Idea narodowa i problem więzi społecznej w pracach Fryderyka Skarbka i Józefa Supińskiego

Pełen tekst

(1)",--,,::,,-~m = 1L [?. Aleksandra. 594'-'-_ _ __ _ _ _ _-'2=.=00=3. Lityńska. kat.tlra HI.'.rll Myjll. Ekelłe.lcalł_1. narodowa i. •. •. W. Józefa W latach rozbiorów. wraz ze wzrostem świadomości narodowej i nasileniem walk narodowo-wyzwoleńczych. coraz wyraźniej rysowały się założenia ideowe i programowe polskiej szkoły narodowej. Z jednej strony miały one ścisły zwi'lzek z sytuacją społeczno-gospodarczą i polityczną ziem polskich, ił z dru giej wyrażały dą żenia szkoły narodowej do stworzenia gospodarczych fundamentów dla odrodzenia niezawisłości państwowej. Utrata niepodległości na krótko zahamowala rozwój nauki ekonomii w kmju. Ju ż w pierwszej dekad zie XIX w. nastąpił rozwój piśmiennictwa ekonomicznego . Głównymi ośrodkami ekonomii akademickiej stały się Kraków, Lwów i Warszawa, gdzie na wydziałach prawnych tamtejszych uniwersytetów powstały katedry ekonomii. Do c zo łowych ekonomistów tego okresu należeli m .in. Fryderyk Skarbek i JÓzef Supiński - przedstawiciele polskiej szkoły narodowej. Reprezentanci polskiej szkoły narodowej akcentują cele zbiorowe, współne. Opierają swoje koncepcje na idei zbiorowej narodu, państwa, zespalają myśl ekonomiczną z całokształtem zagadnien społeczno-gospodarczych i połitycz nych. Teorie ekonomiczne opierają się nie tylko na obserwacji życia gospodarczego. alc i na realizowanym systemie wartości morałnych, socjologii i polityce, stanowiących zestaw warunków życia społeczeństwa. Zastanawiają się nad prze s złością i przyszło śc ią kraju, podkreślając istnienie ciągłości historycznej w dziejac h każdego narod u. Doceniają znaczenie wartości narodowych, tradycji , kułtury i religii . Traktują ideę narodową jako historyczny łąc1.Oik pomię dzy jednostką a spoleczeństwem. świadomym swojej tożsamości narodowej, przeszłości historycznej i ideałów. Fryderyk Skarbek (1792- 1866) odegrał ,v Polsce taką samą rolę, jaką w Niemczech Friedrich List. Jest twórcą polskiej szkoły narodowej. Twórczość naukowa Skarbka przypada na okres rozpadu feudalizmu i rozwój struktur.

(2) Ah'k.\,(}lIdra. .. kapitalistycznych. Przemiany te znalal.ły szerokie odbicie w jego dorobku. W 1808 r. Skarbek ukOliczyl Liceum Warszawskie . Jego wyksztalcenicm zajął się bezpośrednio Samuel Bogumil Linde. który zatrudniJ go m.in. przy pracach pomocniczych związanych z przygotowaniem słownika. W latach 1809- 1811 odbył w Paryiu dwuletni kurs nauk ekonomicwych. Zetkn'lł się wówczas z programami postępowych reform społecznych , głoszonymi m .in . przez Piotra Maleszcwskicgo i C.Saint Aubina. W latach 1818- 1830 był profesore m ekonomii i finansów na Uniwersytecie Warszawskim i kierownikiem katedry ekonomii politycznej, którą obj'lł po śmierci Dominika Krys iliskiego. Opublikował szereg podręczników. m .i n. obszerne kompendium Gospodarstwo narodowe (Warszawa 1820- 1821). Podręcznik ten sklada się z dwóch części: E/enwntarl/c zasady gospodarstwa narr)(/(Jw ego ()faz Gospodar,\'tlwJ llarOdOH'e ,\'(OS0\1Ylne czyli nallka lIdmilliJtf(J(ji . Pierwsza część ma chara kter teoretyc zny, druga zawiera rozważania na temat polityki gos podarczej. Najważniejszą pracą Skarbka jest opublikowana w języku francuskim ksi'IŻ ka pl. T""orie des richessn socia/es (Te oria bogactwa społecznego, Pary ... 1803), w której przedstawił swój system tcoret yczny , oparty na nowej mcto dzie badań. Polska wersja tej pracy pl. Ogó/I/e zaslldv I/lIuki g".\'JI"d"/,.I'/lI'a 1/0, rodowego została wydana dopiero w trzydzieści lat później, pierws za część: Ogólne zasady 1Imlki gospodarstwa narodml'ego, cz)'li czysta teoria ekonomii politycznej w roku 1859. druga część: Gospodarstwo JJarodowe Slosowanc. cz.vii z,asady nau.ki Rospodarstwa narodowego zas tosowane do praktyki w roku 1860. Na kierunek rozważań teoretycznych Skarbka inspirujący wplyw wywarli przede wszystkim tacy ekonomiści, jak Adam Smith, Jean C harles Sismonde de Sismondi i Stanisław Staszic. Skarbek zachował z klasycznej ekonomii to , co było w niej trwałego i co stanowiło postęp w rozwoju myśli