Archeologia Polski Środkowowschodniej,!. IV, 1999
W a r u n k i p o s a d o w i e n i a o r a z k o n c e p c j a i t e c h n i k a b u d o w y w a ł ó w o b r o n n y c h w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e g o g r o d z i s k a w Gu c i o w i e, p o w. Za m o ś ć,
w ś w i e t l e a n a l i z y i c h p r z e k r o j u g e o l o g i c z n e g o
He n r y k Ma r u s z c z a k
W latach osiem d ziesiąty ch i dziew ięćdziesiątych w rejonie grodziska guciow skiego w ykonałem , oprócz badań odkrywek, kilkadziesiąt w ierceń badaw czych ręcz nym świdrem glebowym. Prace te przeprowadziłem prze de w szystkim w kontekście studium zróżnicow ania p o kryw y lessowej na R oztoczu Środkow ym (H. M arusz czak 1995). Zgrom adzone w ten sposób dane faktyczne, po uzupełnieniach, um ożliw iły także podjęcie próby geo logicznej i geom orfologicznej interpretacji układu w a łów obronnych grodziska guciow skiego (H. M aruszczak 1997). W roku 1997 i 1998 w ykonałem dodatkow o 12
wierceń badaw czych dla dokładniejszego określenia bu dow y czterech bardzo dobrze zachow anych wałów obro nnych w N W sektorze grodziska (ryc. 1). Podjęcie tego zadania było ułatw ione dzięki tem u, że budow a w zgó rza grodziskiego je s t bardzo prosta; pod cienką pokryw ą lessow ą w ystępują g ó m okredow e gezy, dzięki czem u prawie w szystkie w iercenia z 1997 i 1998 r. sięgały do podłoża skalnego. N a podstaw ie tych w ierceń sporzą dzony został przekrój ilustrujący zróżnicow anie podło ża geologicznego oraz gleb pierw otnych z okresu po przedzającego budow ę w ałów (ryc. 2).
Ryc. 1. Guciów, grodzisko. Ukształtowanie terenu oraz układ zachowanych części (wg H. Maruszczaka 1997); cięcie pionowe poziomic 5 m. Linię przekroju geologicznego NW zbocza góry grodziskiej zaznaczono kreską ciągłą.
W a r u n k i p o s a d o w i e n i a o r a z k o n c e p c j a it e c h n i k a b u d o w y w a ł ó w o b r o n n y c h g r o d z i s k a w G u c i o w i e 1 4 5
Ryc. 2. Guciów, grodzisko. Przekrój geologiczny NW zbocza góry grodziskiej z wałami obronnymi badanymi w 1997 i 1998 r.; opracował H. Maruszczak w 1998 r.
C harakterystyka w ałów obronnych.
W analizow anym sektorze grodziska w ybudow ano je w górnej części zbocza doliny W ieprza, na w ysokości 310-330 m npm. (ryc. 1). Zbocze to je st zalesione co najm niej od końca X V III w.; dzięki tem u w ały są dobrze zachowane. Ich skarpy zew nętrzne, w znoszące się 3,0-4,5 m, są nachylone od 28-30° do 42-45°. Skarpy w e w nętrzne są znacznie niższe, przew ażnie 0,7-1,2 m, o na chyleniach 14-2.4°. M iąższość dotychczas zachow anych części nasypów w ałow ych w ynosi co najm niej 0,8 m, ale nie przekracza 2,0 m (w osiach wałów).
N ie ulega w ątpliw ości, że pierw otne w ysokości w a łów były w yraźnie w iększe w okresie ich budow y i póź niejszego użytkow ania, tzn. około 1000 lat temu. W X I/ XII w. funkcje grodziska zapew ne straciły na aktualno ści w okresie kształtow ania się granicy państw a piastow skiego i Rusi kijow skiej. W przejściow ym okresie, po zaniechaniu jeg o utrzym yw ania, system obronny podle gał degradacji. Św iadczą o tym w szczególności form y rzeźby typu w ąw ozow ego, rozcinające cały prezentow a ny system w ałów po w schodniej stronie opracow anego przekroju geologicznego (vide ryc. 1). Po okresie degra dacji nastąpiła w zględna stabilizacja pod osłoną odna wiającej się roślinności; w skazują na to profile glebow e rozwinięte na zachow anych częściach nasypów w ałów obronnych.
