Trzy średniowieczne zabytki z Wereszczyna, pow. włodawski (Polesie Lubelskie)

Marek Florek

Trzy średniowieczne zabytki z Wereszczyna, pow. włodawski (Polesie Lubelskie)

W ereszczyn,leżący n a Polesiu L ubelskim w daw nej Z ie­ m i C hełm skiej w chodzącej w skład średniow iecznego księstwa halicko-w łodzim ierskiego, jest m iejscow ością 0 m etryce sięgającej co najm niej XII w. Po raz p ierw ­ szy w ym ienia go Latopis halicko-wołyński p o d rokiem 1204, kiedy to w raz m .in. z U h ru sk iem , K um ow em 1 Stołpiem 1 d o stał się rządzącem u w ów czas we W ło ­ dzim ierzu księciu A leksandrow i (Галицко-волы нская

лет опись, s. 188). M usiał zatem w ów czas być znaczą­

cą m iejscow ością, istniejącą o d jakiegoś czasu, a więc pow stałą przynajm niej w k o ń c u p o p rzed n ieg o stu le­ cia. Z W ereszczynem o d p ó łn o c y sąsiaduje A ndrzejów N ow y (pow. w łodaw ski), n a teren ie którego znajduje się grodzisko zw ane „D w orzyszczem ”, datow ane na pod staw ie m ateriałó w pow ierzchniow ych i w yników b ad a ń sondażow ych na koniec XII-X III w iek (S. N o ­ sek 1957, s. 365; J. G urba 1976, s. 10; I. Kutyłow ska 1990, s. 47). W iązane jest o n o zazwyczaj z w y m ien ia­ nym przez ten sam latopis A ndrzejow em , p o d k tó ry m w roku 1245 toczyły się w alki m iędzy w ojskam i p o l­ skimi a R usinam i. W edług Ireny K utyłowskiej nie m a jed n ak po d staw do takiej identyfikacji, gdyż grodzisko do 1885 ro k u leżało na g ru n ta c h W ereszczyna, z k tó ­ ry ch zostało w ydzielone w raz z p o w stan iem folw arku A ndrzejów Nowy, n ato m iast latopisow y A ndrzejów to w rzeczyw istości m iejscow ość leżąca n a p o łu d n ie o d C hełm a, obecnie w gm inie K am ień (I. K utyłow ska 1985, s. 203-204; 1990, s.47).

Jesienią 2007 roku, n a p o lu o rn y m n a tere n ie W e­ reszczyna, ok. 300 m n a p o łu d n ie o d Jeziora W eresz- czyńskiego znaleziono przy p ad k o w o trz y interesujące zabytki m etalo w e (ryc. I) 2.

1 Pierwsza m iejscow ość leży na terenie pow. włocławskie­ go, dwie pozostałe - pow. chełmskiego.

2 Przedm ioty do opracow ania udostępnił p. Zbigniew Giemza, pracow nik Poleskiego Parku N arodow ego w U rszuli­ nie, którem u zostały zw rócone.

Opis zabytków

Grot bełtu kuszy, w ykonany z żelaza, z ow alną, n ie ­ znacznie uszk o d zo n ą tulejką i dość krępym , ro m b o i­ d aln y m w kształcie i w p rze k ro ju liściu. W ym iary: d łu ­ gość - 85 m m , średnice tulejki - 13 i 10 m m , długość liścia - 6 m m , m ak sy m aln a szerokość liścia - 18 m m , m a k sy m aln a g ru b o ść liścia - 11 m m (ryc. 2: 1). Nóż żelazny ze sto su n k o w o k ró tk im , zw ężającym się tró jk ątn ie o strzem (u łam an y m ) i praw ie ró w n y m m u p o d w zględem długości, p o d o b n ie zw ężającym się, p ro sto k ątn y m w p rzekroju, trzp ien iem do m o co w a­ nia rękojeści. W najszerszym m iejscu noża jest re g u ­ larn y p ro sto k ątn y otw ór. W ym iary: długość ostrza (zachow ana) - 47 m m (p ierw o tn ie ok. 65-70 m m ), m ak sy m aln a szerokość o strza - 15 m m ; m ak sy m aln a g ru b o ść ostrza - 2 m m , długość trz p ie n ia - 49 m m , g ru b o ść trz p ien ia - 6 m m ; o tw ó r w o strzu - 7,0 x 2,5 m m (ryc. 2: 2).

