O dalszy rozwój prac poszukiwawczych w zapadlisku przedkarpackim
Piotr Karnkowski*
Prace geologiczno-poszukiwawcze na obszarze zapa-dliska przedkarpackiego zosta³y zapocz¹tkowane w latach 20. ubieg³ego stulecia i przyczyni³y siê do odkrycia wielu z³ó¿, zw³aszcza gazu ziemnego. Na odkryte zasoby gazu na przedgórzu sk³ada siê ok. 50 z³ó¿, w tym kilka wiêkszych jak: Jaksmanice–Przemyœl, Lubaczów, Husów, Jaros³aw, ¯o³ynia, Mirocin, Pilzno, Tarnów i £¹kta. Ze z³ó¿ gazu ziemnego szczególnie wymieniæ nale¿y pole Przemyœl–Jak-smanice o zasobach ok. 75 mld m3gazu, z których
wydoby-to ju¿ ponad 50 mld m3. Z pozosta³ych wiêkszych z³ó¿ jak:
Lubaczów 8,5 mld m3i Husów o zasobach ok. 7 mld m3,
wydobyto ju¿ po ok. 6 mld m3gazu. Obecne wydobycie z
pozosta³ych z³ó¿ w sumie równowa¿y wydobycie ze z³o¿a Jaksmanice–Przemyœl–Tulig³owy. Z odkrytych z³ó¿ ropy najwiêksze znaczenie mia³y Grobla–P³awowice o zaso-bach ok. 3,4 mln t, z których wydobyto ju¿ ok. 2,8 mln t, a z ca³ego obszaru Przedgórza ok. 3,7 mln t.
O ile z³o¿a ropy i gazu w rejonie zapadliska wystêpuj¹ w pod³o¿u utworów trzeciorzêdu, to gaz ziemny jest g³ównie zwi¹zany z utworami miocenu. Ropo- i gazonoœny obszar w pod³o¿u zapadliska mo¿na wydzieliæ na trzy stre-fy. Pierwsza z nich rozci¹ga siê po pó³nocnej stronie masy-wu ma³opolskiego w okolicy Lubaczowa–Uszkowiec, druga po stronie po³udniowej w okolicy Bochni–Mielca i Tarnowa–Dêbicy, a trzecia pod Karpatami w rejonie na zachód od Rzeszowa (ryc. 1). W strefie pó³nocnej (Luba-czów–Uszkowice–Cetynia), wêglowodorowy wystêpuj¹ w utworach paleozoicznych (kambru — Cetynia; ordowiku i syluru — Uszkowce) i mezozoicznych (jury — Lubaczów–Cieszanów). Druga, po³udniowa strefa
(Boch-nia–Tarnów–Dêbica) przypada na obszar przed³u¿aj¹cej siê niecki nidziañskiej pod utworami miocenu w kierunku Karpat. Wystêpuj¹ tutaj z³o¿a ropy w rejonie Mielca (Pod-borze) i w Niwiskach — gazu ziemnego z utworów dewo-ñskich. Inne z³o¿a w tej strefie to: Wojs³aw — w wapieniach górnej jury — gaz ziemny na g³êbokoœci ok. 750 m, Podborze–Partynia — z³o¿e ropy naftowej na g³êbokoœci 750–840 m, D¹browa Tarnowska — niewielkie z³o¿a ropy i gazu równie¿ w wapieniach górnej jury, Swa-rzów — gaz ziemny w piaskowcach górnej kredy. W tej¿e strefie na po³udniowo-zachodnim sk³onie niecki nidzia-ñskiej stwierdzono w Grobli–P³awowicach najwiêksze z³o¿e ropy naftowej w obrêbie Przedgórza, wystêpuj¹ce w utworach górnej kredy w piaskowcach cenomañskich i wapieniach górnej jury. Wewn¹trz tej niecki odkryto w ostatnich latach z³o¿a gazu ziemnego Rylowa i Rajsko. W Tarnowie gaz ziemny wystêpuje w wapieniach górnej jury i w utworach miocenu. Ostatnio odkrytego te¿ niewielk¹ akumulacjê ropy naftowej w utworach piaskowcowych miocenu. Na po³udnie od Bochni, w miejscowoœci £¹kta, pod nasuniêciem karpackim i osadmi miocenu stwierdzono wystêpowanie gazu ziemnego w utworach piaskowca cenomañskiego i w wapieniach górnej jury. W trzeciej, po³udniowej, podkarpackiej strefie, du¿ym ewenementem by³o stwierdzenie wystêpowania ropy naftowej w wapie-niach karbonu dolnego pod Karpatami i utworami miocenu (z³o¿e Nosówka ko³o Rzeszowa) na g³êbokoœci ok. 3500 m.
