agi ruchow i spółdzielczem u. P rześledził, n arod zin y idei, jej rozwój i w prow adzanie w życie na przy kład zie k o n k re tn y c h organizacji spółdzielczych. Fascynow ała go postaw a w ielu dzia łaczy spółdzielczych, ja k F. S tefczyk, R. M ielczarski, M. R apacki, S. T h u g u tt i i n n i 6#.
R uch spółdzielczy w y p ły w ał z szeroko rozum ianego ru ch u gospodar czego. Z ainteresow an ia tą p ro b lem aty k ą znalazły w cześniej sw oje od bicie w a rty k u ła c h G urnicza p u b lik ow an y ch na łam ach „Spółdzielczego K w a rta ln ik a N aukow ego”, „ T ry b u n y Spółdzielczej” i in.70. G urnicz sięga do ow enow skiego rodow odu idei sp ó łd z ie lc z ej71. W skazuje na działalność O w ena n ak iero w an ą n a u su w anie zła z życia społecznego poprzez orga nizow anie w spólnot, k tó re m iały pełnić zarów no fu n k cję ekonom iczną (w ytw arzan ie, grom adzenie i podział spraw iedliw y), jak i w y ch ow aw czą. W spólnoty O w ena to p ierw sze fo rm y spółdzielcze. Założenie każdej
68 Ibid., s. 227.
69 Zob. A. G u r n i c z : Franciszek S tefczy k. Zyc ie, poglądy, działalność. CRS, W arszawa 1976; A. G u r n i c z : O w e n o w sk i rodow ód idei spółdzielczej. „Trybu na Spółdzielcza”, 1975/8; A. G u r n i c z : Spółdzielczość w poglądach Stanisła wa
Thugutta. „Trybuna Spółdzielcza”, 6/1975; A. G u r n i c z : Przyszłość narodu w i dzia ł w spółdzielczości; W 50-tą rocnicę śmierci R. Mielczarskiego, „W ieści”
1970, 15.
78 G łówne z nich to obok w /w : A. G u r n i c z : S y s t e m spółd zielczy W. Raif-
feisena i jego galicyjska adapta cja F. Stefczyka. „Spółdzielczy K w artalnik N au
k ow y”, 1968/4; A. G u r n i c z : Spółdzielczość w programach... i w iele innych. 71 G u r n i c z : O w e n o w sk i rodowód..., s. 18.
ko m u n y Ow en „uzasadniał arg um en tam i z re p e rtu a ru późniejszych ko o p e ra c ji” 72. H asła Ow ena (jakkolw iek historia zaliczyła go w poczet utopistów ) w eszły później do ru ch u roczdelskiego i do dziś są podstaw ą spółdzielczych koncepcji.
In te resu jąc o p rzed staw ia G urnicz postać S tanisław a T h u g u tta w ru chu sp ó łd zielczy m 73. Z w raca uw agę na m otyw y T h u g u tta skierow ujące jego zain tereso w an ia na spółdzielczość. T h u g u tt próbow ał łączyć poli ty k ę z gospodarką. Doszedł do wniosku, że „w szelkie zm iany polityczne bez odpow iednich zm ian gospodarczych m ogły mieć tylko ograniczony c h a ra k te r [...] W gospodarce widział możliwość pełnej realizacji celów politycznych. Spółdzielczość m iała bowiem realizow ać dem okrację gos podarczą, a ta z kolei stw arzać w aru n k i do praw idłow ego funkcjono w a nia dem o kracji po lity czn ej” 74.
G urnicz nie był bezkry ty czny m apologetą ru ch u spółdzielczego. W i dział błęd y w koncepcjach i działalności przedstaw icieli tego ruch u. K ry ty cz n ie odnosił się do nieuzasadnionego w yolbrzym iania roli spół dzielczości i czynienia z niej głównego m otoru ustrojotw órczego. .