Krzyż ró w n o ram ien n y , d w ustronny, jednodzielny, w yko n an y z b rą z u z rozszerzającym i się zaokrąglo­ n ym i k o ń cam i ra m io n w form ie lekko ow alnych m e ­ dalionów . Z arys krzyża p o d k reślo n y jest przez lekko p o d n ie sio n ą kraw ędź. M edaliony w y o d ręb n io n e od ram io n półkoliście biegnącym i, m iejscam i słabo czy­ teln y m i listw am i łączącym i się z p o d n ie sio n ą k raw ę­ dzią o b ra m ien ia krzyża. N a k ażdym ram ien iu u n a sa ­ dy m ed alio n ó w p o dw a sy m etry czn ie rozm ieszczone w ystające n a bo k i niew ielkie zaokrąglone w ypustki (guzki - łezki). N a g ó rn y m ram ien iu nad m ed alio n em uszko d zo n y zaczep do pow ieszenia krzyża, zaś w m e ­ dalionie kończącym d o ln e ram ię zaokrąglone p ó łk o li­ ście wcięcie, być m oże w y n ik uszkodzenia. N a aw ersie p o stać ukrzyżow anego C h ry stu sa, k tó rem u to w arzy ­ szą um ieszczone w m edalionach, słabo czytelne p rz e d ­ staw ienia p ó łp o staci (popiersi) ludzkich. N a rew ersie

Marek Florek

Ryc. 1. Wereszczyn, pow. włodawski. Loka­

lizacja stanowiska (fragment mapy: Powiat

włodawski. Województwo lubelskie, skala

1: 25 000. Wydawca - Zarząd Topograficzny

Szt.[abu] Gen.jeralnegoj. Warszawa 1962).

Fig. 1. Wereszczyn, Włodawa district. Location

of site (fragment of a map of the Włodawa

district, Lublin voivodship, scale 1: 25 000,

published by Zarząd Topograficzny Szt.fabu]

Gen.feralnegoj. Warszawa 1962).

w części centralnej p o stać M atki Boskiej, z d ło ń m i n a w ysokości piersi, w długiej su k n i lub płaszczu, ze słabo w id o czn y m w okół głow y kolistym n im b em , n ato m iast w m ed alio n ach pó łp o sta cie ludzkie: w g ó r­ n y m w ujęciu en face, n a bocznych ra m io n a c h krzyża - z profilu, z rękom a w yciągniętym i w k ie ru n k u p o ­ staci centralnej. Przedstaw ienie w czw artym , dolnym m edalionie jest całkow icie zatarte. W y m iary krzyża: w ysokość bez zaczepu - 60 m m , szerokość (ro zp ię­ tość ram io n ) - 6 m m , g ru b o ść - 5-8 m m , szerokość ra m io n - 11-12 m m , śred n ica m ed alio n ó w - 14 m m ; w aga 67 g ram ó w (ryc. 2: 3; 3: la , lb ).

Analiza zabytków

G ro ty b ełtó w kusz są je d n ą z najczęściej spotykanych kategorii m ilitarió w p ó ź n o śred n io w ieczn y ch (M . Gli- n ian o w icz 2005, s. 161). Z ab y tek z W ereszczyna re p re ­ zentuje najbardziej pow szechny ty p b e łtu - I w edług ty p o lo g ii A n d rzeja N adolskiego (1954, s. 65) - o ro m ­ b o id aln y m , dość k ręp y m liściu. Bardziej szczegółow ą typologię g ro tó w b e łtó w opraco w ał A. F. M edvedev (А. Ф. М едведев 1966, s. 94-96), w yróżniając aż 19 typów . A nalizow any okaz jest najbardziej zbliżony do w ydzielonego przez niego ty p u 8, obejm ującego g ro ty z tulejką, o liściu k sz tałtu lancetow atego bąd ź ro m ­ boidalnego, ro m b o id aln y m lub k w ad rato w y m w p rz e ­ k ro ju (tam że, s. 94, tabl. 31: 8,15).

