Z dziejów relacji między wiarą i nauką w XVII wieku : "Prae-Adamitae" Izaaka de La Peyrère

Elżbieta Nowosad

Z dziejów relacji między wiarą i

nauką w XVII wieku :

"Prae-Adamitae" Izaaka de La

Peyrère

Collectanea Theologica 59/4, 89-100

C ollectan ea T h eo lo g ica 59 (1939) fa se. IV

Z DZIEJÓ W RELACJI MIĘDZY WIARĄ I NAUKĄ, W XVII WIEKU

„Prae-A dam itae” Izaaka de La P eyrère

W roku 1655 ukazało się dzieło Izaaka de La P ey rère Prae-Ada-

m itae, sive exercitatio super versibus duodecimo, decimotertio et decimoquarto capitis quinti Epistolae D. Pauli ad Romanos} Dzieło

to, napisane około roku 1641, a w ydane anonimowo nieco później, było przyczyną burzy i zamieszania w République des Lettres. K ry ­ tykow ali je najw ięksi uczeni tam tych czasów, m. in. Grotius, bi- bliści Louis Capelle i Richard Simon, a także mniej znani erudyci, m. in. M atthew Hale i Loius Ellias Du P i n 2. Szokujące były dla nich następujące tezy La P ey rère’a: Adam nie był pierwszym czło­ wiekiem, bo przed nim istnieli ludzie, był natom iast pierwszym Ży­ dem; potop m iał miejsce tylko w Palestynie, a nie na całej ziemi; Biblia odnosi się tylko i wyłącznie do dziejów Żydów, nie zaś dzie­ jów całej ludzkości; Mojżesz nie był autorem Pięcioksięgu; świat jest znacznie starszy niż w ynikałoby z Biblii —■ został stworzony

ab aeterno s.

Nie wszystkie tezy przedstawione w Prae-Adam itae były no­ we. Idea stw orzenia św iata ab' aeterno znana była już w średnio­ wieczu, w ysunął ją na przykład Siger z B rabantu. Istnienie ludzi przed Adamem zakładał z kolei La Mothe Le Vayer (De la vertu

des payens, 1642).4 Mojżeszowe autorstw o Pięcioksięgu negował przed

La P ey rère’em m. in. Andreas Massius w w ieku XVI, a także kolega autora Prae-Adam itae, Thomas Hobbes w Lewiatanie (1651) w y­ danym wcześniej niż Prae-Adamitae. Połączenie owych tez i dodanie do nich innych, nie m niej wówczas szokujących, było jednak rzeczą unikalną. 1 Isaas de L a P e y r è r e , P r a e - A d a m i t a e , s i v e e x e r c i ta t io su p e r v e r s i ­ bus d u o d e c im o , d e c i m o t e r t i o e t d e c i m o q u a r t o c a p it is q u in t i E p is t o la e D. P a u ­ li ad R o m a n o s, 1655. 2 R. H. P о p к i n, T h e H i s t o r y o f S c e p t i c i s m f r o m E r a s m u s to S pin oz a, B e r k e le y — L os A n g e le s — L o n d o n 4 1979, s. 220—221; R. P i n t a r d, Le l i b e r ­ ti n a g e é r u d i t d a n s la p r e m i è r e m o i t i é d u X V ï î siècle, t. I, P a ris 1943, s. 360—■ 361.

3 T e o p in ie L a P e y r è r e ’a są d obrze zn an e, m . in. R. H . P o p k i n, op. cit., s. 216—217.

4 Por. G. G 1 i o z z i, A d a m o e il N u o v o m o n d o . L a n a s c i ta d e l l ’a n tr o p o - lo g ia c o m e id e o l o g ia coloniale: d a ll e g en ea lo g ie bib lic h e aile t e o r i e ra z zia li, 1500— 1700, F iren ze 1977, s. 534— 536.

Większość uczonych czasów La P ey rère’a tw ierdziła bowiem, że św iat został stworzony przez Boga około roku 4004 przed C hrystu­ sem (jak w ynika z względnej chronologii Biblii), Adam był pier- wszjun stworzonym przez Boga człowiekiem, potop dotyczył całej ludzkości, Biblia stanow i zapis dziejów całej ludzkości, a Mojżesz był autorem całego Pięcioksięgu. Negacja i refu tacja powyższych tw ierdzeń, z drugiej strony zaś ich obrona, stała się przedm iotem powszechnych sporów między uczonymi w łaśnie w drugiej połowie w ieku XVII.

Kim był Izaak de La P eyrère (1594— 1676)? 5 Był kalwinem, k tó ­ ry spędził młodość na dworze Kondeusza, z którym był związany także później. Z jego to pomocą w yjechał do Danii (1644), gdzie spędził kilka la t jako pomocnik am basadora francuskiego w tym kraju. Odwiedził też Hiszpanię i Holandię. Znał m. in. lum inarzy