Z p u b likacji G urnicza o tem atyce spółdzielczej na szczególną uw agę zasługuje praca pośw ięcona w ybitnej postaci w ru ch u spółdzielczym F ranciszkow i Stefczykow i, w ydan a z okazji pięćdziesiątej rocznicy jego ś m ie rc i7S. G urnicz uk azu je Stefczyka na tle w aru n ków społeczno-gospo darczych. P od kreśla zasługi jego dla podniesienia poziomu ekonom iczne go w si galicyjskiej, z k tó rą Stefczyk był zw iązany przez większość lat swego życia i działalności. P odkreśla fak t, że Stefczyk „niczego nie ro bił (...) sam. W ybrane przedsięw zięcia w ym agały bowiem w spółpracy licznych rzesz chłopskich. W skazyw ał drogę i w ręce sam ych z a in te re sow anych oddaw ał popraw ę ich losu tw orząc różne rodzaje spółdzielni. K ażdą p od jętą akcję chłopi mogli więc uznać za swoją. To zaś zapew niało k o n ty n u ację p racy i trw ałość rozpoczętych zabiegów. W ty m le żało histo ry czn e znaczenie postaci Stefczyka jako in icjato ra w ielu poży teczn ych in sty tu c ji przede w szystkim pow stania licznych spółdzielni a zwłaszcza kas oszczędnościow o-pożyczkow ych nazw anych jego im ie n iem ” 76. K asy S tefczyka w ro sły w krajo b raz wsi i zyskały dużą popu larność. S tefczyk to jed en z w ybitniejszych działaczy polskiej spółdziel czości. Jego dorobek ow ocuje do dziś na wsi. W ielce postępow y w swych d ziałaniach gospodarczych S tefczyk nie zm ieniał jed n a k sw ych poglą
72 Ibid., s. 21.
73 G u r n i c z : Spółdzielczość w poglądach S. Thugutta... 74 Ibid., s. 21.
75 G u r n i c z : F. Stefczyk...
Działalność naukowa Antoniego Gurnicza... 17 dów solidarystycznych i k le ry k a ln y c h 77. Takie poglądy oraz skupienie na działalności gospodarczej spraw iło, że rzadko zajm ow ał się polity ką. „D latego nie poglądy ani działalność polityczna zapew niły Stefczykow i m iejsce w historii. Na to w yróżnienie zasłużył sobie ty lk o przez dzia łalność gospodarczą. To w łaśnie długa i m ozolna p raca na rzecz now ych form organizacy jny ch gospodarki chłopskiej zapew niła m u szacunek i wdzięczność m ieszkańców wsi. Trw ałość zaś jego dorobku i k o n ty n u o w anie zainicjow anych przez niego form gospodarczych przez n a stę p n e pokolenia chłopów u trw a liły rów nież jego pozycję w h isto rii gospodar czej polskiej w si” 78. Na uw agę zasługuje podkreślenie G urnicza, że w p racy Stefczyka ostateczny cel „stano w iły zawsze rzeteln ie po jęte in teresy chłopów . P ra c u ją c z chłopam i p rze jął od nich realizm go spodar czy”. J e s t to bardzo isto tn a uw aga dla w szystkich zajm u jący ch się p ro blem aty k ą ag rarną.
CHRZEŚCIJAŃSKA DOKTRYNA SPOŁECZNA
W iększość działaczy zarów no ru ch u politycznego, ja k i gospodarczego na wsi przełom u X IX i XX w ieku to ludzie w ierzący. Je d n i byli pod silnym i w pływ am i k leru , inni jak k olw iek w ierzący, n astaw ien i a n ty k le - ry k aln ie, dlatego często ostro zw alczani przez k le r (W. W ito s)7#, co m iało istotne znaczenie dla społecznego ru c h u na wsi. S tąd też dla g ru n to w nego poznania wsi podjął G urnicz b adania n ad rozw ojem ch rześcijańs kiej d o k try n y społecznej. W efekcie tego pow stało kilk a prac, ja k L ib e
ralizm i socjalizm a chrześcijańska d o k try n a społeczna X I X w ie k u , Ks. S ta nisław S to ja ło w ski a rozw ój ruchu i d o k tr y n y ch rześcijańsko-społecz- n e j w G alicji, Z a rys rozw o ju chrześcijańskiej d o k tr y n y społeczno-poli- t y c z n e j 80. Na ten, aczkolw iek wąski, n u r t jego b ad ań dodatkow o m iały
w pływ k o n ta k ty z przedstaw icielam i katolickiej n au k i społecznej w cza sie studiów i p racy na K atolickim U niw ersy tecie L ubelskim (Stefan W y szyński, Czesław Strzeszew ski i inni). N ajbardziej isto tn e je st to, że dostrzegał i k ry ty c z n ie oceniał w pływ d o k try n y
chrześcijańsko-społecz-77 Ibid., s. 202. 78 Ibidem.
