A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S POLIA OECONOMICA 72 , 1907
Adam S z e w o ra k l”
INTERWENCJONIZM PAŃSTWOWY W ŚWIETLE HISTORYCZNEJ EWOLUCJI HJNKCJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZYCH PAŃSTWA KAPITALISTYCZNEGO
I n te r w e n o jo n i z m państwowy J e s t p o ję c ie m n i e p o s ia d a ją c y m n i e -zb ę d n ej ś o i s ł o ś c i 1 p r e c y z j i , j a k i e j n a l e ż y oc z ek iw a ć od p o j ę ć s to s o w a n y c h w b a d a n ia c h naukowyoh. Używa s i ę go d l a o z n a c z e n i a ró ż n y c h zakresów d z i a ł a l n o ś o l s p o ł e c z n o g o s p o d a r c z e j w s p ó ł c z e s n e -go p a ń stw a k a p i t a l i s t y c z n e g o , p o c z y n ają o od s z e r o k o pojmowanej r o l i p a ń s tw a w g o s p o d a rc e j a k o n a jw y ż s z e j formy o r g a n i z a c y j n e j s p o ł e c z e ń s t w a , końoząo na I d e n t y f i k o w a n i u go z o k r e ś l o n ą f u n k c j ą s p e ł n i a n ą , p r z e z państw o r ó w n o l e g l e z Innymi f u n k c j a m i s p o ł e c z n o - g o s p o d a ro z y m i. wydaje e i ę , że p r z e ś l e d z e n i e h i s t o r y c z n e j e w o l u c j i t y c h w ł a ś n i e f u n k o j i p rzy p is y w e n y c h p a ń stw u w t e o r i i ekonom ii b u r ż u a z y j n e j może w n ie ś ć n i e c o w i ę c e j ś c i s ł o ś c i do z n a c z e n i a , j a -k i e w iąże a l ę a tym p o ję o le m z w ł a s z c z a o b e c n i e , gdy z a j e d e n z I s t o t n y c h symptomów w spółoz ee ne go k r y z y s u s t r u k t u r a l n e g o g o sp o d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j uważa s i ę k i y z y a i n t e r n e n o j o n l s m u p a ń s tw o -wego.
Z te g o p u n k tu w i d z e n ia n a j w ł a ś c i w s z e w ydaje e l ę o k r e ś l e n i e i n te r w e n c j o n i z m u państwowego j a k o system u metod i środków o d d z i a -ł y w a n ia p a ń e tw a k a p i t a l i s t y c z n e g o n a fu n k o jo n o w an ie mechanizmu ry n k u d l a r e a l i z a c j i o k r e ś l o n y c h oelów o g ó l n o g o s p o d a r c z y c h . I n t e r -w encjonizm państ-wo-wy -w t a k l n r o z u m i e n i u j e a t p o ję c ie m -węższym od o góln eg o p o j ę o l a i n g e r e n c j i p a ń e tw a w ż y c i e g o s p o d a r c z e . R e p r e -z e n t u j e on pewien t y l k o , o g r a n ic -z o n y -z a k r e s 1 form y t e j i n g e r e n -c j i , -c h a r a k t e r y a ty -can*» d l a k o n k r e tn e g o o k r e s u h i s t o r y -c z n e g o w roa- woju g o s p o d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j , k t ó r y wyodrębniono pod nazwą
* P r o f . d r h a b . . I n s t y t u t Nauk Ekonom icznych, U n i w e r s y t e t Wars z a w s k l .
k a p i t a l i z m u p a ń stw ow o-m onopolistycznego czy r e g u l a c j i pońatwowo- - m o n o p o l i s t y c z n e j . W i s t o c i e J e s t on p r z e c iw s ta w ie n ie m l i b e r a l l z - mu g o e p o d a r c z e g o , o p a r t e g o wprawdzie na z a s a d z i e l a l s s e z - f a i r e p o s t u l u j ą c e j p e ł n ą swobodę d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r o z e j j e d n o s t k i , J e d n a k i e nawet w n a j b a r d z i e j s k r a j n y o h u j ę c i a c h n i e i d e n t y f i k o w a -nego z c a łk o w ity m w yłączeniem o d d z ia ł y w a n ia p ańetw a na g o s p o d a r k ą a co n ajw y ż ej z n i e m ieszaniem a i ę w s f e r ę d z i a ł a n i a a u to m a ty c z -n ych mecha-nizmów s a m o r e g u lu j ą c y c h , wyzwala-nych p r z e z o b ie k ty w n e prawa ekonomiczne r z ą d z ą c e g o s p o d a r k ą rynkową*.
