Ewolucja opodatkowania polskiego rolnictwa w latach 1971-1985

Stefan Ogrodnik

Ewolucja opodatkowania polskiego

rolnictwa w latach 1971-1985

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 25, 187-198

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X V , 15 SECTIO H 1991

In stytu t E konom iki P rod uk cji O rganizacji i Zarządzania W ydziału Ekonom icznego UMCS

S t e f a n O G R O D N I K

Ewolucja opodatkowania polskiego rolnictwa w latach 1971—1985

E volu tion of th e T axation on P olish A gricu ltu re B etw een 1971 and 1985

W latach 1975— 1985 1 system p odatku rolnego w Polsce przeszedł dw ie reform y: w 1971 r. oraz w 1984 r. Zarówno pierw sza, jak i druga reform a podatkow a spowodow ana była zaistniałą sytu acją ekonomiczną w naszym k ra ju i potrzebą dostosow ania system u świadczeń rolniczych do zadań i celów polityki rolnej, jakie w tych latach uznano za najw aż­ niejsze.

Gospodarkę naszą lat siedem dziesiątych charakteryzow ał intensyw ny w zrost po p y tu społecznego na w ysokogatunkow ą żywność. Należało za­ tem uczynić w szystko, aby zapewnić szybszy rozwój produkcji żywności i ukształtow ać jej w łaściwą s tru k tu rę . Stąd po 1970 roku — w polityce rolnej naszego k ra ju za istotne uznano 3 n astępujące cele społeczno-eko­ nom iczne 2:

1) dążenie do osiągnięcia m aksym alnego przy ro stu produkcji rolnej i właściwego ukształtow aniu jej stru k tu ry ;

2) realizacja zadania stopniow ej przebudow y u stro ju rolnego, połączo­ nej z rek o n stru k cją społeczno-ekonom iczną i techniczną rolnictw a;

3) dążenie do osiągnięcia równego w m ieście i na wsi tem pa w zrostu dochodów ludności.

Dla realizacji w ym ienionych celów w polityce rolnej tam tego etapu do czynników sty m u lujący ch rozwój p rodukcji rolnej włączono oprócz czynników ekonomicznych, pom ijane dotychczas zagadnienia społeczne i socjalno-bytow e wsi. U regulow ano od stro ny praw nej zagadnienie w łas­ ności gospodarstw rolnych, wprowadzono powszechnie obow iązujący sy­ stem przejm ow ania ziemi od rolników w podeszłym wieku, w zam ian za rentę, objęto ludność w iejską ubezpieczeniem zdrow otnym , co zapew niło te j ludności praw o do pełnej opieki lekarskiej.

1 T ym artyk u łem n aw iązu jem y do p odjętego w cześn iej tem atu, d oprow adzo­ n ego do 1971 r. Zob. Ann. U niv. M ariae C urie-S k łod ow sk a, sectio H, vol. X I/X II, 15 z 1977/1978 r.

2 E. G o r z e l a k : Cele, śro d k i i m e t o d y p o ls k ie j p o li ty k i rolnej, „W ieś w sp ó łcz.” 1976, s. 7.

188 S tefa n O grodnik

W śród czynników ekonom icznych zm ierzających do zapew nienia re a ­ lizacji podstaw ow ych celów polity ki rolnej, oprócz cen, k re d y tu i sy ste­ m u k o n tra k tac ji, niepoślednia rola p rzy pad ła system ow i św iadczeń ro l­ niczych. W ro k u 1971 dokonano g eneralnej refo rm y tego system u, w w y­ n ik u której zniesiono ham ujące specjalizację gospodarstw , obowiązkowe dostaw y p ro d u k tó w ro lny ch 3 oraz dokonano k o rek ty przepisów dotyczą­ cych podatku gruntow ego od przychodowości norm ow ej. Podstaw ę p raw ­ ną, stw orzonego w w y n ik u refo rm y z 1971 r., nowego system u podatku rolniczego w Polsce stanow iła treść ustaw y o p odatku grun tow ym z dnia 26 października 1971 r.4 oraz rozporządzenie R ady M inistrów w spraw ie p o d atk u gruntow ego z d n ia 22 listopada 1971 r .5 U staw ą z 1971 r. został anulow any d ek ret o po datku g runtow ym z roku 1951. N ajistotniejszym zagadnieniem refo rm y podatkow ej z 1971 r. było to, że do po datku g ru n ­ towego włączone zostały św iadczenia na F undusz Rozw oju Rolnictw a, re a ­ lizowane do 1971 r. w obow iązkow ych dostaw ach zbóż, ziem niaków i zwie­ rz ą t rzeźnych. W zw iązku z ty m now y p odatek gru nto w y posiadał częś­ ciowo odm ienny c h a ra k te r i pełnił dodatkow ą funkcję grom adzenia za­ sobów pieniężnych na zespołową akum ulację w rolnictw ie, głównie na m e­ chanizację. Część św iadczeń pieniężnych rolników przeznaczona była z gó­ ry na zespołowe inw esty cje m echanizacyjne, k tó re pow inny służyć m.in. ty m sam ym gospodarstw om , k tó re te św iadczenia ponosiły.

Nowy p o d atek g ru n to w y składał się zatem z dwóch części: z podatku naliczanego od przychodow ości szacunkow ej, p rzy zastosow aniu do obli­ czeń staw ek procentow ych oraz z podatku od pow ierzchni użytków rol­ nych i g ru n tó w ornych przeliczeniow ych — p rzy zastosow aniu staw ek kw otow ych.6 P ierw sza część tego po datk u obliczana była zatem od p rz y ­ chodowości szacunkow ej z gospodarstw a rolnego w zależności od położe­ nia danej m iejscow ości w odpow iedniej grupie byłych pow iatów i strefie ekonom icznej, od rod zaju użytków rolnych i ich klasy oraz od obow ią­ zującej na danym teren ie skali podatkow ej ze staw kam i procentow ym i. Zasadnicze k ry te ria obliczania tej części p od atku nie zostały zmienione, jed n ak ustaw a w prow adziła w niej daleko idące zm iany. W porów naniu z dotychczasow ym ustaw od aw stw em podatkow ym , ustaw a z 1971 r. w p ro ­ w adziła zm ianę głównie w liczbie stre f ekonom icznych oraz w stosow anej p ro g resji podatkow ej. U staw a u trz y m ała tylko cztery stre fy ekonom icz­ ne, a m ianow icie: w ielkom iejską, m iejską, w iejską i w iejską oddaloną, do któ rch zaliczano poszczególne m iejscow ości w zależności od odległości od

3 U staw a z dnia 2 6 X 1971 r. o zn iesien iu ob ow iązk ow ych dostaw zbóż, ziem ­ n ia k ó w i zw ierząt rzeźn ych (Dł U. Nr 27 z 1971 r. poz. 253).