ludzkiej. Nic ujął liberalizmu doktrynalnie, dostrzegał potrzebę odmiennego stosowania zasad teoretycznych w załeżnoSci od historycznie uk sztaltowllllyc h warunków społeczno-gospodarczych. W jego ujęciu ekonomia traci uniwersalny charakter, staje się nauką o gospodarstwie narodowym, której zadaniem jest "odkrycie zasad i prawideł. według których naród każdy byt swój fizyczny utrzymać i coraz bardziej ulepszać może" ' . Zasady te i prawa ekonomiczne są - zdaniem Skarbka - właściwe każdemu narodow i. Każdy naród jest świadomy swojej odrębności i swoich zadań kulturowych , ma pewne pojęcia i ideały. Skarbek przeprowadza , podobnie jak Staszic, krytykę metody badali klasyków. Przeciwstawia abstrakcyjnej. ahistorycznej idei człowieka ekonomicznego koncepcję jednostki społecznej, która 7.yjąC w ramach społeczeństwa dąży nic tylko do zaspokojenia potrzeb, ale także do doskonałości duchowej i fizycznej. Uważa koncepcje interesu spolecznego za konieczne uzupełnienie idei interesu. I. F. Skarbek, Og(i/ne :.(um/y nauki ~osp{)d(/,.,\'tlVa. po!itya .tI(.'j.1. J, Kraków 1955. s, 14 .. 1wwdOl\'l'RO, cz)!li (' z,ysla leorial'kollo/llii.

(3) Idea. 1/(1. rodowa i. osobistego. W jego ujęciu przedmiotem badań ekonomii jest człowiek posiadający określone potrzeby i żyj'ICY w społcCZClistwic. gdyż:. !... ] len. stan człowieka. tak bliski tego, w którym si<; wszystkie zwierzęta znajdują, mało nas zajmować może I ... 1 lee/. nic moi.emy z niego wyprowadzić ~.adnych wniosków, które by do odkrycia zasad porządku towarzyskiego doprowadzi(' i Z nich ważne nauki o narodach wynieść dozwalały. Człowiek ;i. yją<..:y w stosunkach towarzy skich jest dopiero prze.dmiotem b;ldań dla tego, kto się tą nauk:) I.ajmuje 1... 1Połączona bowiem us ilnosć wielu ludzi spokeznosc pewną ksz'ałc:lcych. zapewlliaj,)c wszystkim możność utrzymania bytu, ocucIzi w każdym wrodzoną c hęć polepszenia. a z ni~ł razem ową nie ustann~ d:,ż ność do udo skonalenia , które jest gł ównym znamieniem odról.niaj.)cym czł()wi~ka od innych istot i. yjących ~ .. Takie ujęcie pozwala uznać Skarbka za twórcę nowatorskiej koncepcji czło wieka gospodarującego . Skarbek dostrzega w pracy i w jej społecznym podziale grani c ę oddzielającą człowieka od innych istot żywych, bada, jaki wpływ ma zamol.ność obywateli na proces wzrostu gospodarczego kraju. jak formy własno ści okrcślają stosunki podziału. a te z kolei - występowanie konfliktów klasowych . Pojęciem bogactwa narodowego obejmuje nie tylko bogactwo obywateli, ale równiei. własność ogólnonarodową. zarówno w sferze produkcji. jak i infrastruktury przemysłowej. zasoby kapitału i pracy. Skarbek wychodzi z założenia. że celem działalności gospodarczej człowieka jest zaspokajanie potrzeb. pomnażanie wartości użytkowych. przetwarzanie zasobów przyrody. które określa .. darami przyrodzenia". Jak pisze. "Produkcja jest to wi\,c połączone działanie zdolności człowieka i sił płodnych przyrodzenia w zamiarze wydania nowych płodów wartości dla człowieka mających lub powi<;ksl.ania wartości płodów już istniejących" " . Skarbek opracował pierwszy na gruncie polskim oryginalny system narodowy. Rozwin'lł ideę narodu jako .. istności moralnej" i podmiotu gospodarowania oraz badał czynniki wzrostu bogactwa narodowego. Naród traktował ..jako ciało moralne. węzłem towarzyskim i tożsamością języka. zwyczajów i ustaw polączone, a od innych podobnych sobie towarzystw odosobnione( .. .1 że naród posiada to wszystko, w co natura kraj przez niego osiadły uposażyła. co praca wszystkich łudzi do niego nałeżących wyrobić może i co ich oszczęd no ść w postaci kapitałów nagromadziła. a ta własność narodu będzie wyłącznym jego prawem względnie do innych narodów .. •. Bogactwa naturalne. ludność, kapitał. zarówno indywidualny. jak i publiczny. stanowią "pierwiastki" bogactwa narodowego. Swój program społeczno-gospodarczy Skarbek opiera na wartościach narodowych. Określają one logikę działania jednostek na płaszczyżnie społecznej i gospodarczej . Opracowywanie i funkcjonowanie systemów społeczno-gospo~. 22 . .1 Illie/l'III, s. 35. ,I Jbidl'l1I, I. 2, s. lO. J/Jitlf!f1I,. S..