République des Lettres, M artina M ersenne, Grotiusa, Gassendiego,

Patina, La Mothe Le V ayera, wspomnianego już Hobbesa. Jego pierwszym w ydanym tekstem była książka Du rappel des Juifs (Paris 1643), w której krytykow ał już Biblię. K olejną książką La P ey rère’a była Relation du Groenland (Paris 1647). Przełom em w ży­ ciu uczonego było jednak w ydanie książki Prae-Adam itae, książki potępionej przez S tany Holandii, Kościół protestancki, praw ie wszy­ stkie autorytety, książki, z powodu której znalazł się na kilka m ie­ sięcy w więzieniu (1656). Dzięki Kondeuszowi wyszedł z więzienia, był jednak zmuszony do wyrzeczenia się książki i swego wyznania. Przeszedł wówczas na katolicyzm, przez jakiś czas przebyw ał w Rzymie, gdzie był przyjm ow any przez A leksandra VII. W roku 1657 przed kardynałam i B arberinim i Albizzim, w obecności papieża, odwołał tezy z Pr ae-Adamitae. W roku 1659 został bibliotekarzem Kondeüsza, a nieco później w ydał Relation de l’Islande (Paris 1663). Wiadomo, że przed śm iercią przyjął sakram enty, ale opinia publicz­ na m iała wątpliwości co do szczerości jego wiary.

Kim był więc Izaak de La Peyrère? H eretykiem , libertynem , sceptykiem? Spraw a nie jest oczywista w świetle istniejącej lite­ ratu ry . Zdaniem René P in tard a bowiem jego tezy były raczej h e ­ retyckie niż libertyńskie e. Zdaniem zaś R. H. Popkina reprezento­ w ał on sceptycyzm religijny, którego konsekw encją była m. in. postaw a Spinozy (Spinoza znał tekst Prae-Adamitae): przyjęcie za­ łożenia, że „Bóg nie istnieje inaczej jak tylko w filozofii” (God

exists but only philosophically).'1 Tak m iał się kiedyś wyrazić Spi­

noza podczas jednej z teologicznych dysput, które odbyw ały się w latach 1658— 1659.

5 B io g ra fia La P e y r è r e ’a: B io g ra p h ie u n iv e r s e ll e , a n cin n e e t m o d e r n e , t. 33, P aris 1823, s. 547— 549; por. R. H. P о p k i n, op. cit., s. 245; R. P i n t a r d, op. cit., s. 360.

6 R. P i n t a r d , op. cit., s. 361.

Sądzić można, że obaj uczeni m ają po trosze rację. Postaram y się okazać, że poglądy La P ey rère’a nie były ortodoksyjne w jego czasach i rzeczywiście były secptyczne wobec obowiązującej w jego czasach w ykładni Pism a Świętego. Nie były one jednak heretyckie i sceptyczne wobec zasad w iary, takich jak Bóstwo Chrystusa, Zba­ wiciela i Odkupiciela, preegzystencja Słowa, co już przed La Pey- rère’em było kw estionow ane przez antytrynitarzy. La P ey rère nie przekroczył tej linii, zaś jego w iara była żywą w iarą w Boga chrześ­ cijan, a nie filozofów.

P rzed La P ey rère’em, a także i po ukazaniu się książki Prae-

Adam itae, niemal powszechnie wierzono, że Adam był pierwszym

człowiekiem, w którego na dodatek Bóg wpoił wiedzę filozoficzną, teologiczną i przyrodniczą. Takie tw ierdzenia można znaleźć m. in. u P ierre'a Gassendiego w Logice (wydanej pośm iertnie w 1658), a także u erudytów X VII wieku: Edw arda Simpsona (Chronicon

historiam catholicam complectens, 1646) i Atanazego K irchera (Oedipus Aegyptiacus, 1652— 1654).

Dzieło La P ey rère’a było najw ażniejszym tekstem XVII-wiecz- nym, w którym negowano monogenetyczną tezę o pochodzeniu ludzkości, a proponowano tezę poligenetyczną. Była to (obok tezy 0 stw orzeniu ab aeterno) najbardziej krytykow ana teza La P ey ­ rè re ’a, która w edle czytelników dzieła Prae-Adam itae podważała w iarę chrześcijańską. Je st rzeczą niezwykle ważną, że tezę o is t­ nieniu przed Adamem ludzi La P eyrère wywodził z Biblii.

W Liście Świętego Paw ła do Rzym ian (5, 13) czytam y bowiem, że „[...] aż do P raw a grzech był na świecie, [...]”, a zdaniem La P ey rère’a Apostoł mówiąc o grzechu przed praw em nie m iał na m yśli P raw a Mojżesza, lecz praw o dane Adamowi, ono bowiem było pierw szym praw em Żydów.8 Jego przekroczenie spowodowało w y­ pędzenie Adama z raju , z Adama i wszystkich ludzi uczyniło w ro­ gów Boga. Przyniosło też śmierć na św iat — śmierć Adama i jego potomków.

Odpowiednikiem pierwszego P raw a Żydów — praw a danego Adamowi — w przypadku w szystkich innych ludów było prawo natury , inaczej praw o rozumu, z którego pow stały później praw a ludów, m. in. praw a Likurga, decemwirów, etc."

Jakie były przepisy praw a danego Adamowi na długo przed Mojżeszem i przestrzeganego m. in. przez Adama, Enosa, syna Seta 1 Abraham a? La P ey rère powiada, że praw o dane Adamowi obej­ mowało następujące przykazania: świętow anie sabbatu, pow strzy­ myw anie się od rzeczy nieczystych, a zwłaszcza od krw i zwierząt, a nadto obejmowało różne przepisy dotyczące okazywania czci Bogu.10

8 I. d e L a P e y r è r e , P r a e - A d a m i t a e , Cap. II, s. 9— 10. • Op. cit., Cap. II, s. 10.

w Op. cit., Cap. II, s. 11.