G ro ty b ełtó w kusz zn an e z ziem polskich m ają dość szerokie ram y chronologiczne. Typy z tulejką i la n ceto w aty m b ą d ź ro m b o id aln y m liściem d a to ­

w an e są zazwyczaj ogólnie n a XIV-XV w., chociaż w E uropie pojaw iają się ju ż w w ieku XII. Taką c h ro ­ nologię przypisuje się zbliżonym czy w ręcz analogicz­ n y m do egzem plarza z W ereszczyna g ro to m b ełtó w zn an y m m .in. z b a d ań w ykopaliskow ych w T rzeb­ nicy, pow. loco (O. G ierlach 1975, s. 221, tabl. III: 12, 13), Szaflarach, pow. n o w o tarsk i (A. W ałow y 1960, s. 315-316, tabl. XI), O p o lu (W. Sarnow ska 1956, s. 217, tabl. XLIII), Siedlątkow ie, pow. p o d d ęb ick i (J. K am iń ­ ska 1969, s. 59, tabl. XIV: 5, 6), C zchow ie, pow. b rz e ­ ski (A. M irek-K ukułka 1994, s. 289-290), Słoszewach, pow. b ro d n ick i (A. Kola, G. W ilke 1976, s. 81-123), Suchyni, pow. kraśnicki (M. Florek 2006, s. 213-215) i szeregu innych m iejscow ościach. Pew ną p rzesłanką pozw alającą n a zaw ężenie chronologii do w ieku XIV bąd ź naw et jego pierw szej p ołow y w ydaje się ro m b o ­ idalny przekrój liścia. Przyjm uje się bow iem , że g ro ­ ty bełtów , początkow o o p rzekroju płaskiego rom bu, p rzy p o m in ające g ro ty strzał, z czasem staw ały się c o ­ raz bardziej m asyw ne, w k o ń cu w ieku XIV zyskując ch arakterystyczny kształt i kw adratow y, w m iejsce rom boidalnego, przekrój ułatw iający przebijanie p a n ­ cerza (W. S arnow ska 1956, s. 216-217; W. G liniano- w icz 2005, s. 162).

W b rew opinii, że kusza nie przyjęła się na Rusi (Z. Żygulski ju n . 1982, s. 85), p o d o b n e g ro ty bełtów kusz, w ystępują rów nież n a jej teren ie (А. Ф. М едведев 1966), szczególnie w części zachodniej, w tym także n a teren ach obecnej w schodniej Polski, k tóre do d r u ­ giej p o ło w y XIV w., tak jak p o ło żo n e w Z iem i C h e łm ­ skiej okolice W ereszczyna, znajdow ały się w g ranicach księstw ruskich. Ich chro n o lo g ia jest p o d o b n a jak

Trzy średniow ieczne zabytki z W ereszczyna

Ryc. 2. Wereszczyn, pow. w łodaw ski. Zabytki: 1 - grot bełtu kuszy; 2 - nóż; 3 - krzyż. Rys. M. Florek. Fig. 2. Wereszczyn, W łodawa district. Artefacts: 1 - bolt-head; 2 - knife; 3 - cross. Drawn by M. Florek.

Marek Florek

Ryc. 3. Wereszczyn, pow. włodaw ski. Krzyż: 1 a - awers; 1 b - rewers. Fot. M. Florek Fig. 3. Wereszczyn, Włodawa district. Cross :1 a - obverse; 1 b - reverse. Photo by M. Florek.

tó w znanych z E u ro p y Z achodniej i Środkow ej. Szcze­ gólnie liczna seria g ro tó w b ełtó w zn an a jest z b ad ań pro w ad zo n y ch w rejonie S anoka (P. N. K otow icz 2002, s. 8-9; 2006, s. 461; J. G inalski, P. N. Kotow icz 2004, s. 215-218).

R easum ując pow yższe uw agi, opisyw any g ro t beł- tu kuszy z W ereszczyna należy datow ać ram ow o na w iek X IV i trak to w ać jako w yrób zach o d n io ru sk i.

N a te m a t kolejnego zabytku - żelaznego n o ża - niew iele p ew n eg o m o ż n a pow iedzieć. N ieco z a stan a­ w iający jest jego n iezb y t ty p o w y kształt, praw ie sy m e­ try czn y w płaszczyźnie czołowej, oraz um ieszczony centralnie, w najszerszym m iejscu noża, p ro sto k ątn y otw ór, z całą p ew n o ścią m ający p ie rw o tn y charakter. M oże to w skazyw ać, że n óż został w yko n an y (p rzek u ­ ty) z jakiegoś in n eg o p rz e d m io tu , u szkodzonego bądź częściow o zniszczonego. M ożliwe, że m ógł to być p r o ­ sty jelec, np. kategorii 1 w g klasyfikacji stylów jelców m ieczow ych E w arta O ak esh o tta (1964) p o ch o d zący z niew ielkiego sztyletu lub p u g in ału , co w ydaje się su ­ gerow ać k ształt zabytku i znajdujący się w n im otwór. P od o b n ie jak g ro t bełtu, zapew ne rów nież n óż należy datow ać na okres średniow iecza.