(4) AIeJ.:.wlJdra L;/niska. problemów, są od nich za leżne. Skarbek podkreśla, że każdy kraj ma wlasny kapital kulturowy. Tworzą go takie czynniki kulturowe,jak: religia, postawa wobec środow iska naturalnego. stosune k do wlasności , do uznania autorytetu i wladzy, poczucie przysz lo ści . W warunkarh. darczych, jak i. rozwiązywanie. rozbiorów wyraźnie zarysowuje się potrzeba rozw i ni~cia tożsam o.~ci narodo-. wej i umocnienia narodowej wspólnoty Tradycje i wartości pol ski e . takie jak pracowitość, oszczędność i dobroczynność. winny wzmacniać świado mość i odporność narodową wobec kultury niemieckiej i rosyjskiej. Autor Gospodarstwa narodowego podkreś la . 7.C bogactwo narod u zależy nie od zasobów przynxly, ale od sposobu ic h wykorzystywania w procesie produkcji dla podniesienia dobrobytu spoleczeństwa. Za glówny czynn ik wzrostu bogactwa narodowego uznaje pracę. O znaczeniu pracy w gospodarce decyduje liczba osób zatrudnionych w sferze produkcji oraz wzrost wydajności pracy. W ujęciu pracy produkcyjnej Skarbek wychodzi poza koncepcje merkant yli stów i fi7jokratów . W ś lad za A. Smithem nic ogranicza pojęcia prac y produkcyjnej do określonej galęzi produkcji. lecz rozciąga jc na wszystkie dziedziny produkcji materialnej i uslugi. Za kryterium pracy produkcyjnej przyjmuje tworzenie nowych warto śc i lub pomna żani e j uż istni ejącyc h. W wyniku twórczej pracy czlowieka zasoby przyrody i kapitalu przyczy niaj;l siC; do wzrostu bogactwa narodowego . Skarbek zbliża się do poglądów Smitha również w ujęciu kapitalu . Odróżnia majątek od kapitalu. Maj;ltek traktuje jako sumę wartości, natomiast kapital jako źródlo pomnażania doch(x1ów. Dzieli kapital na "s tojący" (trwaly) i "cyrkulujący" (obrotowy). Problem bogactwa narodowego i więzi spolecznej Skarbek rozpatruje w wymiarze moralnym i zawodowym. Aspekty moralne analizuje na tle istniejących stosunków wlasności i podzialu, rozwoju kultury i oświaty oraz obowiązującego systemu prawnego. Idąc ś ladem J .Ch. Sismonde de Sismondiego, krytykuje koncentrację wlasności i nierówność spoleczną . Stwierdza m.in .: Niekor7.yslnc dla bogactwa i oświaty stosunki towarzyskie i prawa krajowe. nie Z,lpCW niającc dostatecznie bezpieczeń s two osobiste i rzeczowe, mog.) odstręczać od przemysłu i sprl.cciwiać się rozwinięciu zdolności do pracy w ludności krajowej. Zły pierwiastkowy podzial ziemi i majątków. który bogatych od potrzeby zaj~c ia się pracą uwalnia. do pędzenia. l.ycia w próżnowaniu upoważnia i przez to lic zbę próżniaków powiększa. ma nader szkodliwy wpływ na przem ys lowość ludno śc i i czyni ją mniej u ~.y teczną dla bogactw i pomyślności narodu', Dużo. uwagi Skarbek poświęca problemowi oszczędności. Wzrost oszczęd ności spolecznych umożliwia rozszerzenic poten cjalu wytwórczego kraju. Pisze, iż "czlowiek cywilizowany znajduje w oszczędności sposób polepszania bytu swego i silny bodziec do większej coraz przemy s lowośc i. gdyż uzbierany kapital źródlem dochodu i s iłą produkcyjn" w jcgo ręku s tać się mol.c"' . Wycho~. Ibidem. s. 53 .. "/bidtm . s. 233..