B rakuje tutaj, w zestawie przepisów praw a danego Adamowi, takich przykazań jak okazywanie przez dzieci szacunku rodzicom, zakaz kradzieży ,i cudzołożenia oraz przepisu dotyczącego karania za dokonanie zabójstwa. Zdaniem La P ey rère’a bowiem powyższe przepisy są przepisam i praw a ludzkiego, praw a n atury, dotyczą wszystkich ludzi: zarówno Żydów, jak i innych ludów, a więc nie m usiały być pow tarzane w praw ie danym Adamowi.11

La P eyrère krytykow ał i odrzucał opinię współczesnych mu teo­ logów, wedle których wszystkie te przykazania i przepisy zostały dane przez Boga Mojżeszowi (lub Noemu), i odrzucał pogląd, wedle którego źródłem jakiegokolw iek praw a ludów było praw o Noego czy też Mojżesza. Wręcz przeciwnie, zdaje się mówić La Peyrère, to praw o natu ry , praw o rozumu, było przed praw em danym A da­ mowi i Mojżeszowi.

Uczony tw ierdził zatem, że istniały niegdyś dwa praw a: prawo n atu ry obowiązujące ludy i prawo dane Adamowi, którego musieli przestrzegać Żydzi, skoro zaś przed Adamem był grzech na św ię­ cie, to musieli też istnieć grzesznicy. Ludziom, którzy żyli przed Adamem, czyli wszystkim poza Żydami, grzechów się jednak nie poczytuje: „[...] trzeba było przyjąć, że grzech był na świecie przed Adamem i aż do Adama: grzech przed Adamem nie był jednak grzechem poczytywanym. Trzeba było więc przyjąć, że przed A da­ mem byli inni ludzie, którzy w prawdzie grzeszyli, lecz nie grze­ szyli w taki sposób, by można by było poczytać im to za grzech, ponieważ grzechy sprzed praw a nie były. poczytyw ane”.12

Ta teza uczonego m iała w pływ na jego in terpretację grzechu pierworodnego: tak więc wszyscy ludzie (w tym rów nież dzieci) grzeszą na podobieństwo Adama (jest to podobieństwo duchowe), a nie są obarczeni grzechem dlatego, że Adam zgrzeszył. Grzech Adama nie dotyczy n aturalnie tych ludzi, którzy żyli przed Ada­ m em.13

Założenie, wedle którego przed Adamem istnieli ludzie, po­ staw iło też La P ey rère’a przed innym , w ażnym problem em teolo­ gicznym, a mianowicie śm iertelnością ludzi jako skutkiem grzechu Adama. P rzy jął on, że śmierć Adama była śm iercią naturalną, Adam m iał bowiem 930 lat, lecz przyjął równocześnie, że była ona spowodowana przekroczeniem praw a danego m u przez Boga. Wszys­ cy ludzie um ierają ze starości, bo są śm iertelni, lecz um ierają rów ­ nież na mistyczne podobieństwo Adama, a więc dlatego, że prze­ kraczają prawo. N aturalnie ci ludzie, którzy żyli przed Adamem, um ierali z przyczyn n aturalnych.14

11 Op. cit., Cap. XI, s. 11— 12. 12 Op. cit., Cap. V III, s. 26.

« Op. cit., Cap. V II, s. 23; Cap. X V I, s. 45. u Op. cit., Lib. I, Cap. I l l , s. 13— 14.

MIĘDZY WIARĄ I NAUKĄ ₉₃

Uczony był przekonany, że jego koncepcja, w edle której przed Adamem istnieli ludzie, nie naruszała zasad religii chrześcijańskiej, bo wedle tych zasad Adam jest typem C hrystusa: ludzie grzeszą na podobieństwo Adama, a zbawieni są przez Chrystusa. „W obu przypadkach, zarówno w tedy, gdy w ierzym y, że Adam został stw o­ rzony sam i jako pierwszy, a także w tedy, gdy uważamy, że przed Adamem zostali zrodzeni in n i ludzie, religia chrześcijańska u trzy ­ ma zawsze swoje miejsce i swoje wszystkie tajem nice, albowiem głów na rzecz i podstaw a naszego odkupienia, czyli religii chrześ­

cijańskiej, polega na tym , żebyśmy wierzyli, że wszyscy ludzie zostali potępieni w Adamie, a za niew innych uznani w C hrystu­

sie.” 15 1

Stanowisko La P ey rère’a w kw estii interp retacji osoby Adama je st diam etralnie rozbieżne w stosunku do tego, co powszechnie na ten tem at sądzono około połowy w ieku XVII, a przyjmowano, o czym była mowa, że Adam był pierwszym stworzonym przez Boga człowiekiem. La P ey rère tem u przeczy i ośmiela się jeszcze twierdzić, że nie narusza to zasad religii chrześcijańsldej. I ten w łaśnie pogląd uczonego, w edle którego Biblia przekazuje zasady wiary, nie zaś historię całej ludzkości, zbieżny jest z analogicznym poglądem Hobbesa, a także Spinozy w Traktacie tealogiezno-poli-

ty czn y m (1670). Spinoza tw ierdził jednak, inaczej niż La P eryrère,

że filozofowi do poznania Boga w iara w Objawienie nie jest ko­ nieczna.