N ajciekaw szym bez w ątp ien ia zabytkiem jest w y­ k o n an y z b rąz u d w u stro n n y krzyż napierśny. Swoją fo rm ą p rz y p o m in a e n k o lp io n y reliefow e tzw. ty p u kijow skiego (por. E. G ródek-K ciuk 1989, s. 99-100). Łączy go z n im i kształt, w ty m zakończenia ram io n krzyża w form ie m edalionów , um ieszczone poniżej

nich sym etryczne guzki, w ielkość, kształt zaczepów do zaw ieszenia i tem aty k a przedstaw ień um ieszczo­ nych p o o b u jego stronach. P odstaw ow a różnica to, że okaz z W ereszczyna jest m o n olitycznym odlew em , podczas gdy enkolpiony to otw ierane krzyże sk ład a­ jące się z dw óch po łó w ek połączonych zaw iaskam i, w ew n ątrz k tó ry ch um ieszczano relikw ie3. E nkolpiony ty p u kijow skiego p o n a d to m ają zazwyczaj form ę krzy ­ ża łacińskiego, tzn. ich w ysokość jest przynajm niej nieznacznie w iększa niż rozpiętość ram io n p o p rzecz­ nych, podczas gdy analizow any zabytek jest krzyżem ró w n o ram ien n y m .

Z en k o lp io n am i łączy krzyż z W ereszczyna ró w ­ nież tem atyka znajdujących się po o b u jego stro n ach przedstaw ień. N a aw ersie w p o lu cen traln y m znajduje się p o stać ukrzyżow anego C hrystusa. Relief jest za­ gładzony, n iew id o czn e są żad n e szczegóły, b ra k jest też zwykle w ystępujących n a en kolpionach napisów b ąd ź przynajm niej m o n o g ra m ó w „IC XC”. U

krzyżo-3 Słowo „enkolpion” pochodzi z greckiego, i oznacza d o ­ słownie przedm iot noszony na piersiach. Zazwyczaj nazw ą ta określane są dw udzielne d w ustronne krzyże (składy) z m iej­ scem w ew nątrz na relikwie, noszone na piersiach (tak np. E. G ródek-K ciuk 1989), w tym też znaczeniu jest tutaj używ a­ na. Nazwą tą bywają rów nież określane wszelkiego rodzaju de­ w ocjonalia tak noszone, w tym krzyże jednostronne - zawiesz­ ki i różnego rodzaju plakiety, w ykonane nie tylko z m etalu ale rów nież z m ateriałów organicznych bądź kam ienia (np. M. P. K ruk 2006).

Trzy średniow ieczne zabytki z W ereszczyna

w aniu tow arzyszą u m ieszczone w m ed alio n ach na zakończeniach ra m io n cztery słabo czytelne p rz e d sta ­ w ienia postaci. N a pod staw ie p o ró w n a n ia z p rz e d sta ­ w ieniam i na lepiej zachow anych en kolpionach, w tym zwłaszcza posiadających insk ry p cje (por. M. P. K ruk, A. Sulikow ska-G ąska, M. W ołoszyn 2006, s. 110, 140- 143, ryc. 1.24,11.32,11.33,11.37,11.38), należy się d o m y ­ ślać, że są to: w m ed alio n ie lew ym - M aria, w praw ym - św. Jan, w g ó rn y m - św. M ikołaj, w d o ln y m - św. Grzegorz.