(5) Idea narodowa i problem wir::.i spo/ecZIIlI .. dząc Z. tych założeń, krytycznie ocenia zbytek, konsumpcję i sknerstwo, które hamują wzrost bogactwa narodowego,. nieprodukcyjną. Rozrzutność. i sk;lPstwo w tym są sobie podobne, że nas obiedwie od właściwego celu zużycia odwodzą. Obiedwie prowadz,! konsumenta na błędną drogę, po której do dobrego bytu żadnym sposobem trafić nie moi.e. S'ł więc obiedwie przeciwne dobremu bytowi człowieka z tą różnicą, że go skąpstwo dozgonne wszelkich jego swobód i przyjemności pozbawia, a rozrzutność na chwilę żądzom i namiętnościom jego dogadl.a, aby mu na całe i.ycie możność zaspokajania rzeczywistych potrzeb odebrać".. Podstawowym problemem dla krajów słabo rozwiniętych gospodarczo jest wzrost produkcji, wzrost podaży. Skarbek podkreśla zależność pomiędzy rozwojem przemysłu i rolnictwa. Rozwój przemysłu prowadzi do rozszerzania rynku krajowego i wzrostu popytu społecznego. W krajach składających się po większej części z rolników, w których nie masz jeszcze poi"ądanego stosunku między nimi a ludźmi przemysłem rzemieślniczym i handlowym zajętymi; gdzie różne przyczyny miejscowe sprzeciwiają się dobremu bytowi klasy rolniczej: tam ona po większej części płodami własnej pracy potrzeby swoje zaspakaja. i zużycie jej nie jest tyle ważnym dla bogactw jakby nim bylo, gdyby obcych. była. w stanie. kupować. więceJ. produktów. i nabywaCX.. Podobnie jak Smith, Skarbek przypisuje dużą rolę społecznemu podziałowi pracy. Smith wyprowadza podział pracy z wrodzonej człowiekowi skłonności do wymiany. Skarbek analizuje problem głębiej i wiąże podział pracy z powstaniem prywatnej własności, która sprzyja rozwojowi wymiany. Dokładniej od Smitha analizuje różne typy podziału pracy. OdrÓŻnia społeczny podział pracy (nazywa go "pierwotnym") od podziału technicznego, określa go terminem: "wewnętrzny". Techniczny podział pracy prowadzi do pogłębiania specjalizacji pracy i do wzrostu wydajności. Dokonana przez Skarbka analiza stadiów rozwoju społecznego zwi'lzana jest z epokami pierwotnego podziału pracy. W historycznym rozwoju narodów wyróżnia okresy ludów pasterskich i rolniczych, następnie przemysłowych i handlowych. Tych stadiów rozwoju nie traktuje jednak jako stałą prawidło wość, występującą w każdym kraju. To ujęcie zbliż.a Skarbka do poglądów Smitha i Lista, przy czym Smitha należy uznać za twórcę historiozofii ekonomlczne). Program społeczno-gospodarczy Skarbka nawiązuje do koncepcji Staszica - rzecznika rozwoju średniej własności. Skarbek popiera rozwój średniej wła sności zarówno w mieście,jak i na wsi. W odróżnieniu od Staszica, Skarbek przechodzi z pozycji interwencjonizmu państwowego na pozycje liberalizmu gospodarczego. Można to wytłumaczyć odmiennością warunków społeczno -gospodarczych, w których żyli. Interwencjonizm odpowiadał Staszicowi i jego wysiłkom nad wypracowaniem programu broniącego interesów rozwijaj'lcego •. •. 7. Jhidl'm, s. 235.. ~. Jhidl'l1l, s. 57..

(6) Aleksandra. Lityńska. się. w końcu XVIII wieku mieszczaństwa. Skarbek pisał czterdzieści lat póź niej, w okresie wzrostu znaczenia mieszczaństwa pod względem gospodarczym i prawnym, gdy idee klasyków mogly być już adaptowane do warunków polskich. Koncepcje wolnego handlu postulował już w roku 1815, w artykułach opublikowanych na łamach "Pamiętnika Warszawskiego". Skarbek postulował przeprowadzenie reform gospodarczych i społecznych drogą ewolucyjną. W procesie nowych przemian ustrojowych w kierunku rozwoju struktur kapitalistycznych ważną rolę miała odegrać warstwa średnia jako nośnik postępu społecznego i gospodarczego. Skarbek kładł nacisk na rozwój procesów akumulacji wewnętrznej, drobnych i średnich gospodarstw chłopskich oraz warsztatów rzemieślniczych. Podobnie jak Sismonde de Sismondi uważał, że tą drogą można zniwelować różnice w podziale dochodów i stworzyć chłon ny rynek wewnętrzny. Krytykował koncentrację własności, która stanowi zagrożenie dla poprawy sytuacji materialnej społeczeństwa, jest przyczyną nierówności społecznej i głównym źródłem ubóstwa. Skarbek wystąpił z postulatem rozwiązania kwestii chłopskiej drogą zniesienia feudalnych zależności, głównie poddmistwa, i stworzenia regulacji prawnych umożliwiających chłopom nabywanie prawa własności uprawianej przez nich ziemi. Opowiadał się za popularyzacją wiedzy rolniczej oraz za rozszerzeniem tanich kredytów dla rolnictwa. Popierał wprowadzenie dzierżaw wieczystych ziem państwowych i sekularyzację dóbr kościelnych. Skarbek, podobnie jak klasycy ekonomii, wskazywał na korzyści związane z międzynarodowym