Z asada l a l s s e z - f a i r e , r o z w i n i ę t a p r z e z k l a s y c z n ą s z k o ł ę e k o -n o m ii b u r ż u a z y j -n e j , w y z -n a c z a ła ś c i ś l e z a k r e s f u -n k o j l g o s p o d a ro z o - - e p o ł e o z n y o h pańetw a w s y s te m ie w olnej g o s p o d a r k i ry n k o w e j. We-d ł u g pogląWe-dów głównyoh p r s e We-d s t a w i o i e l i t e j s z k o ł y , m ia ły one po-l e g a ć na o o h r o n ie j e d n o s t k i i j e j " n a t u r a po-l n y c h " praw p r z e d w s p ó ło b y w a te la m i, ło z y l l na czuw aniu nad p r z e s t r z e g a n i e m p ło r z ą d k u p u b l i -cznego o p a r t e g o na z a s a d a c h w ł a s n o ś o l p r y w a tn e j i n ie s k r ę p o w a n e j swobody k o r z y s t a n i a s n i e j , n a o b r o n ie j e d n o s t e k i c a łe g o s p o ł e -c z e ń s tw a p r z e d z a g r o ż e n ia m i « z e w n ą t r z , p o nadto na t w o r z e n i u i utrzym yw aniu i n s t y t u c j i i u r z ą d z e ń u i y t e o e n o ś o i p u b l l o z n e j n i e - zbędnyoh d l a fu nkoJonow a nia g o s p o d a r k i , l e o z ze względu na sw o ją n i e o p ł a c a l n o ś ć n i e b ę d ących Drzedmiotem z a i n t e r e s o w a n i a i n i o j a t y - wy p i y w a t n o - k a p i t a l l s t y c z n e j . Proklamowana p r z e z s z k o ł ę k l a s y o z - n ą z a a a d a w o ln o é a i g o s p o d a r c z e j z j e d n e j e t r o n y , wysuwała pod a d -resem p a ó s tw a , z a k a z m i e s z a n i a s i ę do sposobów w ykorz ystyw ania p r z e z J e d n o s t k i p r z y s ł u g u j ą o y o h im praw , в d r u g i e j z a á - пакаву podejmowania pozytyw nych d z i a ł a ń d l a z a b e z p l e o z e n i a warunków r o z -woju w o ln o ś c i g o s p o d a r o z e j i o p a r t e g o na n i e j s y ste m u g o s p o d a r k i r y n k o w e j .
F u n k c j e g o s p o d a r o z o s p o ł e o z n e pańetw a w tym ogólnym s f o r m u ł o -waniu p r z e t r w a ł y w z a s a d z i e bez i s t o t n y c h zmian do o k r e s u " w i e l -kieg o k r y z y s u " l a t t r z y d z i e s t y c h , Jako podstawowe wytyozne r e g u -l u j ą c e s t o s u n e k p a ń stw a do g o s p o d a r k i . W p r a k t y c e J e d n ak nadawane im k o n k r e t n e t r e ś c i r ó ż n i ł y s i ę od t y c h s f o m u ł o w a ń t e o r e t y c z n y c h w z a l e ż n o ś c i od s t o p n i a r o zw o ju k a p i t a l i s t y c z n y c h stosunków p r o -d u k c j i . Ogólną t e n -d e n c j ą wszakże w m ia rę ro zw o ju s i ł wytwórczych
1 P o r . A. S m i t h , B a d a n ia nud n a t u r ą 1 p rzyczynam i bo-g a c tw a narodów , t . 2, Warszawa 1 954, s . 4 4 1 .