Tezę La P ey rère’a o istnieniu preadam itów w opinii La P ey­ rè re ’a potw ierdzały świadectwa starożytnych: Chaldejczyków, Egip­ cjan, Scytów, Chińczyków, a także istnienie odkrytych przez Ko­ lum ba Indian, oraz nieznanych dotąd ludów południa i ludów pół­ nocy 1S. Świadectwa starożytnych potw ierdzały tę tezę dlatego, że istnienie preadam itów zgadza się z chronologią Chaldejczyków, któ­ rzy od tysięcy la t obserwowali ciała niebieskie, z chronologią Egip­ cjan i Chińczyków, zapisujących swe dzieje od dziesiątków tysięcy lat. a w ten sposób przeczących chronologii biblijnej, wedle której wiek św iata sięgał około 4 tysięcy lat.17 La P eyrère odważył się tu taj uczynić coś, co dla uczonych w w ieku XVII było nie do po­ m yślenia, a mianowicie zanegował chronologię biblijną jako chro­ nologię odnoszącą się do wieku św iata i uznał, że w kw estii wieku św iata bardziej niż Biblia wiarygodne są relacje autorów antycz­ nych.

Dla La P ey rère’a nie podlega wątpliwości, że przed Adamem istnieli ludzie. Skąd jednak owi ludzie się wzięli i jak pogodzić ich istnienie z literą Biblii, wedle której Adam był pierwszym czło­

15 Op. cit., Cap. VII, s. 28. 16 Op. cit., Cap. VIII, s. 29— 30. 17 Op. cit., Cap. II, s. 69— 70.

wiekiem i przodkiem całej ludzkości? Otóż zdaniem La P ey rère’a ludzie ci, podobnie jak św iat i jak Adam, zostali stw orzeni przez Boga, a dokładniej przez Słowo Boga: „W arto zauważyć, że ludzie pierwszego stw orzenia (którym i wedle mojej hipotezy są poganie) zostali stw orzeni przez Słowo, tak jak cały św iat”.18

Preadam ici zostali stw orzeni przez Boga jednocześnie na całej ziemi, a zwano ich dziećmi ludzi, bo nie wywodzili się od jednego przodka, lecz od wielu: „Poganie, którzy wedle mojej hipotezy są aborygenami, stworzonymi na początku we w szystkich ziemiach, praw ie wszędzie byli nazyw ani dziećmi ludzi, a to dlatego, że swoje pochodzenie i początki wywodzili nie od jednego człowieka, lecz od niezliczonych ludzi pierwszego stw orzenia”.19

Tak więc w opinii La P ey rère’a niem al powszechnie przyjm o­ w ane przez ówczesnych uczonych tw ierdzenie, wedle którego przod­ kiem wszystkich ludzi był Adam, nie jest prawdziwe. Adam był bo­ wiem tylko przodkiem Żydów, Żydzi zaś nazyw ają się braćmi

dlatego, że wszyścy pochodzą od jednego ojca, Adama. Żydzi n a­ zyw ają siebie też dziećmi Boga, bo „Bóg stw orzył Żydów w Adamie, u jął ich jakby w A braham ie i poprowadził do K anaanu”.2.0

Uczony sądził również, że odnosząca się do stw orzenia człowie­ ka relacja Księgi Genesis nie jest spójna, w pierwszym jej rozdzia­ le mówi się bowiem o stw orzeniu człowieka z tej m aterii, z której została uform ow ana ziemia (prima materia), zaś w drugim rozdzia­ le mówi się o stw orzeniu człowieka z gliny (de limo terrae) 21. Być może należy uważać La P ey rère’a za jednego z pierwszych uczo­ nych, którzy spostrzegli, że w Księdze Rodzaju są dwie relacje o stw orzeniu' człowieka, dziś nazywane relacją jahw istyczną i k a­ płańską.

W opinii uczonego S tary Testam ent odnosił się tylko i w yłącz­ nie do dziejów Żydów; dzieje innych ludów nie były przedm iotem zainteresow ania autorów Starego Testam entu, toteż odnoszące się do nich fragm enty Biblii są niedokładne, nieprecyzyjne czy naw et mylące. Tak m a się również rzecz z relacją Księgi Genesis o cza­ sach najdaw niejszych, czasach „na samym początku”, o których mówi się niedokładnie — skraca się relację o nich. Tak ma się rzecz również z preadam itam i, o których Księga Genesis w ogóle nie mówi, nie można zatem powiedzieć, że dopuszczenie ich istnienia jest sprzeczne ze świadectwem Księgi Genesis: „Wiadomo bowiem, że ani w Genesis nie pisano o wszystkim, ani też nie należało za­ przeczać w szystkiem u, co Genesis opuściła; zadaniem jej było

18 Gp. cit., Lib. II, Cap. X , s. 102.

19 Op. cit., cytat: Lib. II, Cap. X I, s. 113— 114; por. Lib. II, Cap. X I, s. 115;

Cap. I, s. 49.