podziałem pracy i wymianą opartą na zasadach wolnego handlu. Jego argumenty są zbieżne z tezami teorii kosztów komparatywnych Ricarda. Narody utrzymują między sobą zwi'IZki handlowe, które się stają dla wszystkich sprężyną bogactwa i cywilizacji. Różne między sobą tak pod względem stopnia oświaty, do którego doszly, jako i ze względu na dary przyrodzenia, którymi kraj ich jest uposażony, ulatwiają sobie nawzajem odbyt na plody i przyczyniają się do wzrostu i udoskonalenia przemysiu. Narody, u których rzemiosla i rękodzieła do wyższego stopnia udoskonalenia doszly, produkuj'l z mniejszymi nakladami większą ilość doskonalszych towarów od tych narodów, gdzie rękodzielny przemysi mniej jest udoskonalony. Zatem idzie, iż plody tamtych znajdą znaczny odbyt u tych ostatnich, przypuszczając, że nie masz urządzeń hamujących wolność przemysiową, gdyż korzystniej jest dla kraju nabywać drogą handlu tańszych i lepszych towarów, jak zajmować się ich produkcją, skoro ani tak dobrze, ani tak. tanio w kraju dostarczyć ich nie mogą'l.. Program przemian społeczno-gospodarczych wysunięty przez Skarbka uznaje liberalizm za podstawę działania ekonomicznego. Wołny rynek najlepiej zaspokaja potrzeby społeczne i jest czynnikiem stabilizującym gospodarkę. Obok Skarbka, do liberalnych ujęć klasyków nawiązywali również w tym okresie Wawrzyniec Surowiecki i Dominik Krysiński. Jednak Skarbek jako pierw'I. Ibidem, s. 79. Skarbek posługuje się terminem "odbyt", który odlX)wiada współczesnemu słowu. "popy'" ..

(7) Idea narodowa i problem. wię z i. spolec::'l1ej. ... szy sformułował zwarty systcm ekonomiczny, w którym zjawiska gospodarcze rozpatruje z punktu widzenia narodowych interesów Polski. Kontynuatorem myśli narodowej Skarbka był Józef Supiński ( 1804- 1893) - fiłozof, ekonomista i socjolog . Głów"'l cechą jego twórczości naukowej było dążenie do oparcia nauki ekonomii na wartościach narodowych . W 1827 r. Supiński ukończył studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Brał czynny udział w powstaniu listopadowym i po jego upadku wyemigrował do Francji . Tam zapoznał si~ z dziełami klasyków ekonomii oraz pracami czołowych filozofów XYIłl w . Saint-Simona i Augusta Comtc'a. Jest autorem dwóch prac wydanych we Lwowie: My.a o!:ólllCl }izjologii (lOIvszech ne) ( I 860) i Szkola polska lio.l'(Jodarstwa spolecznego ( 1862 i 1865) . Prace te powstały pod wpływem filozoficznych i ekonomicznych koncepcji przede wszystkim Henryka Kamieńskiego i Saint-Simona. Praca Supińskiego pl. My.I'1 ogólllo/iz}ologii pOI\'szechncj ma charakter socjologiczny. Najej podstawie Aleksander Świętochowski i Ludwik Gumplowicz nazwali Supińskiego pierwszym polskim socjologiem. Supiński odrzuca metafizykę, opiera swoją koncepcję nauki społecznej na monistycznej koncepcji wszechświata . Posługuje się terminem ,,fizjologia powszechna" , który jest wyraźnym nawillzaniem do nauki społecznej Saint-Simona, zwanej .Jizjologi'l społeczną" . Supiński wychodzi z zalożenia o istnieniu jedności świata, wspólnych dla przyrody i społeczeństwa ogólnych praw rozwoju społecznego. Idljc śladem Saint-Simona, uznaje grawitację, prawo powszechnego ciążenia za główne prawo wszech ś wiata i określa go terminem praprllll'lI . Prawa natury i społe czeństwa ludzkiego kształtowane są przez praprawo . Ich występowanie zwią zane jest z procesem ścierania się dwóch ciał przeciwstawnych, działających nieustannie na siebie i wprawiających materi y w ruch - siły odpychania, czyli siły rzutu i pędu indywidualnego, siły wewnętrznej oraz siły przycillgania, której jednym z aspektów jest siła rozkładu , będąca siłij zawisłości. uspołecz nienia, siłą zewnętrzną"'. Czlowiek, podkreśla Supiński, ma dwojaką naturę, naturalny pęd indywidualny i naturalny pęd towarzyski. Człowiek jako cZijstka świata przyrody wyróż.nia się z grona innych istot organicznych sWij zdolnośc ią do tworzenia nowych wartości. Jego siła rzutu, wzbogacana o wiedzę i pracę, pozwala mu oprzec się światu przyrody, rozwil1llć więzi społeczne i gospodarcze. Zasób wiedzy i pracy jest pierwiastkiem czysto ludzkim, podstawą ukształtowania się społeczności ludzkiej. Supiński opisuje trzy kolejno powstajijce więzi wspólnoty ludzkiej. Pierwszij więź ukształtowała wiara, drugą ład społeczny, a dopiero w ich następstwie zrodziła się indywidualność, stanowiąca główny motor rozwoju społccze,lstwa . " Indywidualność - pisze - jest trzeciij najśmielsZlI. bo zarazem historyczną i przyrodzoną potęgą; co w niej przyrodzone, górować, 10 Por. 1. Supiriski, Pisma, I.. I. Lwó w 1872 , s. 8 1- 82..