4 Dz. U. N r 27 z 1971 r„ poz. 254. 5 Dz. U. N r 31 z 1971 r., poz. 282.

6 A rt. 3 ust. 1 i 2 u sta w y z dnia 26 X 1971 r. o podatku gru n tow ym (Dz. U. N r 27 z 1971 r. poz. 254) stw ierd za ł, że: „p od staw ę op od atk ow an ia sta n o w i przychód sza ­ c u n k o w y w y ra ża ją cy ogół p o ży tk ó w z gosp od arstw a rolnego w roku poprzed zają­ cym rok p od atk ow y, u sta lo n y z obszaru g ru n tó w gosp od arstw a na p od staw ie norm p rzeciętn ego przychodu szacu n k ow ego z 1 ha u ży tk ó w rolnych i leśn ych , z d o licze­ niem przychodów z d ziałów sp ecja ln y ch , jeżeli d ziały te są p row adzone w go sp o ­ d a rstw ie roln ym w w ięk szy ch rozm iarach, o k reślo n y ch przez R adę M inistrów , p rzy­ ch od ów z w ód stojących i z in n ych źródeł ,nie pod legających opodatkow aniu po­ datk iem o b rotow ym oraz p ow ierzch n ia u ży tk ó w roln ych w yrażon a w h ektarach i p ow ierzch n ia g ru n tó w ornych, w yrażon a w hektarach p rzeliczen iow ych w ed łu g stan u w dniu 1 sty czn ia roku p od a tk o w eg o ”.

ry n k u zbytu, gęstości zaludnienia, uprzem ysłow ienia oraz sieci kom uni­ kacyjnej.

Szczegółowe zasady zaliczania m iejscowości do poszczególnych stref, ustalono w rozporządzeniu w ykonaw czym do ustaw y z dnia 26 X 1971 r. Zlikw idow ana została strefa podm iejska, a zaliczane dotychczas do tej stre fy m iejscowości zostały przeniesione do strefy w iejskiej, w k tó rej obow iązyw ały niższe o 10% norm y przychodu szacunkowego. Równocześ­ nie obniżono o 10% poziom norm w srefach w ielkom iejskiej i m iejskiej, przez zastosow anie w strefie w ielkom iejskiej norm obow iązujących do­ tychczas w strefie m iejskiej, zaś w strefie m iejskiej norm , k tóre d o ty ch­ czas stosow ano w zlikw idow anej strefie podm iejskiej. W w ynik u tych przem ieszczeń nastąpiło obniżenie p odatku gruntow ego od przychodo- wości w gospodarstw ach należących dotychczas zarów no do srefy pod­ m iejskiej, jak i dwóch stref m iejskich o około 10— 15% w porów naniu z rokiem 19717 Zm iany te w ym agały opracow ania nowej tabeli norm p rze­ ciętnego przychodu szacunkowego z 1 ha obszaru gruntów , za pomocą któ ry ch ustalono podstaw ę opodatkow ania gospodarstw a.

Pow ażnych zm ian dokonano i w drugim składniku k o n struk cji po­ d a tk u rolniczego od przychodowości, m ianowicie w skalach podatkow ych ze staw kam i procentow ym i, p rzy pomocy których obliczano wysokość pod atk u dla gospodarstw a. Od 1972 r. obowiązywały tylko 4 skale po­ datkow e, w m iejsce daw niej stosow anych 6 skal. J a k wiadomo skale sta ­ w ek procentow ych b yły progresyw ne. N ajostrzejsza p ro g resja w ystępo­ w ała w skali N r 1 (od 7 do 20% podstaw y opodatkow ania), stosow anej w w ojew ództw ach centralnych, najłagodniejsza — w skali N r 6 (od 7 do 12%), stosow ana w byłych w ojew ództw ach koszalińskim i olsztyńskim . W w y n iku refo rm y system u św iadczeń zniesiono 2 skale o najw yższych staw k ach (7—20% i 7— 19% przychodow ości podatkow ej), stosow ane w byłych w ojew ództw ach centralnych, w schodnich i południow ych. Na te ­ reny , na których obow iązyw ały te dwie skale podatkow e, rozciągnięto zm odyfikow aną skalę stosow aną w byłym wojew ództw ie opolskim i w y­ noszącą 9— 16% przychodow ości -podatkowej. Była to skala podstaw ow a. Na innych teren ach stosowano 3 dalsze skale. Skalę N r 2 (9— 15,4% p rz y ­ chodowości) stosowano w byłym wojew ództw ie w rocław skim ; skalę N r 3 (9— 14,4%( w byłym wojew ództw ie szczecińskim i skalę N r 4 (9— 12,4%) w byłych w ojew ództw ach koszalińskim , olsztyńskim i zielonogórskim. W zw iązku z w łączeniem do po d atku gruntow ego sum y 500 m in zł, jako części kosztów zw iązanych z objęciem z dniem 1 I 1972 r. ludności chłop­ skiej ubezpieczeniem zdrow otnym , trzeb a było odpowiednio zm odyfiko­ wać skale podatkow e. Dokonano tego przez podwyższenie staw ek p odat­ kow ych. Na p rzykład w gospodarstw ach o najniższej podstaw ie opodatko­ w ania skale podatkow e zwiększono o 2 p u n k ty , stąd staw ka podatkow a w ynosiła tam 9% przychodowości, natom iast w gospodarstw ach o n a j­ wyższej przychodow ości podwyższono staw ki podatku o 0,4%, stąd w szyst­ kie 4 skale podatkow e kończyły się tym ułam kiem procentu. W ten spo­ sób zabezpieczono do pobrania w ram ach podatku rolnego niezbędną kw o­ tę 500 m in zł i dokonano spłaszczenia p rogresji podatkow ej, odciążając

7 D. J a s i ń s k a : R e fo rm a p o d a t k u g ru n to w eg o , „F in an se”, 1972 7. Zob. także: A . B a t o r s k i : N o w e p r z e p i s y w p o d a t k u g r u n t o w y m , „W ieś w sp ółcz.”, 1972, 3.