i z a o s t r z a n i a s i ę wewnętrznych I międzynarodowych s p r z e c z n o ś c i g o s p o d a re k k a p i t a l i e t y c z n y o h b y ł o r o t e z e r z a j ą o e I n t e r p r e t o w a n i e t y c h f u n k o j i w p r a k t y c e p o sz o z e g ó ln y o h k r a j ó w , s k ł a d a j ą c e e i ę na h i s t o r y o z n ą t e n d e n c j ę w z r o s tu r o l i p a ń stw a w g o s p o d a r c e , z z a c h o -waniem w e t a n i e n ie m a l n i e naruszonym s z e r o k i e g o o b e t a m w í l ’io ^ o i g o s p o d a r c z e j j e d n o s t e k w s f e r z e * y t * R r s o n i a , wymiany i p o d z i a t t p r o d u k tu s p o ł e c z n e g o . P r a k t y k a stosunkowo n a j b a r d z i e j o d b i e g a ł a od t e o r i i w z a k r e -s i e f u n k o j i z e w n ę tr z n e j p a ń e tw a . Sformułowana p i e r w o t n i e w duchu d e k lu ro w a n e j p r z e z z a sa d ę l a i s s e z - f a i r e w o l n o ś c i g o s p o d a r c z e j n i e t y l k o w o b r o t a c h w e w nętrznyc h, l e c z t a k i e w s f e r z e wymiany z z a - g r a n i o ą , p o s t u l o w a ł a ona z n i e s i e n i e p o z o s t a ł y c h z o k r e s u mertcan- t y li z m u r e s t r y k c j i w t e j sfe -v ,e o r a z s p r z e c iw wobec s to s o w a n i a t a k i o h r e s t r y k c j i p r z e z inno k r a j e . R e a l i z a c j a t y c h p o s t u l a t ó w , o t w i e r a j ą c a d ro g ę nieskrępowanem u d z i a ł a n i u z a sa d y kosztów kompa- r a ty w n y c h , b y ł a o c z y w i ś c i e k o r z y s t n a d l a k r a j ó w , k t ó r e stosunkow o w cześnie w s t ą p i ł y na drogę k a p i t a l i a t y o z n e g o r o z w o ju i uprzemy-s ł o w i e n i a , z y uprzemy-s k u ją c w t e n uprzemy-sp o uprzemy-só b przewagę ekonom iczną nad pozo-s t a ł y m i w t y l e k r a j a m i . Wolność h a n d lu w t y c h w arunkaoh pozo-s p r z y j a ł a p r z y s p i e s z e n i u procesów u p r e e m y a ło w ie n ia w k r a j a c h zaawansowanych k o sz te m u t r w a l e n i a s u ro w c o n o - r o ln i o z e g o c h a r a k t e r u k rajów o p ó ź -n i o -n y c h w rozw oju i p o g ł ę b i a -n i u s i ę d z i e l ą c y c h j e r ó ż -n i c w o g ó l -nym r o z w o ju .
W r z e c z y w i s t o ś c i , z asady wolnego h a n d lu z o s t a ł y z r e a l i z o w a n e w p r a k t y c e w ł a ś c i w i e t y l k o w Jednym, p r z o d u ją cy m k r a j u k a p i t a l i - styoznym - W i e l k i e j B r y t a n i i , i to stosunkow o późno, bo d o p i e r o w 1846 r . , wraz ze z n i e s i e n i e m t z w . c o r n l a w a , n a k ł a d a j ą c y c h wyso-k i e c ł a p r o h i b i c y j n e na i m p o r t e b o ż a . P o z o s t a ł e wyso-k r a j e k a p i t a l i -s t y c z n e u p r a w ia ł y w m n i e j -s z e j l u b w i ę k -s z e j -s k a l i p r o t e k c j o n i z m , u trz y m u ją c n a d a l i s t n i e j ą c e c ł a i o g r a n i c z e n i a , z w ł a s z c z a w z a -k r e s i e i m p o r tu wyrobów p rzem ysłow ych, bądź wprowadzając nowe te g o r o d z a j u r e s t r y k c j e . N a j b a r d z i e j znanymi p r z y k ł a d a m i t y c h o s t a t -n i c h s ą : S ta -n y Z je d -n o c z o -n e , Niemcy i J a p o -n i a , k t ó r y c h p o t ę g i g o e - p o d a ro z e o p a r t e na u p r z e m y s ło w ie n iu r o z w in ę ły s i ę w o k r e s i e p r z e -wagi W i e l k i e j B r y t a n i i pod o c h r o n ą p r o t e k c j o n i s t y c z n y c h systemów c e l n y c h u t r u d n i a j ą c y c h d o s t ę p b r y t y j s k i c h wyrobów przem ysłow ych n a i c h r y n k i .
Sformułowana p r z e z s z k o ł ę k l a s y c z n ą f u n k c j a z e w n ę tr z n a p a ń -s tw a o k a z a ł a -s i ę w p r a k t y c e na t y l e e l a -s t y c z n a , że p o l i t y k a ogra».
n i c z m d a w o ln o ś c i h a n d lu mogła z n a l e ź ć w n i e j n i e t y l k o u z a s a d -n i e -n i e , a l e -nawet pew-ne p o p a r c i e . P o s t u l a t obro-ny p r z e d wrogiem zewnętrznym mógł bowiem rów nie d o b rz e d o ty e z y ó z a g r o ż e n i a suwe-r e n n o ś c i p o l i t y c z n e j k suwe-r a j u . Ja k i j e g o su w e suwe-re n n o ś o i g o s p o d a suwe-r o z e j , z w ł a s z c z a j e ś l i d l a obrony t e j o s t a t n i e j podejmowano ś r o d k i eko-nomiczne .