(8) AleksulUJra LilyliJkll. co historyczne, rozpływać s ię musi: ona musi narastać w sobie samej , a niknąć w zbiorowym istnieniu"" . Indywidualizm, stanowiący kanon ekonomii klasycznej, doprowadził Supiń s kie go do kryt yki ko lektywi stycz nej koncepcji społe czelistwa , g łoszonej przez socjalistów utopijnych. Dążenie Supiliskiego do u z upełni e nia filozofii powszechnej fil ozo fi 'I społeczną jest zbliżone do koncepcji Augusta Comte'a, filozofa francu skiego, twórcy pozytywizmu. Supiti ski, podobnie jak Comtc, przeprowadza krytykę metafizyki i metody abstrakcji w naukach społecznych . " Rozumowania a priori w rzeczach społecznych, mogą zajmować umy s ł lubiący badać i wydobyte wnioski w kolej następstw zest awiać: - nie mogą karmić myśl istot pragnąc ych zerwać zasłonę kryjące ich pierwsze skojarzenie: mogą nawet przewa żnie ku ich dalszemu rozwojowi dopomagac: - częśc iej jednak prowadzą do mistycyzmu i politycznych dogmat ów, zwykle nicwykonalnych, rzadko u ży te cznych , niekied y pac"Icych rzetelne o towarzystwie pojęc ia ... "". Cechą twó rczośc i S upiń skiego nie by ł mistycyzm, mesjani styczna idea narodu poł skiego, głoszo na przez po l s ką emigrację , ale probl e m narodowej przyszło ści, zw i'Izany Z dążeniem do rcformatorsk ich przeobra że ń. Wywody Supińskiego o jedności praw fizyczny ch i społecznych wyprze dzają pogh,dy ekonomisty amerykallskiego Carcya . Supiński, w odróżnieniu od Careya , szerzej ujął s połeczeń stwo , traktując lokalne społecznośc i jako czę sc i jednego, ogólnego organizmu społecznego. U Carcya stanowią one odrębne organizmy na wzór planet w systemie słonecznym. Praca Supińskiego pl. Szkota polska [iospodarstwa spotecZ/le[io powstała pod wpływem intelektualnych inspiracj i F.S karbka, który był nauczyc ielem Supińskiego podczas jego studi ów uniwersy teckich . U Supińskiego, tak jak u Skarbka. nau ka ekono mii nabiera narodowego charakteru, a jej priorytetowym celem jest określenie warunków rozwoju gospodarstwa społecznego. Nazwę "gospodarstwo narodowc", przyj ętą przez Skarbka, Supiński zastępuje terminem "gospodarstwo spo łeczne" dla podkreślenia ponadnarodowego i powszechnego charakteru rozważań ekonomicznych . Nadał uwa i.a, że zasady gospodarstwa społecznego mu szą mie ć cechę narodową , gdyż są wynik iem "tej zbiorowej idei , która w życiu każdego narodu wionie w poprzek jego przestrzeni i wzdłuż jego pokoleń: która obok wspó lnośc i cywilizacji przodującej zbiorowemu życiu wszystkich ludów wyci ska na każdym z nich pewne znamię odrębności i samoistnienia" ". Swój system nazywa "szkołą połską", poniewa ż "jej siły rozumowania karmi ć się pow inny miejscowymi sokami; ona powinna obrać punkt widzenia na rodzi mej ziemi, nosić znamiona swojego klimatu i tło życ ia narodowego"". Dostrzega odrębn ość kultury i tradycji narodowej oraz warunków związanych z polożeniem geograficznym i poziomem rozwoju gospodarczego kraju . 12 /hidem ,s . 19 . l.'. 1-1. J. Supinski, Pisma, t. 2, Szko/a polska Kosp0{/(lrstwa społecmi>go. Warszawa 18ft3, s. 6. Ibidem, L 2, s. 8..