190 S te fa n O grodnik

od nad m iern ych obciążeń gospodarstw a o w yższej przychodow ości. Róż­ nice w p ro g resji po datkow ej m iędzy sta ry m a now ym podatkiem ilu stru je tab . 1.

Tab. 1. P rogresja w podatku g ru n to w y m od p rzych od ow ości szacu n k ow ej przed i po reform ie z 1971 r.

P ro g ressio n in th e land ta x from th e estim ated profit before and after th e reform of 1971 1971 r. 1972 r. B yłe w oje­ wództwa staw ki podatkowe w % przychodowości szacunkowej Rozpiętość progresji staw ki podatkowe w % przychodowości szacunkowej Rozpiętość progresji najniższe najw yższe najniższe najw yższe

Centralno- -w schod- nie i po­ łudniowe 7,0 20,0 1 :2,9 9,0 16,4 1 :1,8 Opolskie 7,0 16,0 1 :2,3 9,0 16,4 1 :1,8 W rocław­ skie 7,0 15,0 1 :2,1 9,0 15,4 1 :1,7 Szczeciń­ skie 7,0 14,0 1 :2,0 9,0 14,4 1 :1,6 Zielono­ górskie 7,0 14,0 1 :2,0 9,0 12,4 1 :1,4 K oszaliń­ skie i ol­ sztyńskie 7,0 12,0 1 :1 ,7 9,0 12,4 1 :1,4 Źródło: J. D u s z a : W s p r a w i e z m ia n s y s t e m u ś w ia d c z e ń g o s p o d a r k i ch ło p s k iej, W ieś W spółczesna 1973, 5.

Rozporządzenie R ady M inistrów z 22X1 1971 r. — ustaliło też stałe staw k i podatkow e dla rolniczych spółdzielni p ro d uk cy jn y ch, w w yso­ kości 7% pod staw y opodatkow ania z g run tów w niesionych przez spół­ dzielców i dzierżaw ionych od osób fizycznych oraz 6% przychodow ości z g ru n tó w p rze jęty c h z P F Z i innych przekazanych spółdzielniom przez państw o. Na n iek tó ry ch tere n ac h byłych w ojew ództw północnych i za­ chodnich oraz w części byłego w ojew ództw a lubelskiego i rzeszowskiego stała staw ka podatkow a obow iązująca spółdzielnie pro d u k cy jn e w ynosiła 4% p odstaw y opodatkow ania. N a poziom ie 4% przychodow ości ustalono rów nież stałą staw k ę podatkow ą z g ru ntó w należących do osób praw n y ch, kościołów i zw iązków w yznanionw ych oraz in sty tu c ji w ychow aw czych i opiekuńczych na tere n ie k ra ju . K ółka rolnicze z u p raw ianych przez nie g ru n tó w obow iązyw ał p o d atek w w ysokości 4 i 6% p odstaw y opodatko­ w ania w zależności od regionu k ra ju . N ajniższą staw kę podatkow ą —

1,75% przychodow ości, rozporządzenie przew idyw ało dla zespołów w y ­ pasow ych owiec, z g ru n tó w w ydzierżaw ionych im na p astw iska przez te ­ renow e rad y narodow e.

D ruga część p o d atk u gruntow ego to tzw . podatek kw otow y. Był to zupełnie now y elem en t w p o d atk u rolniczym . Ta część p o d atk u rolniczego zastąp iła daw ne św iadczenia rzeczowe i przeznaczona była na F undusz Rozw oju R olnictw a. P łaciły tę część p o d atku gruntow ego tylk o te gospo­

darstw a, k tó re podlegały do 1971 r. obowiązkowym dostaw om . N ależy przypom nieć, że gospodarstw a o pow ierzchni większej niż 1 ha użytków rolnych, lecz nie przekraczających 2 ha gruntów ornych przeliczenio­ w ych, zobowiązane były tylko do obowiązkowych dostaw zw ierząt rzeź­ nych, a dopiero gospodarstw a powyżej 2 ha przeliczeniow ych gru ntów ornych realizow ały dostaw y w szystkich trzech podstaw ow ych produktów rolnych, tj. zbóż, ziem niaków i m ięsa.8 K w otow ą więc część po datku g ru n ­ towego płaciły tylko gospodarstw a powyżej 1 ha użytków rolnych, p rzy czym gospodarstw om do 2 ha przeliczeniow ych gruntów ornych w ym ie­ rzano ty lk o podatek kw otow y od ogólnej pow ierzchni użytków rolnych, nie obow iązyw ała ich natom iast dalsza część tego podatku, ustalona od przeliczeniow ych g runtów ornych.

Św iadczenia na Fundusz Rozwoju R olnictw a w ym ierzane były nie od przychodow ości szacunkow ej gospodarstw , lecz odrębnie, przez zastoso­ w anie dwóch staw ek kw otow ych: staw ki z 1 ha użytków rolnych oraz staw ki z 1 ha przeliczeniow ych gruntów ornych. Staw ki te — m ówiąc najogólniej — zostały ustalone przez przem nożenie norm dostaw obowiąz­ kow ych poszczególnych p roduktów rolnych przez różnice cen tych pro­ duktów w ystęp u jącą w obowiązkowych dostaw ach i skupie w olnoryn­ kow ym . Staw ki kw otow e z 1 h a użytków rolnych (odpowiednik obowiąz­ kow ych dostaw zw ierząt rzeźnych) były w ynikiem przem nożenia norm przez różnicę cen żywca wynoszącą 10 zł/kg, zaś staw ki z 1 ha przelicze­ niow ych g runtów ornych (odpowiednik obowiązkowych dostaw zbóż i zie­ m niaków ) pow stały przez przem nożenie skorygow anych norm dostaw obowiązkowych zbóż przez łączną różnicę cen zbóż i ziem niaków w w y­ sokości 1,80 zł/kg, na k tó rą złożyła się różnica cen zbóż w wysokości 1,25 zł/kg oraz ziem niaków — 0,20 zł/kg. P rzy jęto p rzy tym , że relacje obowiązkowych dostaw ziem niaków i zbóż kształtow ały się jak 2,75:1. P rzy jęcie łącznej różnicy cen zbóż i ziem niaków pozwoliło w yelim inow ać trzeci rodzaj staw ek kw otow ych odpow iednika obowiązkowych dostaw ziem niaków.