N a rew ersie krzyża, w polu cen traln y m znajduje w izeru n ek p o staci kobiecej w d łu g im płaszczu bądź sukni, z u n iesio n y m i ręk o m a i d ło ń m i skierow anym i na zew nątrz. N a ikonach w taki sposób p rzed staw ian a jest zaró w n o M atka Boska jak i św ięte, np. Paraskie- wa i A nastazja. Poniew aż w izeru n k i tych o statn ich nie są zn an e z enkolpionów , należy przyjąć, że jest to p rzedstaw ienie M atki Boskiej określanej jako typ

Orans (O ran ta), chociaż - p o d o b n ie jak w p rzy p ad k u

aw ersu - b ra k jakiejkolw iek objaśniającej inskrypcji, chociażby w form ie m o n o g ra m u „M P Θ Υ ”. Ten typ przedstaw ienia m oże w ystępow ać w d w u w a ria n ­ tach. W pierw szym , ja k się w ydaje starszym , M atka Boska m a ręce rozłożone na boki, zgięte w łokciach i uniesione do góry w m o d litew n y m geście, n ato m iast w d ru g im w ariancie zgięte w łokciach ze zw ró co n y ­ m i n a zew n ątrz d ło ń m i trzy m a u niesione n a w yso­ kości piersi. Pierw szy ty p p rzed staw ień M atki Boskiej

Orans, przynajm niej w p rz y p ad k u enko lp io n ó w z n a ­

nych z te ren u Polski, jest znacznie rzadszy. Z zestaw io­ nych przez Elżbietę G ródek-K ciuk 10 egzem plarzy z teren u Polski z p rzed staw ien iem określonym jako M atka Boska ty p u Orans, u n iesio n e do g ó ry ręce m a tylko p o stać z en k o lp io n u z Jasła (E. G ródek-K ciuk 1989, ryc. 4: n r 15). P rzedstaw ienie M atki Boskiej z krzyża z W ereszczyna należy zaliczyć do drugiego, pow szechniejszego w a rian tu O ranty.

Tow arzyszące M atce Boskiej p rzedstaw ienia, zn aj­ dujące się w m edalionach aw ersu, to p ostacie św iętych. B rak in sk ry p cji i schem atyzm u tru d n ia ją ich id e n ­ tyfikację, ty m niem niej n a pod staw ie analogii (por. M. P. K ruk, A. Sulikow ska-G ąska, M. W ołoszyn 2006, s. 110,140-143, ryc. 1.24,11.32,11.33,11.37,11.38) m o ż ­ na przyjąć, że postacie w m edalionach na ram io n ach bocznych, p rzed staw io n e ze zgiętym i, w yciągniętym i w k ie ru n k u M atki Boskiej rękom a, to św. K osm a i św. D am ian, n a to m ia st w m ed alio n ach g ó rn y m i do ln y m św. P io tr i św. Bazyli. N ie m o żn a je d n a k wykluczyć, chociażby z uw agi na w sp o m n ian y b ra k inskrypcji, że postacie w m ed alio n ac h przedstaw iają jakichś in ­ nych św iętych, lub też, że w m edalionie g ó rn y m zn aj­ duje się C h ry stu s P antokrator, zaś w bocznych M aria i św. Jan Chrzciciel, jako o ręd o w n icy ludzkości, tw o ­

rzący łącznie kom pozycję Deesis, chociaż jest to m niej p raw d o p o d o b n e.

R easum ując pow yższe uw agi dotyczące p rz e d sta ­ w ień n a krzyżu, jako najbardziej p ew n e w ydaje się przyjęcie, iż n a awersie znajduje się U krzyżow anie, k tó re m u tow arzyszą u m ieszczone w m ed alio n ach p ostacie M arii, św. Jana, św. M ikołaja i św. G rzegorza, zaś n a rew ersie jest to p o stać M atki Boskiej, n ato m iast w m ed alio n ach p o p iersia św. K osm y i św. D am iana, św. P io tra i św. Bazylego. Ze w zględu n a rodzaj zn aj­ dujących się na n im przedstaw ień analizow any krzyż od p o w iad ałb y zatem ty p o w i IB2 reliefow ych e n k o l­ p io n ó w kijow skich w g klasyfikacji E. G ródek-K ciuk (1989, s. 101), p ro d u k o w an y m w XII i X III w. Praw ie identyczny z krzyżem z W ereszczyna p o d w zględem k ształtu i p rzed staw ień enkolpion dato w an y n a p ie rw ­ szą połow ę XIII w., p o ch o d zący z bliżej n ieo k reślo ­ nej m iejscow ości na Rusi Kijowskiej, znajduje się, np. w zbiorach M uzeum N arodow ego w W arszaw ie M . P. K ruk, A. Sulikow ska-G ąska, M. W ołoszyn 2006, s. 140, ryc. 11.32). Poza Rusią enk o lp io n y takie zn an e są ró w ­ nież z ziem polskich, Litwy, R um unii, W ęgier, Bułgarii i K ry m u (por. E. G ródek-K ciuk 1989; Л. В. П екарська, В. Г. П уцко 1989; М. А. П ел ещ и ш и н , П. К. Ч ай к а 1991).