(9) Idea narodowa. .. j. .. WięZi. •. ••. W rozważaniach Supińskiego występuje wyraźny ślad koncepcji statyki i dynamiki A. Comte'a. Uznaje on za słuszne oddzielenie tego, "co jest niezachwianym w życiu narodów, co przeto jest następstwem praw przyrodzonych i niezmiennych od tego, co człowiek sam sobie urZlldza, nadaje, przeistacza"". Podstawą nauki jest zbiór doświadczeń jednorodnych, uporządkowanych systematycznie, który umożliwia wykrycie za pomocą rozumu odwiecznych praw rządzących społeczeństwem. Zadaniem nauki jest wyjaśnienie przyczyn wszystkich działań, pojedynczych i zbiorowych, wiążących ludzi w jedną i niepodzielną całość. Przedmiot badań ekonomii stanowi gospodarstwo społeczne. Ekonomia jest nauką społeczną opartą na jedności doświadczeń z teorią i teorii z polityką gospodarczą. Zadaniem ekonomii jest wyjaśnienie praw przyrodzonych, rządZllcych gospodarstwem społecznym"'. Supiński przyjmuje pogląd fizjokratów o istnieniu naturalnego porządku społecznego danego przez Boga i porządku społecznego ustanowionego przez ludzi. Supiński modyfikuje koncepcję homo oecollomicll.l' klasyków. Ujmuje jednostkę nie tylko w wymiarze interesu indywidualnego, ale także interesu społecz nego. Indywidualne działania jednostek powinny być podporządkowane celowi nadrzędnemu, którym jest dobro narodu. Własność prywatna nie powinna być absolutna, nieograniczona, a dysponowanie nią winno służyć całemu społeczeń stwu. Podobne ujęcie roli jednostki w społeczeństwie występuje u Skarbka. Supiński wyróżnia mienie i bogactwo. Mienie człowieka jest wynikiem jego pracy i wiedzy, natomiast bogactwo jest darem Boga. Mienie, a więc bogactwo "sztuczne", ma w odróżnieniu od bogactw przyrodzonych wartość społeczną. Supiński podkreśla społeczny charakter wartości, gdyż jej warunkiem jest uży teczność społeczna, jej źródłem jest praca wykonana pod kierunkiem wiedzy i realizująca cele akceptowane przez społeczeństwo". Mienie, bogactwo sztuczne, Supiński określa terminem "zasobu społecznego". Jest to pojęcie bardzo szerokie, w jego skład wchodzą zarówno treści materialne, jak i intelektualne. Zasób społeczny jest to zasób wiedzy i pracy, zhiór wartości społecznych, zapas wypracowanych użyteczności, który powiększa się w wyniku wysiłku fizycznego i intelektualnego kolejnych pokoleń. Zasób społeczny u Supińskiego jest równoznaczny z kapitałem, jest pojęciem socjologicznym: Ekonomia polityczna. dostrzegając twych i zwierzętach,. wydzieliła. ze. wyłącznie. składających. istnienie. kapitału. w rzeczach mar-. szczegółów człowieka, przez poszana Ziemi. Wyłączenie to nie zgadza się. go. nowanie wzniosłego stanowiska,jakie on zajmuje z Icori;:} nasz4. bo jeżeli wiedza wchodzi w skład zasobu. a nawet jest przemagającą jego połową, tedy człowiek jedyne wiedzy narzędzie, zbierające tajniki i powszechne prawa. L'. Ihidem, t. 2, s. 11.. 16/hidl'1/J. 1.2. s. 27 17. Ibidem, t. 2, s. 83-85..

(10) Alekwmlra. przyrody: jedyne naczynie, w którym tak owe ;1. prze chowy wać może.. musi. być częsci q ,. n:lwet glówną częsc ią zasobu s polccznego ' ~.. Zasób społeczny jest więc pojęciem szerszym od kapitału rozumianego jako nagromadzenie środków niezbędnych do wzrostu produkcji. ale obejmuje również dorobek intelektualny społeczeństwa ludzkiego . określaj',cy jego poziom cyw iIizac yjno- ku It urowy. W przekonaniu Supińskiego najlepszą drogą do odzyskania niepodległośc i Jest praca organiczna. której podstawą jest akumulacja zasobu społecznego. Supiriski nawiązując do wywodów Skarbka uznaje pracę organiczną za warunek utrzymania bytu narodowego i opowiada się za ewołucyjm, drogą przekształceń ustrojowych. Wzrost zasobu społecznego stanowi główny cel narodu . Jest on czynnikiem decydującym o wzroście wydajności pracy. Supiński. idąc śladem Skarbka. dostrzega wpływ istniej'icych stosunków własności i podziału na wydajność pracy. na stosunek do pracy poszczególnych grup społeczeństwa. Podkreśla znaczenie oszczędności prywatnych i publicznych w procesie wzrostu gospodarczego. Nic neguje jednak cełowości zaciągnięcia kredytów zagranicznych . Napływ kapitałów zagranicznych rozszerza potencjał wytwórczy kraju. ogranicza bezrobocie i rozszerza wymianę