20 Op. cit., Lib. II, Cap. X I, s. I l l ; Lib. II, cap. X , s. 101. 21 Op. cit., Lib. III, Cap. II, s. 123.

M IĘ D Z Y W IA R Ą I N A U K Ą ₉₅

oczywiście pisanie nie o dziejach pierwszych ludzi, lecz tylko 0 pierwszych Żydach”.22

Księga Genesis zachowywała zdaniem La P ey rère’a ważność absolutną —■ była obowiązująca dla wszystkich ludzi jako fu n ­ dam entalny w kw estiach w iary przekaz, wszyscy ludzie grzeszą bowiem na podobieństwo Adama i wszyscy zostali ułaskaw ieni w C hrystusie.23

Mimo, że wywodzące się od preadam itów ludy starożytne nie znały Boga prawdziwego, nie otrzym ały bowiem od Niego prawa, czciły wielu bogów: duchy, elementy, ciała niebieskie i królów, to jednak były one błogosławione w w ybranych przez Boga Żydach 1 w sposób m istyczny zostały włączone do rodziny Żydów w oso­ bie A braham a (La P eyrère opiera się tu taj na Rdz 17, 1—8): „Po­ ganie zostali przyjęci do rodziny Żydów poprzez ową mistyczną adopcję w tedy, gdy stali się synam i A braham a. Synam i A braham a stali się zaś w tedy, gdy zostało zmienione imię A braham a, gdy z A bram a siał się on A brahamem, w tedy więc, gdy A braham zo­ stał ojcem pogan”.24

Tak więc zdaniem La P ey rère’a wszyscy ludzie są w sensie m istycznym dziećmi Adama, A braham a i Chrystusa, są bowiem Adamem, A braham em i C hrystusem poprzez podobieństwo i uczest­ nictwo w ich naturze, a w osobach Adama, A braham a i Chrystusa w sposób symboliczny ujęto cały rodzaj ludzki: „W Adamie ze względu na grzech, w A braham ie ze .względu na wiarę, w C hrystu­ sie ze względu na Zbaw ienie”.25

Teza o istnieniu preadam itów, jak już wspomniano, miała jeszcze inne poważne implikacje, a mianowicie wiązała się z ne­ gacją biblijnego wieku świata, czyli stw orzenia świata około 4 ty ­ sięcy lat przed Chrystusem. Zdaniem uczonego zarówno stw orze­ nie świata, jak i preadam itów było stworzeniem ab aeterno. K on­ cepcja La P ey rère’a została wywiedziona z Biblii (listów Św. Pawła) z pism herm etycznych. W Liście do Kolosan (1, 15—20) zostało po­ wiedziane o Chrystusie, że jest On „[...] Pierw orodnym wobec każ­ dego stworzenia, bo w Nim zostało wszystko stworzone: i to, co w niebiosach, i to, co na ziemi [...]”. W drugim Liście do Tym ote­ usza (1, 9) czytamy, że łaska została dana ludziom w Chrystusie Jezusie przed wiecznymi czasami. List do Efezjan (1, 4) zawiera wzmiankę o tym, że Bóg-Ojciec w ybrał łudzi, aby byli święci i nieskalani przed Jego obliczem, w Chrystusie przed założeniem świata. La P eyrère opierając się na Biblii sądził, że św iat i czło­ w iek zostali stw orzeni przez Boga-Ojca w Logosie-Chrystusie. K ie­

22 Op. cit., Lib. XV, C a p . I, s. 196— 197. 23Op. cit., Lib. V, C a p . X, s. 253.

24 Op. cit., cy tat: Lib. II, C a p . V, s. 77; por. Lib. I, C a p . V II, s. 29— 31; Lib. III, Cap. VII, s. 158.

dy miało miejsce to stworzenie? W wiecznym A evu m , czyli na sa­ m ym początku, bo nie było czasu, gdy nie istniało Słowo (La P ey­ rère nie przeczy dogmatowi o preegzystencji Logosu). „Zastana­ wiając się poważnie nad tym w szystkim i rozważając wnikliwie wszystko to, co wyżej obszernie przytoczyłem, odnośnie do p ra ­ daw nych czasów, zarówno z historii świeckiej, jak i z historii świę­ tej, jak i to, co zostanie przeze m nie niżej powiedziane o owym wiecznym A evu m , w którym św iat został stworzony, jak tw ierdzą Prorocy i Apostołowie, nie zawahałem się przed wyprowadzeniem stw orzenia pierw szych ludzi od początków wszechrzeczy, bardzo długo przed czasami A dam a”.28

Nie należy jednak sądzić, jak sugeruje R. H. Popkin, że La P ey rère negował stw orzenie św iata przez Boga i przyjm ow ał wiecz­ ność świata.27 Uczony zgadzał się z Biblią co do stworzenia: „Zosta­ ło napisane, i to w yznaję, że Bóg stw orzył na początku niebo i zie­ mię. Śmiem jednak twierdzić, że m y nie znam y owego początku”.23 Co oznacza to zdanie? La P eyrère chciał zapewne powiedzieć, że n ik t nie jest w stanie ustalić daty stworzenia. Uczony powołuje się tu taj na zdanie z Eklezjastesa (1, 11), wedle którego nie ma pamięci 0 przeszłości, a także twierdzi, że ludzie nie znają na przykład licz­ by stworzonych przez Boga gwiazd, bo zna ją tylko Bóg 2Э.