Gleby rozwinięte na nasypach w ałów obronnych.
M ają one cechy słabo zaaw ansow anych w rozw oju gleb
(typu płow ego ?), o następującym układzie poziom ów genetycznych: A - A /E - B - C. Pod poziom em hum uso w ym (A) w ystępuje słabo zaznaczony poziom przem y w ania (A/E); łączna ich m iąższość w ynosi 0,2-0,4 m. P o zio m b ru n a tn ie n ia n ie w y k a z u je d o strz e g a ln y c h oznak iluw iacji frakcji koloidalnych, dlatego oznaczy łem go sym bolem B, a nie B t (ten drugi sym bol stoso w any je s t dla leśnych gleb płow ych rozw iniętych na lessach). Tych cech p ro filu glebow ego nie należy in terpretow ać ja k o bezw zględnej oznaki krótkotrw ałości procesu pedogenetycznego. N ależy bow iem podkreślić, że rozw ijał się on tutaj w obrębie m ałych w ypukłych form an tro pogenicznych, szybko „tracących,, zasoby w ilgoci gruntow ej (duży spływ pow ierzchniow y, szyb ka infiltracja i w zm ożone parow anie w siąkających wód opadow ych).
G leby w ystępujące w podłożu w ałów obronnych. Są one znacznie lepiej w ykształcone, gdyż rozw ijały się w dłuższym okresie czasu w holocenie. S ą to leśne gleby płow e rozw inięte na lessach oraz terra fu s c a należące do grupy pararędzin rozw iniętych na gezach. Gleby pło we m ają profil typu: A - Ee - Bt - B/C - C. Pod pozio m em hum usow ym (A) o m iąższości około 0,1 m je st w yraźny poziom przem yw ania-ługow ania (Ee). N ajbar dziej m iąższy (do 0,7 m ) poziom iluw ialny charaktery zuje się w zbogaceniem zaw artości frakcji koloidalnej (Bt); poniżej je s t poziom przejściow y (B/C) i w reszcie utw ór m acierzysty, czyli less w ęglanow y (C). G leba ta m iejscam i je st „ogłow iona”, czyli pozbaw iona górnych
1 4 6 He n r y k Ma r u s z c z a k
poziom ów w w yniku denudacji, co świadczy, że przed budow ą walów teren był zapew ne rolniczo użytkow any (= w ylesiony). N ajniższy z wałów, tzn. czw arty od góry, był zbudow any poza zasięgiem pokryw y lessowej. W j e go podłożu w ystępuje terra fusca rozw inięta na zwie- trzelinie gezy, z profilem : A - A /E - B/C - C. Jej poziom przejściowy, B/C o m iąższości 0,4 m, reprezentuje gli- niasto-ilasta zw ietrzelina bezwęglanowa; niżej występuje skała m acierzysta, czyli w ęglanow a geza górnokredo- wa. Poniżej czw artego w ału na załączonym profilu w y różniona je st jeszcze rędzina w łaściw a (ryc. 2). N ie jest ona jednak reprezentatyw na dla pedogenezy poprzedza jącej okres budow y w ałów obronnych. W tym odcinku zbocza w zgórza grodziskiego, na bezpośrednim przed polu czw artego w ału był jeszcze przed kilkudziesięciu laty zagon pól upraw nych. Z upraw ą na dość strom ym zboczu (nachylenie około 16°) w iązała się silna erozja gleb, w zw iązku z czym poziom hum usow y (upraw o wy) był tu antropogenicznie kształtow any na rum ow i sku skalnym .
Uwagi dotyczące techniki budowy wałów obronnych.