Krzyż z W ereszczyna w ydaje się być zabytkiem sto ­ sunkow o rzadkim . Z te re n u ziem polskich o p u b lik o ­ w any został tylko je d en p o d o b n y je d n o d zieln y d w u ­ stro n n y krzyż napierśny, znajdujący się w zbiorach M uzeum N arodow ego Z iem i Przem yskiej w P rze­ m yślu (E. G ródek-K ciuk 1989, s. 117, ryc. 11). M a on kształt krzyża łacińskiego, z rozszerzającym i się, pro sto ściętym i ra m io n a m i i po jed y n czy m i w y p u stk am i n a zakończeniach g órnego i dolnego ram ienia. N a aw er­ sie znajduje się scena U krzyżow ania, p rzy czym to ­ w arzyszą jej um ieszczone w zakończeniach ram io n poprzecznych dw a m ałe po p iersia p o staci w nim b ach , które m ogą być identyfikow ane jako M aria i św. Jan. N a drugiej stro n ie krzyża, w jego c e n tru m znajduje się p o stać kobieca w długiej szacie, z głow ą otoczoną n im b em kolistym , n a jp raw d o p o d o b n iej M atka Boska, zaś w m ed alio n ach um ieszczonych w zakończeniach ra m io n cztery nieczytelne postacie, być m oże aniołów i cherubinów , bądź też jakichś św iętych. Jednodzielne d w u stro n n e krzyże n ap ierśn e z p rzed staw ien iam i są też b ard z o rzadkie n a teren ie Rusi (por. A. E. М усин 2006; А. А. П ескова 2006).

W stosunku do krzyża z Przem yśla, n a podstaw ie analogii do znajdujących się n a nim przedstaw ień, w y­ sunięto przypuszczenie, że został on odlany z d w u stro n ­ nej form y pow stałej przez odciśnięcie w niej istnieją­ cego wcześniej enk o lp io n u (E. G ródek-K ciuk 1989, s. 117). P raw d o p o d o b n ie z tak ą sam ą sytuacją m am y do

Marek Florek

czynienia rów nież w p rzy p ad k u krzyża z W ereszczyna, tzn. że został on odlany w form ie glinianej w ykonanej po p rzez odciśnięcie starszego, częściowo m oże naw et zużytego (w ytartego w skutek noszenia) enkolpionu. W skazuje n a to nie tylko jego w ielkość i form a, m a ­ jąca ścisłe o d p ow iedniki w reliefow ych enkolpionach kijowskich, ale rów nież tem atyka um ieszczonych na n im przedstaw ień. O dlanie w glinianej form ie w yko­ nanej n a podstaw ie częściowo w ytartego oryginalnego enk o lp io n u tłum aczyłoby m ałą dokładność i czytel­ ność reliefu. Nie w ykluczone jednak, że form a w k tó ­ rej od lan o nasz krzyż pow stała n a w zór istniejącego (lub istniejących) enkolpionów , je d n a k nie poprzez p ro ste jego odciśnięcie. M oże za tym przem aw iać fakt, iż krzyż z W ereszczyna p osiada ram io n a jednakow ej długości (m a kształt krzyża greckiego), podczas gdy w iększość znanych enkolpionów p osiada kształt krzy­ ża łacińskiego (nierów noram iennego).

K onstatacja, że krzyż o d lan o w form ie w ykonanej przez odciśnięcie starszego en k o lp io n u (bądź też n a t a ­ k im en kolpionie w zorow anej) pow oduje, że w łaściw ie nie jesteśm y w stanie określić kiedy został on w y k o n a­ ny. M ogło to n astąpić jeszcze w średniow ieczu - jego