Bóg wie wszystko, a wszystko istniało w Bogu jako archetyp. Sądzić można, że w poglądach La P ey rère’a odnajdujem y ślady koncepcji herm etycznych, zaw artych zwłaszcza w Asklepiosie 1 Pimandrze, dw u spośród osiemnastu dialogów herm etycznych, pow stałych w Egipcie m iędzy drugim a trzecim wiekiem naszej ery, a stanow iących mieszaninę platonizm u, arystotelizm u, a także ju ­ daizmu.30 F ragm enty tych pism znane były już Ojcom Kościoła, m. in. Laktancjuszowi, św. Augustynowi, Euzebiuszowi z Cezarei i Klemensowi A leksandryjskiem u, którzy sądzili, że zostały napisane w bardzo daw nych czasach przez Egipcjanina Hermesa, M erkure­ go, czyli Thota, i że są zbieżne co do istnienia Boga, Słowa, stw o­ rzenia i człowieka z nauką chrześcijan. Inaczej mówiąc, pisma te potw ierdzały w yjątkowość i uniwersalność Objawienia. Poglądy Ojców podzielało w ielu uczonych XV w ieku aż do pierwszej poło­ w y w ieku XVII. La P eyrère nie traktow ał pism herm etycznych

28 Op. cit., Lib. ÎV, Cap. I, s. 196. 27 R. H. P о p k i n, op. cit., s. 216.

28 1. d e L a P e y r è r e , P r a e - A d a m i t a e , Lib. IV, Cap. X , s. 235. 29 Op. cit., Lib. I l l , Cap. V, s. 148; Lib. IV, Cap. X , s. 235—236.

30 O. C o rp u s H e r m e t i c u m por. A. J. F e s t u g i è r e , L a r é v é l a t i o n d ’H e r - m è s T r is m e g i s te , t. 1, P a ris 1944; w stę p A. D. N o c k a do C o rp u s h e r m e ­ t i c u m , t. 1— 2; A. J. F e s t u g i è r e , L e s B e ll e s L e tt e r s , P aris 1945; o h erm e- ty z m ie X V —X V II-w ie c z n y m por. m. in. -F. A. Y a t e s, G io rd a n o B ru n o an d t h e H e r m e t i c T r a d it io n , L ondon 1964; D. P. W a l k e r , T h e A n c i e n t T h e o ­ lo gy. S tu d i e s in C h r is ti a n P l a t o n i s m f r o m th e F if t e e n th to t h e E ig h te e n th C e n tu r y , L ondon 1972.

w ten sposób; nie były one dla niego argum entem na rzecz znajo­ mości przez pogan pew nych zasad religii praw dziw ej, lecz były inspiracją filozoficzną. Na pytanie bowiem, jaki św iat i jaki człowiek zostali stw orzeni w wiecznym A ev u m , La P eyrère odpowiada odwo­

łując się do Asklepiosa i Pimandra i twierdzi, że archetypiczny św iat i archetypiczny człowiek. Istotne jest to zwłaszcza w p rzy ­ padku świata, k tó ry jako archetyp je st wieczny, bo zawsze był w Bogu, a zarazem je st stworzony i wieczny wiecznością swego archetypu: „Spostrzega się tam dwa rodzaje początku, czyli pocho­ dzenia. Pierwszy, przed wiekami, zanim została stworzona ziemia. Drugi, od wieków, od początków ziemi, czyli od stworzenia świata. Od­ różnia się pierw szy od drugiego: mówi się bowiem, że w pierwszym Bóg posiadł po prostu mądrość, w drugim zaś ją uporządkow ał czy też dał jej początek, aby uzyskać panowanie nad wszystkim, co stw o­ rzone. Oba początki są zatem wieczne, lecz pierwszy jest daw niej­ szy od drugiego. Pierw szy początek je st wieczny w sobie: wieczny przed wiecznym. Drugi początek jest wieczny od wieczności: wiecz­ ny ze względu na nas, o tyle, o ile nasz in telekt może pojąć jego liczby. [...] Wieczność tego św iata nie jest zatem wiecznością Bożą, lecz podobieństwem, czyli naśladow nictw em Bożej wieczności, zgodnie z tw ierdzeniem M erkurego w Asklepiosie. Wieczny Bóg, powiada on, m iał w sobie nie narodzony świat. Ponieważ zaś św iat jest w izerunkiem Boga, to również jest naśladowcą wieczności”.31 Zdaniem La P ey rère’a zatem wszystko, również i świat, istniało w Bogu jako archetyp, a św iat i człowiek zostali stworzeni.

Kolejnym, w ielkinł dokonaniem La P ey rère’a była kry ty k a Mojżeszowego autorstw a Pięcioksięgu, k ry ty k a opublikowana w kil­ ka lat po ukazaniu się Lew itana Hobbesa i na niem al dwadzieścia la t przed ukazaniem się T raktatu teologiczno-politycznego Spinozy i dzieł ojca R icharda Simona. La P eyrère tw ierdził bowiem, że Mojżesz nie był pierwszym autorem ksiąg w dziejach ludzkości, gdyż już jego poprzednicy, Żydzi, spisywali w kodeksach historię swojego k raju i św iata w jego początkach, zaś Mojżesz uczył się z tych ksiąg i z nich korzystał redagując Pięcioksiąg.32

Opinia La P ey rère’a w tej spraw ie jest niezwykle ważna, uw ażał on bowiem, że poglądy współczesnych mu uczonych dotyczą­ ce np. potopu, k tó ry ich zdaniem był w ydarzeniem dotyczącym całej ziemi, a zdaniem La P ey rère’a tylko Palestyny (potop Deuka- liona był bowiem innym , lokalnym potopem), czy też podziału w ła­ dzy nad św iatem między synów Noego ( które to w ydarzenie wedle L a P ey rère’a odnosiło się w yłącznie do podziału Ziemi Świętej, ziemi Żydów), a także w yrafinow anej teologicznej i filozoficznej wiedzy Adama, w ynikały z przyjm owanego przez nich założenia,

51 I. d e L a P e y r è r e , P r a e - A d a m i t a e , L ib . IV , Cap. X I, s. 236— 237. 32 Op. cit., Lib. IV, Cap. I, s. 185, 194— 195.