Należy podkreślić, że staw ki kw otow e z 1 ha przeliczeniow ych g ru n ­ tów ornych obliczone zostały p rzy przyjęciu norm obowiązkowych dostaw zbóż stosow anych dla najniższej grupy w ym iarow ej gospodarstw podle­ gających obowiązkowym dostaw om zbóż i ziem niaków, o pow ierzchni 2— 2,90 ha przeliczeniow ych gru ntó w ornych. Oznaczało to zniesienie p ro ­ gresji w św iadczeniu na F undusz Rozwoju Rolnictw a.9 Wysokość staw ek kw otow ych z 1 ha użytków rolnych została ustalona na poziomie od 200 zł/ha w byłym powiecie leskim do 420 zł/ha w n iektórych pow iatach woj. poznańskiego. Dla byłego pow iatu ustrzyckiego w woj. rzeszowskim ustalono staw kę jeszcze niższą, w ynoszącą 140 zł/ha.

Staw ki z 1 ha przeliczeniow ego g runtów ornych zostały ustalone dla byłych pow iatów w wysokości 50— 160 zł/ha, a w niektórych rejonach gór­ skich b y ły one jeszcze niższe i w ynosiły 40 zł/ha.10

8 P raca zbiorow a: N o w e u s t a w y rolne, LSW , W arszaw a 1975, s. 359.

9 P rzy ob ow iązk ow ych d ostaw ach zbóż i ziem niaków w y stęp o w a ła progresja w zależności od obszaru gospodarstw , natom iast przy dostaw ach zw ierząt rzeźnych p rogresja n ie ob ow iązyw ała.

10 Z ałącznik N r 1 do rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 22 X I 1971 r. w sp raw ie podatku gru n tow ego (Dz. U. nr 31 z 1971 r. poz. 282).

192 S tefa n O grodnik

Dla całości obrazu należy jeszcze stw ierdzić, że ówczesny system po­ d a tk u rolnego zaw ierał w sobie także fo rm y p o d atku w yrów naw czego płaconego przez n iek tó re gospodarstw a rolne z ty tu łu prow adzenia w w iększych rozm iarach tzw . działów specjalnych. U staw a o p o d atku g ru n ­ tow ym z 1971 r. — za działy takie uw ażała u p raw y : ogrodnicze, roślin leczniczych, w ik lin y, chm ielu, ty to n iu , hodow lę jedw abników oraz p rz e ­ m ysłow y chów d robiu oraz w ydobyw anie to rfu , piasku, żw iru i k a m ie ­ ni.11 Rada M inistrów — rozporządzeniem z dnia 8 grud nia 1971 r., ok reś­ liła szczegółowe przep isy w ykonaw cze opodatkow ania działów sp ecjal­ n y ch .12 Przychód z ty ch działów dla celów podatkow ych, obliczano przez pom nożenie w yrażonej w arach lub m 2 pow ierzchni u p raw przez w łaści­ w ą dla danej u p raw y no rm ę przychodu, zaś w p rzy p ad k u p rodu k cji zw ie­ rzęcej przez pom nożenie w yrażonych w sztukach jedn ostek p rodukcji (ponad liczbę sztu k w olną od podatku) — przez określoną kw otę p odatku od jednej sztuki.

Om ówienia w ym aga jeszcze spraw a ulg i zniżek stosow anych w ów­ czesnym system ie p o d atk u gruntow ego. N ależy podkreślić, że nowe p rz e ­ pisy podatkow e nie tylk o zachow ały istniejące już ulgi i zw olnienia po­ datkow e, ale jeszcze system ulg rozbudow ały. W p o d atk u obliczanym w edług staw ek kw otow ych, upow szechniono dla gruntów P F Z na cały k ra j dotychczasow e zw olnienie z obow iązkow ych dostaw Do roku 1971 zw olnienie to było stosow ane tylko na teren ach zachodnich i północnych, a także w Bieszczadach.13 W p o d atk u ustalo nym w edług staw ek procen ­ tow ych przy zn an o 30% obniżkę grupom up raw ow ym i innym zespołom k ooperacyjnym z g ru n tó w objętych zespołową gospodarką. U trzym ano zniżki podatkow e dla gospodarstw położonych w słabych ekonom icznie w siach oraz na teren ach o ograniczonych m ożliw ościach zarobkow ania: zachowano ulgi socjalne — rodzinne i żołnierskie. O drębnym zarządze­ niem M inistra Finansów została także uregulow ana spraw a ulg in w esty ­ cyjny ch .14 Z arządzenie to — obow iązujące od 1973 r. — poszerzyło listę in w estycji, z ty tu łu k tó ry c h b yły udzielane ulgi, zm ieniło n iektóre za­ sady stosow ania ulg i b ardziej upow szechniło ulgi inw estycyjne. W ro ­ ku 1976 w yszły dalsze p rzepisy w spraw ie ulg inw estycy jny ch obow ią­ zujących w ro ln ictw ie.15

Przep isy podatkow e z ro k u 1971 uk ształto w ały w Polsce now y system p o d atk u rolniczego. S ystem ten nie m iał ostatecznej form y i m iał ch a­ r a k te r przejściow y. W iele zresztą spraw nie rozw iązała refo rm a p o d atk o ­ w a z 1971 r. J a k to sta ra liśm y się w ykazać, w dalszym ciągu nie sp recy ­ zowano pojęcia podstaw y w y m iaru pod atku — stosow ano aż 3 podstaw y opodatkow ania (przychodowość norm ow ą, h e k ta r u żytków rolnych i h e k ­ ta r przeliczeniow y g ru n tó w ornych); nie rozw iązano także spraw y

po-11 Dz. U. nr 27 z 1971 r. poz. 254, art. 3, punkt 4.