Akumulacje gazu w utworach miocenu zapadliska przedkarpackiego mo¿na wyró¿niæ w trzech strefach (ryc. 1). Najwiêksze znaczenie pod wzglêdem zasobnoœci gazu
448
Przegl¹d Geologiczny, vol. 49, nr 5, 2001
*Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A., ul. Jagielloñska 76, 03-301 Warszawa
II
III
I
I III strefy perspektywiczno-poszukiwawcze z³o¿a gazu
z³o¿a ropy naftowej
gipsy
anhydryty
}
z³o¿a siarki mioceñskie ewaporaty wzapadlisku przedkarpackim
Ryc. 1. Strefy perspektywiczno-poszukiwawcze na tle mapy
wystêpowania z³ó¿ wêglowodorów w zapadlisku przedkarpackim
w utworach miocenu przedstawia strefa przykarpacka
(I), wystêpuj¹ca wzd³u¿ brzegu nasuniêcia Karpat,
czê-œciowo po³o¿ona nieco na pó³noc od brzegu, jak te¿ pod Karpatami (z³o¿a: Jaksmanice, Przemyœl, Maækowice, Tulig³owy, Wapowce, Jod³ówka, Mirocin, Jaros³aw, Kañczuga, Husów–Albigowa, Palihówka, Rzeszów–Zale-sie, Kielanówka, Brzezówka, Nosówha, Pilzno, Tarnów, £akta, D¹brówka, Borek, Szczepanowice, Raciborsko, a dalej ku zachodowi Dêbowiec i Pogórz. Wystêpowanie z³ó¿ w tej strefie jest uwarunkowane korzystn¹ facj¹ pia-skowców mioceñskich, g³ównie sarmatu. Wystêpuj¹ one na wyniesieniu pod³o¿a uformowanego w postaci progu kontynuuj¹cego siê wzd³u¿ nasuniêcia karpackiego i stano-wi¹cego zaporê dla migruj¹cych wêglowodorów od strony po³udniowej. Nade wszystko korzystn¹ rolê dla zachowa-nia siê z³ó¿ spe³ni³y tutaj nasuwaj¹ce siê Karpaty, które spowodowa³y dodatkowe poddarcie utworów miocenu, tworz¹c pu³apki, a równoczeœnie uszczelniaj¹c je. W stre-fie przykarpackiej, pomimo ¿e odkryto najwiêcej zasobów gazu wysokometanowego, stanowi ona nadal najbardziej perspektywny rejon na obszarze przedgórza Karpat.
Dru-ga, œrodkowa, najszersza i najwiêksza strefa gazonoœna (II) wystêpuje miêdzy rejonem przykarpackim a horstem
Lubaczowa–Uszkowic. Jest to strefa, w której odkryto du¿o z³ó¿ gazu, lecz przewa¿nie o mniejszych zasobach (Œwiête, Radymno, Zad¹browie, Chotyniec, Ryszkowa Wola, Rudka, Le¿ajsk, Sarzyna, ¯o³ynia, Kury³ówka, Smolarzyny Lipowiec i in. Strefê tê mo¿na jeszcze podzie-liæ na trzy czêœci: a) wschodni¹ — kontynuuj¹c¹ siê od gra-nicy kraju do obszaru strefy bezanhydrytowej, charakteryzuj¹cej siê monotonn¹ seri¹ ³upkow¹ miocenu (badenu i sarmatu) z bardzo ma³¹ iloœci¹ piaskowców, b) œrodkow¹ — bardziej perspektywiczn¹, obejmuj¹c¹ obszar bezanhydrytowy, rozci¹gaj¹c¹ siê na pó³noc od Rzeszowa w kierunku Sarzyny i Niska (tworz¹c¹ tzw. podbasen rze-szowski) o stosunkowo licznie wystêpuj¹cych poziomach piaskowców z przewarstwieniami ³upków. Mi¹¿szoœæ utworów miocenu szybko zmniejsza siê w kierunku pó³nocnym. Pod³o¿e jest tutaj ponadto lokalnie bardzo zró¿nicowane morfologicznie, osi¹gaj¹c amplitudy do ponad 1000 m. Nad wyniesieniami uformowa³y siê w
utworach miocenu z³o¿a typu kompakcyjnego (np. Pali-kówka) i litologicznego (Wola Rani¿owska, Lipnica i in.),
c) zachodnia czêœæ tej strefy le¿y na pod³o¿u
morfologicz-nie bardziej ³agodnym i wyrównanym, na którym wystêpu-je ponownie seria anhydrytowa, a powy¿ej utwory ilasto-piaszczyste górnego badenu i dolnego sarmatu. W tych utworach wystêpuj¹ akumulacje gazu ziemnego prze-wa¿nie niewielkich rozmiarów. W trzeciej, pó³nocnej
strefie (III) okreœlonej mianem
Lubaczowa–Uszko-wiec–Cetyni–Biszczy warunki wystêpowania z³ó¿ gazu s¹ korzystne. Sk³adaj¹ siê na to g³ównie dobre cechy zbiorni-kowe wk³adek piaszczystych miocenu, przewarstwionych seri¹ ilasto-³upkow¹. Tworz¹ one wielowarstwowe pu³apki dla gazu w pobli¿u przebiegu stref dyslokacyjnych (Luba-czów) oraz na wynios³oœciach pod³o¿a (Wola Obszañska, Ksi¹¿pol, Biszcza).