Przekrój geologiczny św iadczy o tym , że w ały bu dow ano z gruntu pochodzącego z bezpośredniego ich sąsiedztw a. W ten sposób pow staw ały w ysokie skarpy zew nętrzne, ze sztucznie obniżonym podłożem ; ich w y sokości pierw otne m ożna szacow ać na 5-6 m. N atom iast u stóp skarp w ew nętrznych pow staw ały fosy o głęboko ści około 1-2 m. O becnie fosy są w dom inującej części zapełnione produktam i degradacji (= deluw iam i) pocho dzącym i z w ałów obronnych. W przypadku trzech gór nych wałów m ateriał nasypow y pochodził głównie z pro filu leśnej gleby płow ej i tylko częściow o z jej lessow e go podłoża. B yły to w ięc typow e w ały ziem ne. N ajniż szy natom iast zbudow any był z poziom ów gliniastej ter ra fu s c a oraz niżej w ystępującego rum ow iska gezy gór- nokredowej. Profil nasypu tego ostatniego w ału je st więc dw uczęściow y, odpow iednio do sekw encji sypania m a teriału: dolne czyli w cześniej nasypane w arstw y pocho dziły z gliniastego m ateriału glebow ego (terra fu sc a ), a górne, tzn. odłam ki i bloki przem ieszane z gliniastym „w ypełnieniem ” pochodziły z rum ow iska skalnego gezy. Stw ierdzając taki ukłąd w arstw nasypow ych w ału naj niższego, H. Z oll-A dam ikow a (1974, s. 157-160) suge row ała w yróżnienie dw u faz je g o budow y: pierw otny w ał ziem ny m iał być później nadbudow any „skrzynio- w ato” ułożonym i pryzm am i kam ieni. Z geologicznego punktu w idzenia nie ma podstaw do takiej interpreta cji; m ożna zresztą pod k reślić, że w spom niana autorka nie znalazła w sw oim w kopie (w edług jej num eracji
„wykop 2”) drew nianych elem entów konstrukcji „skrzy n io w ej”.
Uwagi dotyczące ogólnej koncepcji systemu obron nego grodziska w Guciowie.
Prezentow any przekrój geologiczny daje podstaw ę do podjęcia próby wnioskow ania także na ten temat. Z a nim skom entuję to co zdaje się wynikać z przekroju, zw rócę uw agę na ogólny układ zrekonstruow anych śla dów w ałów obronnych (ryc. 1). W skazuje on, że:
a) m ajdan centralny b y ł obw iedziony w ałem w e w nętrznym , w którym były ja k b y ukryte dwa wejścia- w yjścia po stronie N i S, zabezpieczone kurtynow o-ku- lisow ym układem w ału najw yższego;
b) grodzisko było najsilniej zabezpieczone od pół nocy, tzn. od doliny W ieprza, k tórą przebiegał ważny szlak kom unikacyjny (vide H. M aruszczak 1997,1998); nic więc dziw nego, że od tej strony w ybudow ano aż 4-6 wałów obronnych.
Sądzę, że konieczność najsilniejszego zabezpiecze nia od strony doliny W ieprza była przyjęta jak o podsta w ow a dla koncepcji całego grodziska; z innych stron nie było to konieczne dzięki w ystępow aniu bardzo stromych zboczy oraz silnie urzeźbionego, zalesionego w nętrza grzbietu roztoczańskiego (vide H. M aruszczak 1997). D latego też uw ażam , że w ielow ałow y system od strony północnej nie był rozbudow yw any stopniow o, ale został pierw otnie zaplanow any i zrealizow any. Przekrój geo logiczny zdaje się potw ierdzać tak ą interpretację. W na sypach w ałów nie m a śladów w ielofazow ej ich budow y/ rozbudow y; w szystkie zbadane w ały są pod tym w zglę dem do siebie podobne, a w ięc podobna była technika ich budowy.