12 R ozporządzenie R ady M in istrów z dnia 8X 111971 r. w sp ra w ie op od atk ow a­ nia p od atk iem gru n tow ym d zia łó w sp ecja ln y ch (Dz. U. nr 34 z 1971 r., poz. 300). 13 J. D u s z a : W sprawie zmian systemu świadczeń gospodarki chłopskiej, „W isś W sp ółczesn a” 1973, 5.

14 Z arządzenie M inistra F in a n só w z dn. 19 X II 1972 r. w sp raw ie ulg in w e sty - c y jn y ch -rem o n to w y ch w g osp od arstw ach rolnych, M P nr 57 z 1972 r. poz. 307; Zob. J. D u s z a : W sprawie zmian systemu świadczeń gospodarki chłopskiej, „W ieś W sp ó ł­ czesn a 1973, 5.

działu k ra ju na nieak tu aln e ju ż g rupy pow iatów i strefy ekonomiczne; pilnych zm ian w ym agały przepisy o ulgach podatkow ych, zwłaszcza ro ­ dzinnych.

Zgodnie z zapowiedzią — dokonana w roku 1971 reform a podatkow a była tzw. „m ałą refo rm ą ”. Czekała nas zatem w najbliższym czasie dalsza „w ielka refo rm a ” podatkow a, k tó ra m iała uwzględnić w szystkie nie za­ łatw ione dotychczas spraw y. R eform a ta była o ty le pilna, że staw ało się coraz bardziej jasne niedostosowanie dotychczasowego podatk u g ru n ­ towego do ak tu aln y ch i przyszłych w arunków gospodarczych i społecz­ nych w rolnictw ie. D otychczasowy system podatku rolnego, ze w zględu, zarów no na swą k o nstrukcję, jak i względnie niew ielki ciężar podatkow y przestaw ał właściwie pełnić swe funkcje właściwe podatkom , tj. zadania sty m u lacji gospodarczej i reg u lacji dochodów.

W szystkie te okoliczności czyniły a k tu aln ą potrzebę nowej reform y podatkow ej. K oncepcja jednak nowego p o datku rolnego dojrzew ała dość długo. Dopiero pod koniec 1984 roku ukazały się przepisy dotyczące no­ wego p odatk u rolnego, obowiązujące wieś od 1985 r. Dokonano zatem n astęp n ej, gruntow nej reform y podatku gruntow ego, którego zasady p rzy ­ nosiła ustaw a o podatku rolnym z dnia 15 listopada 1984 r.16 oraz rozpo­ rządzenie wykonaw cze R ady M inistrów do tej ustaw y, z dnia 14 grudnia 1984 r .17 Równocześnie z ustaw ą o p o datku rolnym , Sejm PRL, podjął także ustaw ę o funduszu gm innym i funduszu m iejskim , postanaw iając, że dochody wym ienionego funduszu pochodzić będą m.in. z jego udziału w e w pływ ach z podatku rolnego, w wysokości 40% tych wpływ ów , przed obliczeniem ulg inw estycyjnych oraz ulg z ty tu łu położenia gruntów na teren ach podgórskich i górskich.18 Stw ierdzić trzeba, że w porów naniu z system em podatkow ym z 1971 roku, ak tualnie obowiązujące przepisy znacznie uprościły w y m iar podatku, czyniąc cały system bardziej jasny i p rzejrzy sty . Z nikły ostatecznie z przepisów podatkow ych nieżyciowe podstaw y opodatkow ania w postaci przychodow ości szacunkow ej oraz kw otow ej, zlikwidowano odrębne w ym ierzanie świadczeń na fundusz gm inny, w yelim inow ano strefy podatkow e i zm niejszono ilość okręgów podatkow ych z pięciu do czterech. Obecny system podatku rolnego obo­ w iązuje w szystkie sektory rolnictw a, a więc zarówno sektor gospodarki indyw idualnej, jak i przedsiębiorstw a uspołecznione w rolnictw ie, tj. p a ń ­ stw ow e gospodarstw a rolne, spółdzielnie produkcy jne i inne podm ioty. O podatkow aniu podlegają g ru n ty rolne oraz dochody z tzw. działów specjalnych, za k tóre ustaw a uw aża: „up raw y w szklarniach, tunelach foliow ych i inspektach oraz u p raw y grzybów i grzybni; u p raw y kw iatów w gruncie oraz ich nasiennictw a; up raw y krzew ów owocowych i roślin zielnych owocujących; szkółki drzew i krzew ów ozdobnych; sady jabło ­ niowe, ferm ow ą hodowlę i chów drobiu rzeźnego i nieśnego; w ylęgarnie drobiu; hodowlę i chów zw ierząt fu terk o w y ch ” .19 N ależy zwrócić uwagę

16 Dz. U. nr 52 z 1984 r. poz .268.

17 R ozporządzenie RM z dnia 14 X II 1984 r. w spraw ie podatku rolnego. Zob. Dz. U. nr 58 z 1984 r. poz. 294.

18 U sta w a z dnia 15 X I 1984 r. o funduszu gm in n ym i funduszu m iejskim . Dz. U. nr 52 poz. 269, art. 2.

19 U sta w a o podatku rolnym . Dz. U . nr 52 z 1984 r. poz. 268 art. 1, u. 4. Z dniem 1 1 1992 r. św ia d czen ie od działów sp ecjaln ych oddzielono od podatku rolnego i w łą ­ czono do sy stem u pow szech n ego podatku dochodow ego (U staw a o podatku dochodo­

w ym ... Dz. U. N r 80 z 199(1 r. poz. 350).