Taka r o z s z e r z a j ą c a I n t e r p r e t a c j a fCmkoji z e w n ę tr z n e j l u b o - b r o n n e j p a ń stw a z n a jd o w a ła z a s t o s o w a n i e równie i d l a celów e k s -p a n s j i z a g r a n i c z n e j , g o s -p o d a r c z e j i -p o l i t y c z n e j . Ochrona praw sw oich o b y w a t e l i obow iązyw ała państwo n i e t y l k o na własnym t e r e n i e , a l e t e ż poza Jego g r a n i c a m i oo s t w a r z a ł o podstaw y d l a u p ra -w i a n i a e kspansy-w nej p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j , z -w ł a s z c z a -w s t o s u n k u do krajów ekonom icznie s ł a b s z y c h . W ykorzystywaniu f u n k c j i o b r o n -n e j w ty c h c e l a c h s p r z y j a ł o z a o s t r z a -n i e a i ę k o -n k u r e -n c j i m iędzy-na- iędzyna-rodowej pod wpływem postępów u p r z e m y s ło w ie n ia 1 m o n o p o l i z a c j i go-s p o d a r k i zaawango-sowanych krajó w k a p i t a l l go-s t y o z n y o h . Rozwój k a p i t a -l i s t y c z n y c h stosunków p r o d u k c j i w t y c h k r a j a c h i d o j r z e w a j ą c e wraz z nim s p r z e c z n o ś c i p r o c e s u a k u m u l a c j i wymagały r o z s z e r z a n i a rynku d r o g ą e k s p a n s j i z a g r a n i c z n e j wobec o g r a n i c z o n e j c h ł o n n o ś c i rynku w ew nętrznego, n i e t y l k o d l a z b y tu wytworzonych produktów , a l e t e ż d l a zyskownych l o k a t k a p i t a ł u . W t e n więc sposób f u n k c j a obro n n a p a ń s tw a w s p i e r a ł a p r o c e s y p o w sta w a n ia im periów k o l o n i a l -nych uprzem ysłow io-nych k rajó w k a p i t a l i s t y c z n y c h , s ł u ż ą c o b r o n ie i n t e r e s ó w rodzim ych m onopoli i o g r a n i c z a j ą c w i c h i n t e r e s i e p o s t u -low aną p r z e z z a sa d ę l a i s s e z - f a i r e w olność h a n d l u .
Z n a c zn ie m n ie js z e r ó ż n i c e między t e o r i ą i p r a k t y k ą występowa-ł y w h i s t o r y c z n y m rozw oju k a p i t a l i z m u , w z a k r e s i e wewnętrznych f u n k c j i p a ń s tw a . J e ś l i c h o d z i bowiem o f u n k c j ę oohrony porzą d k u p u b l i c z n e g o i w olnej k o n k u r e n c j i , z a a a d a w o ln o ś c i g o s p o d a r c z e j s p r z y j a ł a r ó ż n ic o w a n iu s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w pod względem w i e l k o ś c i w łasnego k a p i t a ł u i u d z i a ł u w r y n k u . Wspomagana p r z e z s k u t k i c y k l i c z n e g o c h a r a k t e r u rozw oju g o s p o d a r k i , p r o w a d z i ł a ona do p o w s ta -w ania -w i e l k i c h p r z e d s i ę b i o r s t -w d y s p o n u ją c y c h s i ł ą monopolu umoż-l i w i a j ą c ą im o s i ą g a n i e p o n a d p r z e c i ę t n y c h zysków i e lim in o w a n ie l u b podporządkow anie s o b i e s ł a b s z y c h p r z e d s i ę b i o r s t w . Rosnące wraz z p o s tę p a m i i r o n o p o l l z a c j i g o s p o d a r k i m o ż liw o ś c i p o d p o rz ą d k o w ania p a ń stw a i n t e r e s o m w i e l k i e g o k a p i t a ł u s p r z y j a ł y r a c z e j u trw a -l a n i u z asady w o -ln o ś c i g o s p o d a r c z e j w o b r ę b i e w ł a s n e j g o s p o d a r k i , í l e a n l e j j e d n a k , ptwne r ó ż n i c e pod tym względom z a ry s o w a ły s i ę *
o d n i e s i e n i u do p o s z c z e g ó ln y c h k a t e g o r i i rynków.