79 Zob. J. B o r k o w s k i : Wyklęci spraw iedliw i. LSW, W arszawa 1974. 80 A. G u r n i c z : Liberalizm i socjalizm a chrześcijańska doktryna społeczna
X I X wieku. M iędzyuczelniane Zeszyty N aukowe. Studia z historii m yśli społecz
no-ekonom icznej 1964/10; A. G u r n i c z : Ks. S tanisła w S tojałow ski a r o zw ó j
ruchu i d o k tr y n y chrześcijańsko-społecznej w Galicji. M iędzyuczelniane Zeszyty
Naukowe. Studia z historii m yśli społeczno-ekonom icznej, 1964/4; A. G u r n i c z :
Zarys rozw oju chrześcijańskiej d o k try n y sp ołeczno-politycznej [w:] Współczesna m y śl ekonomiczna (praca zbiorowa), W arszawa 1966.
nej n a idee i czyny działaczy i przyw ódców chłopskich oraz na treść prog ram o w ych koncepcji stronnictw chłopskich. G urnicz p rzed staw iając rozw ój d o k try n y chrześcijańsko-społecznej, sięga do p ro b lem aty k i eko nom icznej zaw artej już w nauczaniu apostołów. Tw ierdzi, że pierw sze gm in y chrześcijańskie, o p arte na wspólnocie m ajątko w ej, b yły w yrazem neg atyw neg o stosunku do własności p ry w a tn e j. T aka sama ocena w ła s ności z a w a rta je st w nauczan iu Kościoła w pierw szych w ie k a c h 81. P óź niej poglądy się różnicują. W iek X III w prow adza „na w idow nię n a j w iększego p rzedstaw iciela d o k try n y chrześcijańsko-społecznej w osobie Tom asza z A k w in u ” . G urnicz rozw ija zaw arte w tom izm ie zagadnienia w łasności, podziału, p racy i płacy, k a p ita łu i pro centu itp.82.
Rozwój k ap italizm u rodzi nowe problem y społeczne i gospodarcze, pogłębia się k o n flik t m iędzy k apitałem i pracą. S ta ra d o k try n a ch rześ cijańska nie w y jaśn ia ju ż ówczesnej nowej rzeczyw istości. S tą d p o w sta ją now e k ieru n k i katolicyzm u społecznego szczególnie widoczne w X IX w iek u n a zachodzie Europy.
G urnicz k o n fro n tu je szeroki ru ch chrzęścijańsko-społeczny z in n y m i ru ch a m i sp o łeczn y m i83. W ykazuje, jak za w zorem Zachodu ru c h te n rozw ija się na ziem iach polskich w X IX w ieku. Na ty m tle u w y p u k la postać ks. Stojałow skiego, w nikliw ie i k ry ty czn ie ocenia jego pro gram . U w zględnia specyfikę polskich u w aru n k o w ań ru c h u chrześcijańsko-spo- łecznego. W yty k a w ypaczenia w do k tryn ie na uży tek praw icy, k tó re nie sp rz y ja ły rozw ojow i d o k try n y i ruchu chrzęścijańsko-społecznego na zie m iach p o lsk ic h 84. W iele uw agi poświęca problem atyce społeczno-ekono m icznej zaw artej w encyklikach papieskich: R e ru m N ova rum i Q uadra-
gesim o A nno.