194 S te fa n O grodnik

na zróżnicow any c h a ra k te r opodatkow ania g run tów rolnych oraz docho­ dów z działów specjalnych. P o d atek od g ru n tó w m a c h a ra k te r liniow y, pozbaw iony progresji, n ato m iast p odatek z działów specjalnych m iał cha­ r a k te r liniow o-progresyw ny.20 „Podstaw ę opodatkow ania podatkiem ro l­ nym od g ru n tó w stanow i liczba h e k ta ró w przeliczeniow ych” 21, k tó rą u s ta ­ la się na podstaw ie pow ierzchni, rodzajów i klas użytków rolnych oraz zaliczenia gm in do o kręgu podatkow ego. To zaliczenie do jednego z czte­ rech okręgów podatk ow y ch zostało dokonane „w zależności od w arunków ekonom icznych i p ro d u k cy jn o klim aty czn y ch ” — jak pisze się w u s ta ­ w ie.22 Ze w zględu na to, że bardzo często zaliczenie danej gm iny, m iasta czy osiedla do określonego okręgu podatkow ego może kojarzyć się ze zróż­ nicow aniem glebow ym poszczególnych miejscowości, w arto w tym m iej­ scu przytoczyć bliższe w yjaśnienie m echanizm u zaliczania ty ch jednostek do poszczególnych okręgów , jakie podaje w sw ym a rty k u le A. Konopka. W edług tegoż a u to ra „podstaw ę do zaliczenia poszczególnych gm in do jednego z czterech okręgów podatkow ych stanow iły syntetyczne m iern iki w aloryzacji rolniczej p rze strz e n i pro d u k cy jn ej i poziom u ekonomicznego. Z uw agi na zgłaszane w ątpliw ości należy w yjaśnić — pisze cytow any a u to r, iż czynnik jakości g ru n tó w nie stanow ił bezpośredniego k ry te riu m do zaliczania gm in do okręgów podatkow ych. W arun ki glebowe zostały uw zględnione w no rm ach przeliczeniow ych w ram ach każdego okręgu. C zynnik jakości gleby n ato m iast stanow ił podstaw ę znacznego zróżnico­ w ania przeliczników dla poszczególnych klas i rodzajów użytków rolnych. Na przykład przelicznik dla klasy V jest czterokrotnie niższy niż dla kla­ sy I, a g ru n ty k lasy VI są całkow icie zwolnione z opodatkow ania. W tej sy tu acji czynnik b o n itacji nie m ógł być d ru g i raz uw zględniony przy kw alifik o w an iu gm in do okręgów podatk ow y ch”.23 U stalone przeliczniki dla poszczególnych klas u żytków ro lny ch w okręgach podatkow ych poda­ jem y w tab . 2.

R ozporządzeniem z d n ia 14 g ru dnia 1988 ro k u w spraw ie p o d atk u ro l­ nego, Rada M inistrów zaliczyła gm iny, m iasta i dzielnice m iast do po­ szczególnych okręgów p odatkow ych.24 N iew ielką m ożliwość przem iesz­ czeń gm in do innych okręgów gospodarczych posiadają W ojew ódzkie Ra­ dy N arodow e (do 0,5% h e k ta ró w prezliczeniow ych w w ojew ództw ie). P o ­ dobne u p raw n ien ia w zakresie przenoszenia wsi do innych okręgów posia­ d a ją Rady N arodow e stopnia podstaw ow ego, także do wielkości rzędu 0.5% h ek taró w przeliczeniow ych w gm inie. J a k pisze A. K onopka — p ra k ­ tycznie d aje to m ożliw ość przeniesienia do niższego okręgu podatkow ego 2—4 gm in w w ojew ództw ie i około 3— 4 wsi w gm inie.25

S p raw ą istotną, zwłaszcza dla podatników , jest wysokość podatku. U staw a docelowo określiła tę wysokość rów now artością pieniężną 2,5 q ży ta „obliczoną w edług cen urzędow ych, obow iązujących w uspołecznio­ nych jednostkach sk u p u dla zbóż ko n trak to w an y ch , w d niu 1 stycznia

ro-20 A. K o n o p k a : N o w e z a s a d y o p o d a tk o w a n i a ro l n ic t w a , „Rada N arodow a, G ospodarka, A d m in istra cja ”, 1985, 5.

21 A rt. 4 u. 1 u sta w y o podatku roln ym . 22 A rt. 4 u. 4 u sta w y o p od atk u rolnym . 23 K o n o p k a : op. cit.

24 Zob. załącznik nr 1 do w y m ien io n eg o rozporządzenia R.M. (Dz. U . nr 58 z 1984 r. poz. 294).

Tab. 2. P rzeliczn ik pow ierzchni u żytk ów rolnych w okręgach p od atk ow ych T he con version of th e area of arable lands in the ta x a tio n regions R odzaje u ży tk ó w

roln ych G runty orne Łąki i p a stw isk a O kręgi podatkow e I II III IV I II III IV

K la sy u ży tk ó w rolnych P rzeliczn ik i

I 1,90 1,75 1,60 1,40 1,70 1,55 1,40 1,30 II 1,75 1,60 1,45 1,30 1,40 1,30 1,20 1,05 I l ia 1,60 1,45 1,35 1,20 — — — — III — — — — 1,20 1,10 1,00 0,90 IH b 1,35 1,35 1,15 1,00 — — — — lV a 1,10 1,00 0,90 0,80 — — — . — IV — — — — 0,75 0,70 0,60 0,55 IVb 0,80 0,75 0,65 0,60 — — — — V 0,50 0,45 0,40 0,35 0,35 0,35 0,30 0,25 V I 0,20 0,15 0,10 0,05 0,15 0,15 0,10 0,05 Źródło: A rt. 4 u. 5 U sta w y o podatku rolnym .

k u podatkow ego, z w yłączeniem prem ii okresow ych” .26 Osiągnięcie w y ­ m ienionej, pełnej wysokości po d atku zaplanow ano w trzech etapach, a m ianow icie: w roku 1985 podatek rolny od gruntów obliczono w wyso­ kości rów now artości pieniężnej 1,5 q żyta z jednego h e k ta ra przelicze­ niowego; w roku 1986 — w rów now artości pieniężnej 2,0 q, zaś term in zastosow ania pełnej staw ki rów now artościi 2,5 q żyta, ustaw a pozostaw iła do decyzji S ejm u PRL.

P rzyjęcie ceny żyta do określenia wysokości podatku rolnego jest roz­ w iązaniem bardzo prostym , p rze jrz y sty m dla podatników i nad er ko­ rzy stn y m dla system u podatkow ego. Nie pozwala bowiem na d ezak tu a­ lizację system u obciążeń, um ożliw iając bieżące dostosow yw anie w ym iaru po datk u do zm ian ceny skupu żyta, czyli ogólnie m ówiąc do zm ian eko­ nom icznych w arunków prod u k cji rolnej.