Zasada l a i e e e z - f a i r e , p o s t u l u j ą c a n i e s k r ę p o w a n ą swobodę zaw ie-r a n i a umów, o d n o s i ł a s i ę zaie-równo do ie-rynków towaie-rowych, J a k i do rynków "czynników p r o d u k c j i " , t z n . do ryn k u k a p it a ło w e g o i rynku p r a o y . D o t y c z y ła ona zatem n i e t y l k o stosunków między k a p i t a l i s t a m i , a l e rów nież między k a p i t a l i s t a m i i r o b o tn i k a m i j a k o dostaw -cami s i ł y r o b o c z e j . 0 i l e w a f e r z e stosunków między k a p i t a l i s t a m i , t z n . na ry n k u towarów, z a s a d a w olnej gry s i ł rynkowych n i e wywo-ły w a ła z n a cz ą c y ch t e n d e n o j i do m odyfikow ania p r z e z państw o J e j skutków a n i ze s t r o n y wpływowyoh g r u p w i e l k i e g o k a p i t a ł u , na k t ó r y c h k o r z y ś ć z a s a d a t a d z i a ł a ł a , a n i ze s t r o n y drobnych k a p i t a l i -s tó w , pozbawionych m o ż liw o ś c i w y w ie ra n ia wpływu n a p o l i t y k ę p a ń -s tw a , t o -s p e c y f i k a rynku p r a c y , na którym przedm iotem t r a n s a k c j i j e s t s i ł a ro b o o z a d o s t a r o z a j ą o a k a p i t a l i s t o m w a r t o ś c i d o d a tk o w e j, powodowała, że p r z e d e w azystkim na tym w ł a ś n ie ry n k u t e n d e n c j e t a k i e s i ę u j a w n i a ł y .
Zasada n ie s k r ę p o w a n e j w o ln o ś c i umów n a ry n k u c h a r a k t e r y z u j ą cym s i ę z a s a d n i c z ą n i e r ó w n o ś c i ą p o z y c j i p r z e t a r g o w y c h w y s t ę p u j ą cych na nim s t r o n , Jakim J e a t r y n e k p r a c y , s a n k c jo n o w a ła f a k t y c z -n ą przewagę k a p i t a l i s t y -nad r o b o t -n i k i e m , u z a le ż -n io -n y m w swej egzy-s t e n c j i od z a t r u d n i e n i a go p r z e z k a p i t a l i egzy-s t ę . Przew aga ekonom iczna w ł a ś c i c i e l a środków p r o d u k c j i icznad r o b o t n i k i e m dysponującym j e -d ynie s i ł ą r o b o c z ą o r a z k o r z y ś c i , j a k i e z t e j p rz e w a g i o s i ą g a ł , s p r a w i a ł y , t e na tym w ł a ś n ie r y n k u b u r ż u a z j i z a l e ż a ł o s z c z e g ó l n i e n a w y k lu c z e n iu w s z e l k i e j i n g e r e n c j i t a k p a ń s tw a , J a k i i n n y c h s i ł s p o ł e c z n y c h . P o w o ła n ie p a ń s tw a do ozuwania nad w o l n o ś c i ą z a w i e r a -n i a umów z a p e w -n ia ło Jego -n i e i -n g e r e -n c j ę , a j e d -n o c z e ś -n i e z a b e z p i e -c z a ł o b u r ż u a z j ę p r z e d m ie sz an ie m s i ę związków zawodowy-ch i i n n y -c h o r g a n i z a c j i p ra c o w n ic z y c h w sprawy u s t a l a n i a warunków prac y i p ł a -cy między p r z e d s i ę b i o r c ą k a p i t a l i s t y c z n y m i r o b o t n i k i e m . Zapew-n i o Zapew-n a w t e Zapew-n s p o s ó b wolZapew-na g r a prawa podaży i p o p y tu mogła prowa-d z i ć J e prowa-d y n i e prowa-do z w i ę k s z a n ia i u t r w a l a n i a p r z e w a g i k a p i t a l i s t y naprowa-d r o b o t n i k i e m i z a p e w n ia n ia mu n i e o g r a n i c z o n y oh m o ż liw o ś c i w yzysku.