G urnicz uw ażał, że bez znajom ości ty ch zagadnień nie m ożna w pełni zrozum ieć dziejów ru ch u ludowego, ru ch u spółdzielczego, postaw dzia łaczy chłopskich itp. Silne były w pływ y i w zajem ne p rzenikanie się ty c h n u rtó w na ów czesnej polskiej wsi. Z ainicjow ane przez G urnicza b adan ia w pływ ów chrześcijańskiej d o k try n y społecznej na ru c h ludow y i ru c h spółdzielczy w y m ag ają dalszych studiów i opracow ań.
*
* *
Pow yżej dokonano przegląd u zagadnień z a w a rty c h ty lko w głów n y c h pracach A. G urnicza. N ależy w yjaśnić, że G urnicz napisał ponad 90 prac, z czego opublikow ał ok. 50 rozpraw , m onografii i artyku łów
81 A. G u r n i c z : Zarys rozw oju chrześcijańskiej doktryny... 88 Ibidem.
88 A. G u r n i c z : Liberalizm i socjalizm... 84 A. G u r n i c z : Ks. S. Stojałowski...
Działalność naukowa Antoniego Gurnicza... 19 naukow ych, w ty m c z te ry pozycje książkow e i trz y s k ry p ty dla s tu dentów . N iek tóre obszerne prace pozostały w m aszy n o p isie85. W p ie rw szych lata ch po w ojnie przygotow ał w iele opracow ań dla G łów nego U rzędu P lan o w an ia P rzestrzen n eg o . P ow ażną przeszkodą w początkach jego p racy naukow ej był w y bu ch II w o jn y św iatow ej. P o w o jenn e zaś tru dno ści spow odow ały, że pierw sza obszerniejsza p raca nauk ow a u k a zała się d ru k ie m dopiero w roku 1958 (poprzedziło ją k ilk a a rty k u łó w w ko n sp iracy jn ej i pow ojennej prasie ludow ej). W sum ie n a jb a rd zie j efe k ty w n y okres p rac y naukow ej to lata 1958— 1978.
G urnicz podejm ow ał te m a ty tru d n e , w większości m ające skąpą bazę źródłow ą. W efekcie dał pionierskie opracow ania z zakresu chłopskiej m yśli ekonom icznej, działalności kółek rolniczych, ru ch u spółdzielczego, a szerzej ru c h u ludow ego 8\ Jego p race m ają c h a ra k te r in te rd y sy p lin a r- ny. J e st to efe k t um iejętn eg o łączenia m etod p racy h isto ry k a i ekono m isty. B adania tak ie u łatw ia ła m u szeroka znajom ość historii, ekonom ii, filozofii. W ty c h dziedzinach ciągle doskonalił sw oją wiedzę. N ajw ięcej uw agi pośw ięcał p ro b lem aty ce h istory czn o -ag rarn ej rzu cając „now y snop św iatła na k o n tro w ersy jn e p ro b le m y ” 8T.
D ziałalność nauko w a A ntoniego G urnicza stanow i trw a ły w k ład do badań z zakresu p ro b lem aty k i społecznej, politycznej i gospodarczej pol skiej w si d rugiej połow y X IX i początków XX w ieku.