C ztery zbadane w ały zlokalizow ano w sposób w ska zujący na prostą i logiczną koncepcję „techniki obron n ej”. Wały sypano w odległościach stopniow o m aleją cych ku górze tak, że m iędzy dw om a najw yższym i w a łam i pow stała głęboka i w ąska fosa (m iędzywale), w któ rej atakujący przeciw nik znajdow ał się w bardzo trud nym położeniu. Sądzę, że przy takiej technice budow y dodatkow e zabezpieczenie p alisad ą obronną w ystarcza ło tylko na najw yższym wale.
Takie są m oje p o d staw o w e w n io sk i, w ynikające z g eo logicznych i geo m o rfo lo g iczn y ch bad ań w ałów obronnych grodziska guciow skiego. M am nadzieję, że będą one stanow iły przyczynek do prow adzonej przez archeologów dyskusji na tem at w ielkich grodzisk m ało polskich. W kontekście dotyczącym m. in. grodziska w G uciow ie w ypow iedziała się ostatnio na ten tem at S. H oczyk-Siw kow a (1999).
Wa r u n k ip o s a d o w i e n i ao r a zk o n c e p c j ait e c h n i k ab u d o w yw a ł ó w o b r o n n y c hg r o d z i s k aw Gu c io w i e 1 4 7
Lit e r a t u r a
H o c z y k - S i w k o w a S.
1999 Małopolska północno-wschodnia w VI-X wie
ku: Struktury osadnicze. Lub. Mat. Arch., t. 12. M a r u s z c z a k H.
1995 Accumulation conditions and upper limit of
Neopleistocene loess in Central Roztocze Re gion (SE Poland). Annales UMCS, sec. B, vol. 50, s. 151-171.
1997 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Guciowie
na Roztoczu: wnioski z analizy jego topografii
i warunków fizjograficznych regionu. APS, t. 2, 227-236.
1998 Geologiczne i geomorfologiczne warunki roz
woju osadnictwa prahistorycznego na Roztoczu. PGeol., t. 49, s, 851-856.
Z o l l - A d a m i k o w a H.
1974 Wyniki wstępnych badań wczesnośredniowiecz
nego zespołu osadniczego w Guciowie, pow. Zamość. Spr. Arch., 26, s. 115-169.
He n r y k Ma r u s z c z a k
Th e Lo c a t io n Co n d i t io n s, Co n c e p t a n d Te c h n o l o g y o f Ra m p a r t Co n s t r u c t i o n o f t h e Ea r l y Me d ie v a l St r o n g h o l d in Gu c io w in t h e Lig h t o f t h e An a l y s is o f a Ge o l o g i c a l Se c t io n
With the help o f hand drilling with a ground auger, the construction o f four ramparts was examined in the north-we- stern part of an early medieval stronghold in Guciow at Roz- tocze (Fig. 1). On the basis of the analysis of the borehole profiles (vide Fig. 2) the following conclusions can be reached: a) the earth ramparts were built in the area previously utilised in farming (deforested), which is testified to by the truncation of the original lessive soil (profile: A-Ee-Bt-B/C-C); b) after the stronghold had been abandoned (in 11th/12th century ?), the area under investigation was again overgrown by a forest, due to which some parts o f the ramparts were well preserved, together with the soil that developed on their surface (profi le: A-A/E-B-C).
It follows from the analysis of the rampart construction that the stronghold in Guciow was built according to a uni
form concept and it was not further reconstructed. The diffe rences in the number of ramparts in individual sectors of the stronghold (vide Fig. 1), and also in the degree of defence ca pacity, corresponded to the natural geo-technical conditions concerning the ground and terrain of the close surroundings. Among the examined ramparts, three upper ones were made of silt deposits coming from the crust of the loess soil below (Fig. 2). Only the lowest rampart was built outside loess. It is characterised by a reversed sequence of soil formation: the lo west part of the rampart was made of loamy deposits o f the terra fusca soil which was formed on the basis of the Cretace ous age geza, the top part was made of the erosion debris of this rock. From the geological point of view, there is no reason to assume that this rampart was built in two stages as sugge sted in H. Zoll-Adamiakowa (1974).