Konsekwencje s p o ł e c z n e t a k i e g o n iesk rę p o w a n e g o d z i a ł a n i a s i ł rynkowych s p r a w i ł y J e d n a k , że n a tym w ł a ś n i e ryn k u państw o k a p i -t a l i s -t y c z n e s-tosunkow o n a j w o z e ś n i e j z o s -t a ł o zmuszone do i n g e r e n -c j i o g r a n i -c z a j ą -c e j z a s a d ę p e ł n e j w o l n o ś -c i g o s p o d a r -c z e j . Z j a w i -skiem tow arzyszącym w z ro sto w i p r o d u k c j i i k a p i t a ł u w warunkach d z i a ł a n i a praw a a k u m u l a c j i k a p i t a l i s t y c z n e j b y ł s z y b k i w z r o s t l i
o z e b n o ó c i rezerwowej a r m i i p r a c y i p o g a r s z a n i e s i ę p o ł o ż e n i a k l a sy r o b o t n i c z e j . Podaż s i ł y r o b o c z e j , r o s n ą c a początkowo s z c z e g ó l -n i e szybko pod wpływem p r o l e t a r y z a c j i e z e r o k i o h r z e s z dro b -n y ch wy» twórców n a w si i w m i a s t a c h , pozbawionych n a r z ę d z i p r a c y i t r a d y c y jn y c h ź r ó d e ł u t r z y m a n i a , a n a s t ę p n i e z a s i l a n a u p a d ło ś o i a m i d ro b -nych k a p i t a l i s t ó w n i e w ytrzym ująoych k o n k u r e n c j i w i e l k i c h p r z e d s i ę b i o r s t w , w y p r z e d z a ła w z r o s t p o p y t u , uwarunkowany d ą ż e n ia m i k a -p i t a l i s t ó w do maksymalnego w y k o r z y s ta n i a s i ł y r o b o c z e j d l a oelów p o w i ę k s z a n i a w a r t o ś c i dodatkow ej d r o g ą p o d n o s z e n i a w y d ajn o śo i p r a c y , p r z e d ł u ż a n i a o z a su p ra c y i z w i ę k s z a n i a J e j i n t e n s y w n o ś o i . Rosnące n a s k u t e k te g o b e z r o b o c i e w y w ie ra ło n a c i s k na z a t r u d n i o -nych r o b o tn ik ó w , zm uszająo ioli do przyjm ow ania g o r s z y c h warunków p ł a c y i p r a c y . Z k o l e i n i s k i e p ł a c e r e a l n e , k s z t a ł t u j ą c e s i ę w t y c h warunkach zgodnie z d z i a ł a n i e m prawa w a r t o ś o i wokół poziomu n i e z b ę d n e g o d l a p r o s t e j r e p r o d u k c j i s i ł y r o b o c z e j , p r z y o z y n i a ł y s i ę do w z r o s tu l i o z b y p o a z u k u ją o y c h p r a c y ozłonków r o d z i n pracow -n i c z y c h , k o b i e t i d z i e c i , p o w i ę k s z a j ą c w t e -n sp o s ó b podaż t a n i e j s i ł y r o b o c z e j , w y w ie r a ją c ą dodatkowy n a c i e k n a spadek p ł a o r e a l -ny o h .
Były dwie główne p r z y c z y n y , d l a k t ó r y o h państw o k a p i t a l i s t y -czne m u s i a ło p o d j ą ó i n t e r w e n c j ę w f u n k c jo n o w a n ie r y n k u p r a c y . P r z e d e w szystkim t o w a rz y s z ą c e rozwojowi k a p i t a l i z m u p r o o e s y p o l a r y z a c j i , prow adzące do z a o s t r z a n i a s i ę a n t a g o n i s t y с znych s p r z e c z -n o ś c i k la s o w y c h , s t w a r z a ł y r e a l -n e z a g r o ż e -n i e d l a b e z p i e c z e ń s t w a i s t n i e j ą c e g o p o rzą d k u p u b l ic z n e g o i władzy p o l i t y c z n e j b u r ż u a z j i , r o s n ą c e w m iarę Ja k do św iadom ości k l a s y r o b o t n i o z e j z a o z ę ły prza- u i k a ć i d e e s o c j a l i s t y c z n e . Drugim ważnym motywem t e j i n t e r w e n o j i b y ło z a g r o ż e n i e , J a k i e d l a s y ste m u r e p r o d u k c j i k a p i t a l i s t y c z n e j s t w a r z a ł y s z e r z ą c e s i ę p rz e ja w y d e g e n e r a c j i f i z y c z n e j wśród k l a s y r o b o t n i o z e j , spowodowane n ie d o ż y w ie n ie m , wyczerpaniem p r a o ą , n i e -ograniczonym z a t r u d n i a n i e m k o b i e t i d z i e c i , złym sta n e m h i g i e n y i warunków m ieszkaniow ych i t p « , p o łą c z o n e z n iedoroz w ojem umysłowym w s to s u n k u do r o s n ą c y c h wymagań, j a k i e pod tym względem s t a w i a ł d a l s z y rozw ój p r z e i r y s ł u z p o s tę p u ją c y m d o s k o n a le n ie m n a r z ę d z i pręd-cy i procesów w ytw órczych.