handlową'''. Podobnie jak Skarbek. Supiński uznaje luksusow'l konsumpcję za źródło ubóstwa niższych warstw społeczeństwa. ponieważ hamuje ona wzrost produkcji krajowej. zmniejsza oszczędności i akumulację. Przyjmuje tezę Skarbka. ż.e podstawowym problemem krajów zacofanych gospodarczo jest wzrost produkcji. wzrost podaży. W odróżnieniu od Skarbka traktuje kapitał jako kategorię niepodzielną . nic akceptuje podziału kapitału n,) kapitał trwały i kapitał obrotowy. Ujmując kapitał jako wynik twórczej działalności ludzi, rozróżnia kapitał materialny i umysłowy. Ten ostatni jest siłą napędową rozwoju społeczctistwa . Program rozwoju gospodarczego Supińskicgo oparty jest na liberalizmie . Supiński nie traktuje jednak łiberalizmu doktrynalnie. widać tu wpływ pogl"dów Skarbka. Dopuszcza protekcjonizm celny. wskazując na potrzebę ochrony rodzącego się przemysłu narodowego przed konkurencją towarów zagranicznych . Traktuje go jednak jako środek przejściowy do czasu uprzemys łowienia kraju . Pisze: 1... 1ojczyzna chronić i pielęgnować powinna pocz'ltkuj~lcc prace narodowe, które w jej łonie powstały i które tyłko pod jej opiekuńczym skrzydłem dojrzewać i wzmagai: s ię mog~ 1... 1 Wszakże. jllk opieka rodzicielska trwaj ',c;, uporc zyw ie I)( >za s ubtelną granicę dzielącą wiek młodociany od dojrzałego - .1 opieka ta nic istnieje li zwierząt idących bezwiednie za prawem przyrodzonym - czyni człowieka nieporadnym, trwożli ~ wym. nieużytecznym sobie i społeczeństwu: tak opieka ustaw nad przemysłem rozwi niętym dostatecznie utrzymuje go w cittg1ej maloletnoSci , uwalnia od wysileń, wydo-. I~. lh;(/l'11I, t. 2. s, 124. 1·'/bh/t>m.l . 2. s. In ..

(11) Idea narodowa i. więzi. .\'polea.nej .. .. skonalcń. i postępu , Tylko na prawach przyrodzonych oparłe ustawy ludzkie zapewniaj'l. trwałosc. dla siebie, a pomyślnoś(~ dla. współczesnych. i potomnych 2l1 .. Supiński. postulowal rozwój drobnych i średnich zakladów przemysIowych wytwarzających produkty niezbędne dla masowego nabywcy, Poparł program Skarbka doty cz ącyum oc nienia średniej wlasności na wsi, rozwoju spóldzielczości rolniczej i systemu pomocy kredytowej oraz oświaty rolniczej, Zwrócil uwagę na wzajemną za leżność rozwoju przemysIu i rolnictwa, które powinno stać się chlonnym rynkiem zbytu dla wyrobów przemysIowych . Funkcje pań s twa,jakie uznaje Supiń s ki, zgodne są z tezami ekonomii klasycznej: ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego, stworzenie ram ustawodawczych dla przemysIu i handlu, ośw iata i wychowanic dzieci i mlodzieży. Majątek narodowy, nazwany przez Supińskicgo zasobem pospo!itvm, obejmuj1lcy m.in . infrastrukturę przemyslow'l, gmachy użytecznośc i publicznej, winien slużyć realizacji celów ogólnonarodowych. Program przekształceń spolecznych i gospodarczych Supińskiego zbliżony jest do programu Skarbka . Obaj pisarze wychodzą od analizy sytuacji ówczesnej Galicji, kladą naci sk na realizację wartości narodowych, na odrod zenie moralne obywateli i umocnicnie tożsamości narodowej . Formulują program rozwoju wlasności średniej i poprawę stosunków podzialu. Problemy ekonomiczne ujmują nic poprzez pryzmat korzyśc i indywidualnych, alc zgodnie z interescm narodu . Nawiązują do koncepcji praw przyrodzonych i postulatów liberalizmu ekonomicznego klasyków, wprowadzają jednak ograniczenia dla tych dzialań jednostek. które nic przynoszą korzyści narodowi jako calości , i nic slużą realizacji idei pracy organicznej - priorytetowego hasla szkol Ynarodowej. The Nalional Idea and the Problem of Sodal Bond. In the Work of Fryderyk Skarbek and J6zef Skuplńskl In this articlc . (he aUlhor assesses the 'H:ademic output ol' the rcpresentatives or the national school. The work of Fryderyk Skarbek, the founder or this school, was originaJ in characler. He expoundell n:uional va lues, including (he slogan of organie werk whkh was in tended to creale the economic foundatioTls for the rccovcry or stale indcpcndcnce . Józef Skupirlski who continued Skarbek's national idea, developcd his theory ofnational cconomy. and loukcd ,II the individual from the perspcclivc ol' social intercsl.. !U /In'i /Uli, · , . ..,_ . s. . ..,'".., _.,_ ..

(12)