W œwietle poruszonych zagadnieñ mo¿liwoœci odkry-cia nowych z³ó¿ gazu w zapadlisku przedkarpackim, pomimo wydobycia ju¿ z tego rejonu ponad 100 mld m3
gazu wysokometanowego i 3,7 mln t ropy, s¹ nadal wyso-kie. Potwierdzaj¹ to materia³y sejsmiczno-geologiczne uzyskane zarówno z pod³o¿a utworów mezo-paleozoicz-nych, jak te¿ z miocenu. Najwiêksze szanse na odkrycie z³ó¿ kryj¹ utwory miocenu, serie kredy górnej (piaskow-ców cenomanu), wêglanowe (rafowe) osady górnojuraj-skie oraz utwory dolnego karbonu i dewonu, a nawet kambru.
W utworach miocenu i w pod³o¿u mezo-paleozoicz-nym zasoby wydobywalne wynosz¹ jeszcze ok. 60 mld m3
gazu i ok. 1 mln t ropy. Wed³ug danych geologicznych zasoby prognostyczne dla rejonu przedgórza Karpat obli-czone metod¹ objêtoœciow¹ w kat. D1 okreœlono na ok. 94 mld m3, a metod¹ genetyczn¹ — 112 mld m3. Wobec
powy¿szych danych oraz bior¹c pod uwagê dotychczaso-we i aktualne wyniki prac poszukiwawczych i z³o¿owych, warto kontynuowaæ dotychczasowe przedsiêwziêcia i ponownie analizowaæ materia³y geologiczno-geofizyczne, aby bli¿ej okreœliæ obiekty i serie, gdzie nale¿a³oby poszu-kiwaæ tych zasobów. Porównanie nowych materia³ów z aktualnymi wynikami prac mo¿e wnieœæ impuls do dal-szych poszukiwañ.
Etapy rozwoju skolskiego basenu sedymentacyjnego w kredzie
i wczesnym paleogenie — dokumentacja nanoplanktonowa
El¿bieta GaŸdzicka*
Ska³y osadowe, wraz z wystêpuj¹cymi w nich skamie-nia³oœciami i zespo³em struktur sedymentacyjnych, stano-wi¹ najdoskonalszy zapis procesów geologicznych, warunków paleoekologicznych i paleogeograficznych. Badaj¹c je mo¿na odczytaæ i zrekonstruowaæ charakter basenu sedymentacyjnego, mechanizm i kierunki transpor-tu osadów, paleoklimat i inne fizykochemiczne parametry œrodowiska. Skamienia³oœci wystêpuj¹ce w ska³ach osado-wych pozwalaj¹ zjawiska te umieœciæ w czasie geologicz-nym. Ska³y osadowe Karpat zewnêtrznych, wœród których dominuj¹ piaskowce i ³upki, zawieraj¹ zwykle obfity inwentarz struktur sedymentacyjnych, lecz niezbyt liczne
skamienia³oœci. Nanoplankton wapienny nale¿y jednak do tych grup skamienia³oœci, które mo¿na znaleŸæ w wiêkszoœci morskich ska³ osadowych kredy i trzeciorzêdu. Jest on powszechnie stosowany w stratygrafii mezozoiku i keno-zoiku ze wzglêdu na obfite wystêpowanie, szerokie roz-przestrzenienie geograficzne oraz szybkie zmiany ewolucyjne. Rozwój stratygrafii nanoplanktonowej na œwiecie nast¹pi³ w œcis³ym zwi¹zku z pracami wiertniczy-mi, zwi¹zanymi z poszukiwaniem z³ó¿ wêglowodorów.
W jednostce skolskiej Karpat, kredowa seria osadowa wykazuje wyraŸn¹ dwudzielnoœæ pod wzglêdem wykszta³cenia litologicznego (Kotlarczyk, 1985, 1988). Starszy kompleks osadowy, o mi¹¿szoœci nie przekra-czaj¹cej kilkudziesiêciu metrów, jest zdominowany przez ³upki ilaste z nielicznymi prze³awiceniami innych odmian
449 Przegl¹d Geologiczny, vol. 49, nr 5, 2001
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