Z a g r o ż e n i a t e , a w s z c z o g ó l n o á c i wyraźne p rze jaw y z a o s t r z a n i a big wal k i k l a s o w e j , w p o s t a c i s z e r z ą c y o h s i ę s t r a j k ó w czy t e ż n i s z c z e n i a maszyn i t p . , zm uszały b u r i u a z j ę do pewnyoh u s t ę p s t w na r z e c z k l a s y r o b o t n i c z e j z a p o śre d n ic tw em pańetw a w im ię zachow
a-n i a s p o k o ju i ł a d u p u b l i c z a-n e g o , z ł a g o d z e a-n i a aa-ntagoa-nizmów k l a s o wych i w r e s z c i e u n i k n i ę c i a r e w o l u c j i s p o ł e c z n e j . W t e n sp o só b z a -c z ę ł o e i ę rod a id ustawodawstwo f a b r y -c z n e , w prow adzają-ce państwową r e g u l a c j e c z a s u p r a o y ? w z a k ł a d a c h f a b r y c z n y c h , p r z e d e w sz ystkim w o d n i e s i e n i u do z a t r u d n i a n i a k o b i e t i m a ł o l e t n i c h , s t w a r z a j ą c e pewne o g r a n i c z e n i a p a n u j ą c e j n a rynku p ra c y z a sa d y w o ln o á c i umów, J e e t r z e o z ą z nam ienną, t e zmiany t e by ły podejmowane g łó w n ie w o - k r e a a c h wzmożonych n a p i ę ć w a l k i k la s o w ej i spotęgow anego n a c is k u mas p r a o u j ą c y c h , a t a k ž e w o k r e s a c h n a p i ę o i a s p r z e o z n o ś o l między państwami k a p i t a l i s t y c z n y m i .
Dalszym i u s tę p s tw a m i »^wałczonymi p r z e z masy p r a o u j ą c e b y ło u z n a n ie p r z e z b u r ż u a z j ę prawa ro b o tn ik ó w do z r z e s z a n i a s i ę w zwią-zkach zawodowych, a n a s t ę p n i e sto p n io w e r o z s z e r z a n i e i c h upraw-n i e ń do r e p r e z e upraw-n t o w a upraw-n i a I upraw-n t e r e s ó w z a ł o g i w s t o s u upraw-n k u do p r z e d s i ę -b i o r c y , ł ą o z n i e z z a w iera n ie m umów z-biorow yoh o k r e ś l a j ą c y c h wa-r u n k i p wa-ra c y i p ł a c y . Te zdobycze k l a s y wa-r o b o t n i o z e j u m o ż liw ia ły j e j w o k r e s i e zaawansowanej m o n o p o l i z a c j i g o s p o d a r k i p r z e c i w s t a -w ia n ie monopolom s-wej z o rg a n iz o -w a n e j e i ł y 1 zahamo-wanie d a l s z e g o p o g a r s z a n i a s i ę J e j p o ł o ż e n i a m a t e r i a l n e g o .
C z y n n i k i , k t ó r e wpływały n a omówioną t u i n g e r e u o j ę pa ństw a w fu n k c jo n o w a n ie rynku p r a c y , o d d z ia ł y w a ły r ó w n ie ż na z a k r e s Jego f u n k o j i w s f e r z e i n s t y t u c j i i u r z ą d z e ń u ż y t e c z n o ś c i p u b l i c z n e j . D o p u s z c z a ln a d z i a ł a l n o ś ć p a ń s tw a w t e j d z i e d z i n i e b y ł a o k r e ś l o n a p r z e z d o k t r y n ę l i b e r a l i z m u go sp o d a ro z e g o w s p o s ó b ' Jednoznaczny j e d y n i e z p u n k tu w i d z e n ia e w e n tu a ln y c h k o l i z j i z i n t e r e s a m i k a p i t a ł u p ry w a tn e g o : n i e mogła ona zajmować m i e j s c a p r y w a tn e j i n i c j a ty w ie k a p i t a l i s t y c z n e j a n i s t w a r z a ć J e j k o n k u r e n c j i . Я s f e r z e i n -f r a s t r u k t u r y g o s p o d a r c z e j , bo t e j ona p r z e d e w sz y stk im d o t y c z y ł a , z a s a d a t a b y ł a n a o g ó ł p r z e s t r z e g a n a i do c z a s u " w i e l k i e g o k r y z y -s u" l a t t r z y d z i e -s t y c h b . -s t u l e c i a n i e p o j a w i a ł y -s i ę t e n d e n c j e do r o z s z e r z e n i a d z i a ł a l n o ś c i p a ń e tw a . Wręcz p r z e c i w n i e - w wyniku e k s p a n s j i k a p i t a ł u p ryw atnego w d z i e d z i n i e k o m u n ik a o ji i ł ą c z n o ś -c i , -c h a r a k t e r y s t y -c z n e j d l a d r u g i e j połowy XIX w ., r o l a p a ń s tw a w t e j d z i e d z i n i e s t r a c i ł a nawet stosunkow o n a z n a c z e n i u .