Р Е З Ю М Е Научная деятельность Антония Гурнича (1912—1978) тесно связана с его со циальным происхождением, образованием и политической деятельностью. Он родился в крестьянской семье, окончил гуманитарную гимназию, а затем юри дический факультет и ф акультет меж дународны х отношений Университета им. Яна К азим еж а во Львове. После окончания войны начал работать по спе циальности и одновременно изучал экономию. Получил научные звания доктора юридических наук, доктора экономических наук и габилитированного док тора экономических наук. Особенно сильное влияние на научное развитие Гур нича оказали проф. Ст. Грабский, Ф. Буяк, А. Кш ижановский. Важным ф акто ром, инспирирующим исследовательские интересы А. Гурнича, была его поли тическая деятельность в Союзе сельской м олодеж и „Вици” (ZMW „Wici”) и в партии „Stronnictwo Ludowe” — SL (до войны), участие в подпольном дви ж ении во время войны. Он был членом III отряда крестьянских батальонов (Bataliony Chłopskie), руководил работой Отдела планирования и Экономической
85 Z relacji ustnej (zapis autoryzowany) J. Pietruszew skiej, która katalogow ała dorobek A. Gurnicza w ynika, że łączna liczba napisanych prac w ynosi 92 pozycje, czyli ponad 40 prac pozostało w m aszynopisie bądź w rękopisie (w tym 4 książki).
89 A. W o ś : In s ty tu t y uczelniane w obe c potrzeb praktyki. „Życie Szkoły
W yższej” 1973, 11, s. 97.
комиссией партии SL Roch в гор. Кельце, писал статьи на экономические темы в подпольной печати. Вторая мировая война вспыхнула, когда ученый только начинал свою д ея тельность. Она на несколько лет приостановила теоретические исследования ученого, но благодаря участию в подпольном движении он приобрел опыт об щ ественно-политической деятельности. К научной работе вернулся в 1945 г. сначала в Ягеллонском университете в Кракове, а затем в Университете им. Кюри-Склодовской в Люблине (1956). А. Гурнич проводил широкую дидакти ческую работу в области экономических наук (экономия, планирование, ста тистика, история экономической мысли), занимался изучением польской эконо мической мысли, особенно аграрной. Кроме того, углублял свои знания в области социологии, философии, истории, благодаря чему его исследования приобрели интердисциплинарный характер. Важ нейш ие направления в исследованиях А. Гурнича: 1) крестьянская экономическая мысль, представленная автором как процесс её формирования в борьбе за самостоятельность и независимость; в этой тема тической группе можно выделить работы, посвященные общ ественно-экономи- ческим взглядам деятелей и руководителей партии SL; 2) кооперативная мысль (работы, посвященные кооперативному движ ению , а такж е жизни, деятельности и взглядам ведущ их руководителей этого движения: Ф. Стефчику, С. Тугутту, Р. Мельчарскому и М. Рапацкому); 3) христианская общественно-экономическая мысль. А. Гурнич написал несколько десятков работ, являющихся прочным вкла дом в польскую науку. Главные из них: Экономическая программа крестьян ского движения в период второй независимости Польши; Крестьянская э к о н о мическая мысль в Галиции; Винценты Витое. Очерк жизни и деятельности; За равную м е рку для крестьян; Ф ранциш ек Стефчик. Ж и з н ь , взгляды, деятель ность; Сельскохозяйственные кружки в Галиции; Либерализм и социализм и христианская общественная доктрина X I X века. Самое большое количество публикаций вышло в свет в 1958—1978 гг, т. е. в период работы Гурнича в Университете им. М. Кюри-Склодовской в Люблине, где работал 20 лет (1956—1976). Ученый внес большой вклад в университетскую дидактику, обучая студентов и руководя работами молодых работников науки. А. Гурнич, автор оригинальных научных работ и необыкновенно интересных лекций, остался в памяти своих сотрудников и воспитанников как добросо вестный исследователь, пытливый ученый и замечательный преподаватель. S U M M A R Y
The scientific activity of Antoni Gurnicz (1912—1978) is in close connection w ith his social background, education and political activity. He was born in a peasant fam ily in a village of the K ielce region. He graduated from a grammar school, and then com pleted the facu lties of law and diplom atic relations at Jan K azim ierz U niversity in Lvov. A fter the war, he com pleted the studies of econom y w hich he had begun sim ultaneously w ith his professional work. As a research worker he obtained the degrees of doctor of natural sciences, doctor of econom ic sciences and assistant professor of economic sciences.
A special influence on his developm ent as a scientist was exerted by Pro fessors St. Grabski, F. Bujak and A. K rzyżanowski. An im portant factor arousing