w ytw órcą m ó g ł być naw et jakiś lokalny w arsztat m e ­ talurgiczny, za czym przem aw ia m ała staran n o ść w y­ k o n an ia, jak też znacznie później. Jeśli sugestia, że do w yk o n an ia form y posłużył enkolpion w y ta rty o d d łu ­ g otrw ałego n o szenia jest słuszna, to w ydaje się, że nasz krzyż m ógł być najw cześniej odlany w 2 p ołow ie XIII bądź p o czątkach w ieku XIV. Z a tym , że jest to późny i raczej lokalny w ytw ór w ydaje się przem aw iać to, że m am y tu do czynienia nie ze składem (en kolpionem - krzyżem d w u dzielnym m ieszczącym relikwię) lecz krzyżem jednodzielnym . Jednak jeśli naw et krzyż zo­ stał w ykonany znacznie później, to z całą pew nością swą fo rm ą i ty p em przedstaw ień k o n ty n u u je on tr a ­ dycje średniow iecznych praw osław nych d w u stro n ­ nych składanych krzyży napierśnych (enkolpionów ).

Z aprezen to w an e zabytki, p o m im o b rak u in fo rm a ­ cji na tem at k o n te k stu znalezienia oraz dość szerokich ram czasow ych ich p o w stan ia (dotyczy to zwłaszcza krzyża z brązu) stanow ią cenny przyczynek do p o z n a ­ n ia k u ltu ry m aterialnej i duchow ej Z iem i C hełm skiej w średniow ieczu, a jednocześnie m aterialn e p o tw ie r­ dzenie w czesnej m etry k i W ereszczyna oraz jego z n a ­ czenia w przeszłości.

Literatura

2006 Militaria z późnośredniowiecznego folwarku ry­ cerskiego w Suchynii, pow. Kraśnik, woj. lubelskie. Acta M ilitaria M ediaevalia 2, s. 211-216. G i n a l s k i Jerzy, K o t o w i c z P iotr N.

2004 Elem enty uzbrojenia i oporządzenia jeździeckie­ go z grodziska wczesnośredniowiecznego „Horo- dyszcze” w Trepczy, pow. Sanok, stan. 2. M ateriały i Spraw ozdania Rzeszowskiego O środka A rcheo­ logicznego 25, s. 187-257.

G i e r l a c h Olga

1975 Góra Trębaczy w Trzebnicy w świetle badań arche­ ologicznych w 1964 r. W iadom ości A rcheologicz­ ne 40: 2, s. 209-239.

G l i n i a n o w i c z M arcin

2005 Stan badań nad uzbrojeniem późnośredniowiecz­ nym w Malopolsce. Acta M ilitaria M ediaevalia 1, s. 143-164.

G r ó d e k - K c i u k Elżbieta

1989 Enkolpiony znalezione na terenie Polski. Próba kla­ syfikacji i datowania materiałów Przegląd A rche­ ologiczny 36, s. 97-134.

G u r b a Jan

1976 Grodziska Lubelszczyzny (m ateriał propagando- wo-szkoleniowy PTTK). Lublin.

K a m i ń s k a Jadwiga

1969 Siedlątków. Obronna siedziba rycerska z X IV wieku. Prace i M ateriały M uzeum Archeologicznego i Et­ nograficznego. Seria Archeologiczna 15, s. 15-88.

K o l a A n d rz e j,W ilk e G erard

1976 Zespół grotów do bełtów kusz z grodziska p ó ź­ nośredniowiecznego w Słoszewach koło Brodnicy w świetle odkryć z 1973 r. Zapiski H istoryczne 41: l ,s . 81-123.

K o t o w i c z P iotr N.

2002 Militaria średniowieczne w zbiorach M uzeum H i­ storycznego w Sanoku. Sanok.

2006 Zabytki archeologiczne z okolic grodziska wczesno­ średniowiecznego „Horodna” w Trepczy, pow. Sanok, stan. 1. W: Wczesne średniowiecze w K arpatach polskich, red. J. Gancarski. Krosno, s. 453-498. K r u k M irosław P.

2006 D zieła staroruskie metalowe w Zbiorach M uzeum Narodowego w Krakowie. W: M. P. K ruk, A. Suli- kowska-Gąska, M. W ołoszyn, Sacralia Ruthenica. Dzieła staroruskie bądź z Rusią związane z m eta­ lu i kam ienia w M uzeum N arodow ym w K rako­ wie i M uzeum N arodow ym w Warszawie. W ar­ szawa, s. 30-37.