7 — C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a

wedle którego Mojżesz był pierwszym w dziejach ludzkości auto­ rem, a Pięcioksiąg pierwszym, najbardziej w iarygodnym dla począt­ ków dziejów, tekstem .38 La P ey rère odrzucał ich poglądy: „Wszys­ cy, którzy trzym ają się dokładnie i niewolniczo ksiąg Mojżesza, m ają zwyczaj odnosić w ynalazki nauk, rodzajów wiedzy i wszel­ kich rzeczy albo do Adama, albo do jego potomków, z tego tylko powodu, że czyta się u Mojżesza, że przed Adamem nie było żad­ nego człowieka. U trzym ują oni to ńa podstawie tego samego a r ­ gum entu, na podstaw ie którego sądzą, że w św iętych księgach, Mojżesza, zaw arte są najstarsze ze wszystkich świadectwa zarówno dziejów przyrody, jak i ludzkości”.34

Zdaniem La P ey rère’a tymczasem przypisyw ane Mojżeszowi księgi wcale nie są najstarszym i księgam i ludzkości i z tego to po­ wodu to, co się w nich opowiada o „czasach początków” nie jest w iarygodne, a czasem w ręcz mylące. Podobnie jak Adam nie był pierwszym człowiekiem, tak też nie był pierwszym filozofem, teo­ logiem etc., bo początki nauk i sztuk sięgają czasów poprzedzają­ cych stworzenie Adama. Takie nauki jak astronom ia, astrologia, ary tm etyk a i geom etria były znane Egipcjanom i Chaldejczykom na długo przed Adamem, na dodatek zaś doskonalenie tych nauk wymagało wielu wieków, aż osiągnęły one, m niej więcej w cza­ sach Mojżesza, odpowiedni stopień rozwoju.35

Powróćm y jeszcze do pytania, kim był La P eyrère: h erety ­ kiem, libertynem czy sceptykiem? Współcześni uczonego zdawali się uważać go za herety k a i libertyna, o czym świadczyłoby zwłasz­ cza odwołanie przez La P ey rère’a w Rzymie^ tez zaw artych w Prae-

Adam itae, przede w szystkim tezy o istnieniu świata od niepam ięt­

nych czasów (tezy o wieczności świata), a także swojej koncepcji grzechu i potopu oraz negacji Mojżeszowego autorstw a całego P ię­ cioksięgu. La P ey rère nie był jednak oskarżony o negację treści dla w iary bardzo istotnych, takich jak ria przykład Bóstwo C hrystu­ sa czy dogmat Trójcy Świętej. Spraw om tym uczony nie poświę­ cał wiele uw agi w dotyczących innych problemów z Prae-Adamitae, lecz to, co pisał o Bogu-Ojcu i Chrystusie, nie było niezgodne z dog­ m atam i. Nie był też sceptykiem religijnym , o ile sceptycyzm ten m iał prowadzić do w iary w Boga filozofów, jak sądzi R. H. Popkin, bowiem '— jak widzieliśm y — w iara L a P ey rère’a była żywą w ia­ rą w Chrystusa-Zbaw iciela. Był jednak sceptykiem wobec tych zasad religii, które w jego czasach uważano za istotne, np. kw estii w ieku świata, istnienia przed Adamem ludzi, Mojżeszowego a u ­ torstw a Pięcioksięgu, a o których sądy w m iarę rozwoju nauk sta­ ły się bardziej zróżnicowane. Sądzić można, że określanie poglądów

83 Op. cit., L ib. IV, Cap. IX , s. 227, 231. ** Op. cit., Lib. IV, Cap. I, s. 183.

M I Ę D Z Y W I A H Ą I N A U K Ą ₉₉

La P ey rère’a m ianem sceptycyzm u religijnego jest wobec tego nie­ co mylące, choć niew ątpliw ie były one sceptyczne wobec treści uw ażanych za istotne dla religii w w ieku XVII.

La P eyrère nie był jedynym uczonym w ieku XVII, który twierdził, że pewne treści uw ażane za spraw y w iary należą do sfery nauki i przez naukę pow inny być badane. Tak m yślał również w spom niany już Thomas Hobbes, tak m yślał w kilkadziesiąt lat po ukazaniu się książki Prae-Adam itae P ierre Bayle, m. in. w Roz­

myślaniach o komecie (1682), w których dowodził, że dość po­

wszechne jeszcze wówczas przekonanie o istnieniu związku między pojaw ianiem się kom et a działaniem Opatrzności Bożej i o zwiasto­ w aniu nieszczęść przez komety, jest absurdalne, a także Antonius van Dale (De oraculis veteru m Ethnicorum , 1683) i B ernard de Fontenelle (Histoire des oracles, 1686), wedle których ch arak te­ rystyczne dla religii pogańskich wróżby, przepowiednie etc., nie pochodziły od demonów, lecz były fabrykow ane przez kapłanów, zaś religie pogańskie nie były zniekształceniem religii prawdziwej.