Ja k wyżej zaznaczyliśmy, oprócz podatku o d gruntów , rolników obow iązyw ał jeszcze podatek liniow o-progresyw ny od dochodów z działów specjalnych: „Podstaw ę opodatkow ania podatkiem rolnym od dochodów z działów specjalnych produkcji rolnej stanow ił dochód obliczony przy zastosow aniu norm szacunkow ych dochodu z określonej jednostki po­ w ierzchni u p raw lub jednostek p rodukcji zw ierzęcej”.27 Roczne norm y szacunkow e dochodu z jednostki pow ierzchni up raw i jednostek produkcji zwierzęcej ustaliła w swym rozporządzeniu wykonaw czym Rada M ini­ strów .28 W ojewódzka Rada Narodowa mogła obniżać lub podwyższać w y­ m ienione norm y szacunkowe dochodu w granicach do 20%. O tym że podatek z działów specjalnych m iał charak ter liniow o-progresyw ny p rze­ sądzał fakt, że dochody z tych działów do wysokości 400 tys. zł opodatko­ w ane były w edług stałej, 10% staw ki podatkow ej, powyżej zaś tej sum y w edług skali progresyw nej. Skala ta w swej dolnej granicy w ynosiła 40 tys. zł, plus 11% od kw oty dochodów przew yższających sumę 400 tys. zł oraz 553 160 zł, plus 75% od kw oty dochodu ponad półtora m iliona zł,

26 A rt. 6 u. 1 u sta w y podatkow ej. 27 U sta w a o podatku roln ym ,art. 7 u. 1.

28 Z ałącznik nr 2 do rozporządzenia Rady M inistrów w sp raw ie podatku rol­ nego z dnia 14 grudniia 1984 r. (Dz. U. nr 58 z 1984 r. poz. 294).

196 S tefa n O grodnik

w górnej swej granicy. Szczegółowe w skaźniki om aw ianej skali p rogre­ syw nej podaje w swej treści ustaw a podatkow a.29 Dodać należy, że ro ln i­ cze spółdzielnie pro d u k cy jn e prow adzące działy specjalne produkcji rolnej, płaciły podatek ro ln y od dochodu z tych działów, wg staw ek zależnych od wysokości dochodu przypadającego na rodziny spółdzielcze, zaś inne je d ­

nostki gospodarki uspołecznionej, uiszczały ten podatek w wysokości sta ­ łej: 10% staw ki dochodu z tych działów .30

N ależy stw ierdzić, że w porów naniu z system em podatkow ym lat sie­ dem dziesiątych, a k tu a ln y system obciążeń rolnictw a jest o w iele prostszy i w ydaje się, że jest chyba bardziej zrozum iały dla sam ych podatników . W obecnym system ie w sposób w y raźn y zary sow u ją się dw ie podstaw o­ we funk cje po d atk u , a m ianow icie: fu nk cja reg u lacy jn a i stym u lacy jna. Zadania regu lacji pełni p o datek przede w szystkim przez jego zróżnico­ w anie w czterech okręgach gospodarczych, a w szczególności przez p rz y ­ ję ty system przeliczników glebow ych w ram ach poszczególnego okręgu, nato m iast zadania sty m u lacji w y n ik a ją z p rz y ję te j zasady liniowego ob­ ciążenia przeliczeniow ego h e k ta ra gru ntó w i z system u zw olnień i ulg podatkow ych przew id zian ych w ustaw ie. P odkreślić należy zwłaszcza fun k cję sty m u lac y jn ą obecnego podatk u, k tó ra jak się w y daje zaznacza się m ocniej i w yraźniej niż poprzednio w całym system ie i w zw iązku z ty m może być b ardziej czytelna dla podatników . P rzesądza o tym , zwłaszcza zniesienie p ro g resji w p o d atk u od g ru n tó w i przyjęcie stałej, liniow ej staw k i opodatkow ania jed no stk i pow ierzchni. Takie rozw iązanie zaw iera w sobie silny elem ent sty m u lacji, każdy bow iem w zrost pro duk cji pow yżej p rz y ję te j staw k i podatkow ej zostaje nie opodatkow any. Je st to zatem zachęta zarów no dla rozw oju p ro du kcji rolnej, ja k i do pow iększa­ nia gospodarstw a, jako w a ru n k u w zrostu tej produkcji.

Podobne elem en ty sty m u lac ji k ry ją się w ustaw ow ym system ie zw ol­ n ień i ulg podatkow ych, szeroko stosow anych i określonych w wysokości znaczącej, co pozw ala przypuszczać, że są bardziej odczuw alne przez po­ datników . Całkowicie zwolnione są od p odatku g ru n ty klas VI i V iz oraz g ru n ty pod lasam i z d rzew ostanem w w ieku do 50 lat. Zgodnie z rozpo­ rządzeniem R ady M inistrów od tego obow iązku zwolnione są także działki pracow nicze pracow ników zatrudniony ch w PG R, g ru n ty będące w za­ rządzie ad m in istracji szkolnej, przydzielone do użytkow ania nauczycie­ lom, a także g ru n ty zn ajd u jące się w pasie drogi granicznej. Częściowo zw alniane są od p o d a tk u g ru n ty n ab y te, o trzym ane w drodze w ym iany i scalenia, pow stałe z zagospodarow ania nieużytków oraz g ru n ty m elio­ row ane. Oprócz zw olnień, system podatkow y zaw iera cały szereg ulg b ę­ dących w yrazem jego fu n k cji sty m u lacy jn ej. U staw a przew id uje znaczne ulgi w p o d atk u z ty tu łu dość szeroko pojętych inw estycji, nabycia g ru n ­ tów lub ich położenia na teren ach górzystych, w ystąpienia klęsk żywio­ łowych, a także spełniania obowiązku służby wojskowej. Z ty tu łu now ych inw estycji rozporządzenie w ykonaw cze do u sta w y przew idu je ulgę w w y ­ sokości 25% w artości ubezpieczeniow ej nowego obiektu, zaś w przy p ad k u