K u t y ł o w s k a Irena

1985 Remarques pour l’histoire de Lublin et de la region lublinienne au X IIIe s. W: M ém oires archéologi­ ques, red. A. Kokowski. Lublin, s. 195-205. 1990 Rozwój Lublina w V I-X IV wieku na tle urbaniza­

cji międzyrzecza środkowej Wisły i Bugu. Lublin. M i r e k - K u k u ł k a Agnieszka

1994 Przedmioty metalowe z badań zam ku w Czchowie w 1993 roku. M ateriały i Spraw ozdania Rzeszow­

T rzy średniow ieczne zabytki z W ereszczyna

skiego O środka Archeologicznego za rok 1993, s. 281-293.

N a d o l s k i Andrzej

1954 Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI, X II w. Łódź. Acta A rchaeologica U niversitatis Lodzien- sis 3.

N o s e k Stefan

1957 M ateriały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bu­ gu. Lublin. A nnales U niversitatis M ariae Curie- Skłodow ska F 6 (1953).

O a k e s h o t t Ewart

1964 Sword in the Age o f Chivalry. London. S a r n o w s k a W anda

1956 Uzbrojenie średniowieczne w świetle wykopalisk w latach 1948-1951 w Opolu na Śląsku. M ateriały W czesnośredniow ieczne 4, s. 211-225.

W a ł o w y Alina

1 1960 Materiały z badań archeologicznych na średnio­ wiecznym zam eczku w Szaflarach, pow. Nowy Targ. M ateriały A rcheologiczne 2, s. 295-333. Ż y g u l s k i Z dzisław jun.

1982 Broń w dawnej Polsce. Warszawa. Галицко-волынская летопись 2005 Галицко-волынская летопись. W: Библиотека литературы древней Руси. Том 5. XIII век, ред. Д. С. Л ихачева и другой. С анкт-П етербург, s. 184-357. М е д в е д е в А лександр Ф. 1966 Ручное метатетное оружие: лук и стрелы, само­ стрел VIII-X IV вв. Москва. Археология СССР. Свод археологических источников, E l -36. М у с и н А лександр Е. 2006 А рхеология „личного благочест я” в христ иан­ ской т радиции Востока и Запада. W: Х ристи ­ анская иконогфия В остока и Запада b п ам ят­ никах м атериальной культуры Древней Руси и В изантии, ред. E. Н. Н осов. С анкт-П етер­ бург, s. 163-222. П е к а р с ь к а Людміла В . , П у ц к о Василь Г. 1989 Давньоруські енколпіони в збірці музею історії м. Киева. Археологія 3: 1989, s. 84-94. П е л е щ и ш и н М икола. A., Ч а й к а П. К. 1991 Н ові давньоруські ювелірні вироби із Західної Волині. Археологія 1: 1991, s. 137-141. П е с к о в а A .A . 2006 И ст оки иконографии древнерусских энколпи- онов. W: Х ристианская иконогф ия Востока и Запада b п ам ятн и ках м атериальной культуры Древней Руси и Византии, ред. E. Н. Носов. С ан кт-П етербургу. 121-162.

Three medieval relics from Wereszczyn, Włodawa district (Lublin Polesye)

In W ereszczyn, three interesting m etal relics have been found accidentally:

1. an iron head o f a socketed bolt, w ith the rhom bic cross- section blade, dated to the 14th century,

2. an iron knife, possibly m ade from a dam aged cross-guard o f a small m edieval dagger o r m isericorde,

3. solid bronze double-sided reliquary cross resem bling relief encolpions (folding reliquary crosses) o f Kiev style p ro ­ duced in Russia in the 12th and 13th centuries.

The m ost interesting o f the three is definitely the cross. O n the face is the figure o f crucified C hrist, while the m edal­ lions at the end o f the arm s depict M ary an d St. John, St. M i­ chael an d St. Gregory. The reverse shows th e M other o f G od in orans pose, while the m edallions present St. Kosmas, St. D a­ m ianos, St. Paul an d St. Basil. C rosses o f this type are quite rare; they m ay have been cast in a clay m old created by m a k ­ ing an im pression o f an encolpion o r they m ight have tried to im itate the latter. It is practically im possible to date the W eresz­ czyn cross precisely, th ough it was m ost probably m ade in the M iddle Ages. D r M a r e k F lo rek I n s ty tu t A r c h e o lo g i i U M C S w L u b lin ie PI. M . C u r ie -S k lo d o w s k ie j 4 2 0 - 0 3 1 L u b lin gflorek@ wp.pl