FRO M T H E H IST O R Y OF F A IT H —SC IE N C E R EL A TIO N ' IN TH E IT T H C EN TU R Y

T h e C ase o f th e „ P ra e-A d a m ita e” by Isaac d e L a P ey rère

Isa a c d e L a P e y r è r e (1594— 1676), o n e o f th e m o st co n tro v ersia l sch olars o f th e 17th cen tu ry, w a s a t first a C a lv in ist. C ondem ned b y th is C hurch ch an ged h is c o n fessio n an d b ecam e a C atholic. In 1657 in R om e h e abjured th e se s o f th e P r a e - A d a m i t a e (1655), h is opus m a g n u m .

W ho in fa c t w a s L a P eyrère? A h eretic, a lib ertin , a r e lig io u s scep tic or a sch olar w ith p o w e r fu l fa ith w h o se id ea s d id n o t f it c o m p letely to a v e ­ rage 17th cen tu ry o p in io n s ab ou t th e e x e g e s is o f th e B ib le? T h e a n sw er is n o t a b so lu te ly clear: som e o f con tem p orary sch o la rs con sid er h im to be a h eretic rath er (R. P in tard ), so m e th in k h e w a s n ea rly a r e lig io u s scep tic (R. H. P op k in ). T h e a u th o r o f th is article tries to p ro v e th a t La P ey rère w a s a sch olar w h o se id eas o n th e e x e g e s is o f th e B ib le w ere n o t orth o d o x in h is tim e (n o w som e o f th em a re a ccep ted b y th e C hurches), b u t h is fa ith in G od and in C hrist w a s co n fo rm a b le to C h ristian ity.

T h e m a in th e se s o f th e P r a e - A d a m i t a e are a s fo llo w s: A d a m w a s not th e fir st m an , b u t th e fir st J ew , b eca u se b efo re h im th e r e h ad b een o th er p eople; th e flood w a s a lo c a l e v e n t in P a le stin e , n o t in a ll th e w o rld , th e B ib le con cern s a b o v e a ll th e h isto ry o f J e w s, n ot th e h isto ry o f m ankind; M oses w a s n o t th e a u th o r o f th e P e n ta te u c h ; th e w o rld is m u ch eld e r than th e B ib le im p lie s — it had b een crea ted ab aeter n o. A lm o st a ll th ese th eses w e r e c r iticised an d r ejected in th e 17th cen tu ry b y su ch g rea t sch o la rs as (am ong oth ers) G rotius, L ou is C a p elle an d R ich ard S im on. S o m e id ea s ap ­ p ea rin g in th e P r a e - A d a m i t a e , e. g. th e n o tio n o f creation o f th e w o r ld ab aeter n o, th e e x is te n c e o f p eo p le b efo re A d a m and th e n e g a tio n o f M oses’ a u th o rsh ip o f th e P e n ta te u c h w e r e k n o w n b efo re and c o e v a lly w ith La P e y ­ r è r e to (am on g oth ers) L a M othe L e V a y er and T h om as H ob b es. H o w ev er, th e co m b in a tio n a n d d e v elo p em en t o f su ch id ea s b y La P ey rère w a s u n iq u e, b eca u se th e la rg er p art o f sch o la rs and p h ilo so p h ers in La P e y r è r e ’s tim e b e lie v e d th a t God h a t crea ted th e w o rld a b ou t 4004 В. C., A d a m w a s th e fir s t m a n created b y God, th e B ib le rep orts th e h isto ry o f a ll m a n k in d and M oses w a s th e au th or o f th e P en ta teu ch .

La P e y r è r e m a in ta in ed th a t th e L a w o f M oses w a s n o t th e fir st la w in th e h isto ry o f m an k in d —■ b efore it th ere w a s a la w o f n a tu re (th e la w o f g e n tile s) and th e la w gran ted to A d am b y G od — th e fir st la w , o f J ew s. H e sta ted th a t th ere w a s a sin and the,re w ere sin n ers b efore A d am b u t sin s from b efo re th e la w o f A d am w e r e n ot con sid ered to b e sin s. A ccord in g to La P e y r è r e a ll the p eo p le co m m it sin s in A d a m ’s lik e n e ss, bu t are not b la m ed for sin s b eca u se A d a m h ad com m ited a sin. A t th e sa m e tim e A dam w a s a ty p e (figu re) o f C hrist —· p eop le co m m it sin s in A d a m ’s lik e n e ss and a re to b e sa v e d by C hrist. It is — in L a P e y r è r e ’s o p in io n — th e fu n d a m en ta l p rin cip le o f C h ristian ity: a ll th e p eo p le w e r e co n d em n ed in A d a m and con sid ered to b e in n o cen t in C hrist. La P ey r è r e m a in ta in ed also th a t th e w o rld and th e fir st p eo p le w e r e created by Logos.

La P e y r è r e ’s a ttitu d e to w a rd s th e B ib le and relig io n , not com m on ly a ccep ted in h is tim e in th e la te 17th cen tu ry w a s co n tin u ed and b eca m e m ore th orou gh in th e w o rk s o f su ch sch olars a n d p h ilosop h ers lik e (am ong o t­ hers) P ie r r e B a y le, A n to n iu s V an D a le an d B ernard de F o n ten elle.