29 U sta w a podatkow a, art. 8 u. 1.

30 W załącznik u do rozporządzenia M inistra F in a n só w z dnia 2 1 X I I 1991 r., w sp ra w ie w y k o n a n ia n iek tó ry ch p rzep isów u sta w y o podatku dochodow ym ..., za ­ m ieszczon o n ow ą ta b e lę norm sza cu n k o w y ch dochodu rocznego w zł z jed n o stk i p o ­ w ierzch n i u p raw lub rod zajów produkcji d ziałów sp ecjaln ych , o b ow iązu jących od 1992 r. (Dz. U. Nr 124 z 1991 r. poz. 553).

inw estycji m elioracyjnej czy m odernizacji 25% wysokości poniesionych, udokum entow anych nakładów podatnika. G ru n ty nabyte, otrzym ane w w yn ik u kom asacji czy pow stałe z zagospodarow ania nieużytków , po okre­ sie zw olnienia od p odatku przez 1— 5 lat, trak to w an e są ulgowo w opo­ datk ow aniu o 75% w pierw szym i o 50% w drugim roku podatkow ym . Od gru ntó w położonych na teren ach podgórskich i górskich ulga w p o d at­ k u rolnym w ynosi 30% dla klas I— III gru ntów oraz 60% dla klas IV i V. Tak zw ana ulga żołnierska w ynosi 40—60% podatku w zależności od licz­ by osób zdolnych do p racy w gospodarstw ie.

Ja k już zaznaczyliśm y, przedstaw iony system ulg i zwolnień podatko­ w ych, w obecnym system ie podatkow ym jest znaczący i czytelny dla podatnika. W połączeniu z p rzy ję tą zasadą liniowego podatku od g ru n ­ tów, system ten zaw iera silne elem enty m otyw acyjne sty m u lu jące do pow iększania obszaru gospodarstw a, konty nu acji now ych i m oderniza­ cyjnych inw estycji oraz rozw oju p rodukcji rolnej. W porów naniu ze skom plikow anym system em progresyw nego podatku gruntow ego z 1971 r., a k tu a ln y system po datku rolnego w ydaje się być narzędziem bardziej zrozum iałym i skutecznym w zględem podatników . Nie oznacza to jednak, że w w y n iku jego k o n stru k cji obciążenie podatkow e gospodarstw rolnych jest niższe niż poprzednio. Przeciw nie — ak tualne obciążenie podatkiem rolnym jest znaczne i bardziej dotkliw e dla podatników , ale to już jest kw estia polityki ekonom icznej względem rolnictw a. Polity ka ta, m ająca do swej dyspozycji także inne in stru m e n ty ekonomiczne poza podatkiem , pow inna odpowiednio kształtow ać poziom dochodów rolniczych, dążąc do ich właściwego p a ry te tu w porów naniu do innych grup ludności.

S U M M A R Y

In th e period b etw een 1971 and 1985 th e sy stem of th e agricu ltu ral ta x in P oland u n d erw en t tw o reform s, o n e in 1971 and th e other in 1984. T he ta x reform o f 1971 did aw a y w ith th e p erform ances in reform agricu ltu re as im p ed in g farm sp ecialization ; it also decreased th e ta x progression, in this w a y fin a n c ia lly reliev in g the farm ers of th e h igh est standard rev en u e. F orm er ob ligatory d eliv ery of th e basic a gricu ltu ral products w a s rep laced by th e so -ca lled quota part of th e m oney ta x from th e fin an cial ta x m ean t m ain ly for th e Fund for th e D ev elo p m en t of A griculture.

The old land tax, then, con sisted of tw o parts: a ta x calcu lated from th e e s ­ tim a ted p ro fita b ility of th e farm w h ere th e p rogressive proportional sum s w ere used in calcu lation s, and a ta x on th e area of th e arab le lands and th e co n v ersio n p lo u g h ­ land w h ere the quota rates w ere used. It m ust be stated th a t it w as a tran sition al system , w ith little e fficien cy and obscure for th e ta x -p a y ers. B ecau se of a p rogres­ siv e ta x a tio n scale, it functioned m ore as a regu lator th an a stim ulator. T he latter fu n ctio n w a s em phasized in the h ectare prin cip le and in a n in sig n ifica n t sy stem of ta x reductions.

The ta x a tio n reform of 1984 did aw ay w ith th e form er system of land ta x , to g eth er w ith its lim itation s and im p erfection s. A n ew sy stem of agricu ltu ral ta x w a s introduced w h ich w a s form u lated in th e v a lu e of rye from one con version h ectare o f th e land. The le v e l of th is ta x to be arrived at is th e v a lu e o f 2.5 q o f rye from one con version hectare of th e land. In th is w ay, the ta x p rogression w a s done aw a y w ith , and th e ta x has a lin ear character. Its present shape in clu d es strong m o tiv a tio n a l elem en ts w h ich arise from th e fa ct th at th e p roduction h igh er th a n th e accep ted one is not ta x ed .

The ta sk s of econom ic stim u la tio n are also included in q u ite a clea rly form u lated sy stem of ta x reductions, w h ich encou rages th e d evelop m en t of econom ic in v e s t­ m en ts.

198 S tefa n O grodnik

In fin a n cia l burd en in g of th e so -ca lled sp ecia l dep artm en ts o f th e lin e a r -p r o ­ g r e ss iv e ta x sy ste m w a s used, w h ic h to a sig n ifica n t e x te n t brings to ligh t th e r e ­ gu la tin g fu n ction s o f th e ta x e v e n before th e task s of stim u lation . B ecau se of th is, it seem s th at th is so lu tio n , e sp e c ia lly in th e tim e of econ om ic reform , is not th e m ost fo rtu n a te one.

G en erally, it sh ou ld be sta ted th at th e p resen t sy ste m of agricu ltu ral ta x is clearer, and co n seq u en tly , m ore e ffic ie n t in rela tio n to th e ta x -p a y e r s as com pared to th e p reviou s sy stem , a lth o u g h at p resen t th e ta x b u rd en on th e farm s is h ig h er and m ore sev ere th a n th e form er one. T he sta te ’s econ om ic p o lic y w h ich b esid e th e ta x has oth er econ om ic in stru m en ts at its disposal, should crea te an ad eq u ate p arity of a gricu ltu ral in com es in a ration al w a y and in rela tio n to th e le v e l of in com es a ch ieved by oth er groups o f th e population.