2 Warto zauważyć, że w A n g l i i do p o c z ą t k u XIX w. obowiązywały tz w . s t a t u t y r o b o t n i c z e (w tym n a j d a w n i e j s z y z połowy XVIII w .) , p r z e d ł u ż a j ą c e c z a s p r a c y w r z e m i o ś l e , r o l n i c t w i e i t p . , k t ó r e s p r z y j a ł y s to s o w a n i u k i l k u n a s t o g o d z i n n e g o d n i a p ra c y w poY*stają- cym p rz e m y ś le k a p i t a l i s t y c z n y m .
N a to m ia s t и d z i e d z i n i e i n s t y t u c j i i u rz ą d z e ń s o c j a l n y c h d z i a -ł a l n o ś ć p ańetw a c z y n i -ł a z n a czne p o s t ę p y . R o z w ij a -ła e i ę ona - obok p r y w a tn e j I n i c j a t y w y f i l a n t r o p i j n e j - w t a k i c h d z i e d z i n a c h , j a k o p i e k a s p o ł e c z n a i o o hrona z d r o w ia , p o n a d to o ś w i a t a , pod wpływem ty c h samych czynników , k t ó r e l e ż a ł y u podstaw je g o i n t e r w e n o j i uotawodawc&ej и s t o s u n k i n a ryn k u p r a c y , t z n . pod n a c ie k ie m mas p r a c u j ą c y c h - bądź wymogów d a l s z e g o rozw oju przemysłowego ( j a k np. w p rzy p a d k u o ś w i a t y ) , Poważną zdobyozą k l a e y r o b o t n i o z e j w t e j d z i e d z i n i e by ły z a c z ą t k i i n s t y t u c j i u b e z p ie c z o ń s p o ł e c z n y c h , ma-j ą c e na o e l u z a b e z p i e c z e n i e m a t e r i a l n e pracowników p r z e d sk u tk a m i u t r a t y z d o l n o ś c i do p r a c y , fin a n s o w a n e w o k r e á l o n y c h c z ę ś c i a c h p r z e z pracodawców. Również w t a k s z c z e g ó ln y c h p rz y p a d k a c h , j a k rozwój komunalnego budownictwa m ieszkaniow ego w W ie l k ie j I h y t a n i i , w o k r e s i e między p i e r w s z ą i d r u e ą wojną św ia to w ą , ' d z i a ł a l n o ś ć pa ństw a b y ł a motywowana p r z e d e wezystklm dążeniem do ł a g o d z e n i a n a j b a r d z i e j ujemnych z ja w is k k a p i t a l i z m u .
C h a r a k t e r y z u j ą c o m i n i e t e n rozwój można p o w i e d z i e ć , że z a s a -dy l i b e r a l i z m u g o s p o d a ro z e g o , p o s t u l u j ą c e n i e m ie s z a n i e s i ę pań-stw a w s f e r ę d z i a ł a n i a samoczynnych mechanizmów rynkowych, p r z e -trw a ły do o k r e s u m iędzywojennego n i e t y l k o w t e o r i i , a l e b y ły na o g ó ł p r z e s t r z e g a n e rów nież w p r a k t y c e . O d stęp stw a od t y c h z a s a d w s f e r z e wymiany z z a g r a n i c ą były podejmowane w i n t e r e s i e ochrony rodzimego p rz e m y s łu p r z e d k o n k u r e n c j ą z a g r a n i c z n ą o r a z w ramach p o p i e r a n i a e k s p a n s j i z a g r a n i c z n e j w i e l k i e g o k a p i t a ł u . O d stęp stw a z a ś obserwowane na ryn k u p r a c y , j a k t e ż r o z s z e r z a n i e . d z i a ł a l n o ś c i pa ństw a w a f e r z e s o c j a l n e j , s ł u ż y ł y w o s ta t e c z n y m rac h u n k u n a j ż y -w o tn iejs z y m i n t e r e s o m k l a s p o s i a d a j ą c y c h , p r z y c z y n i a j ą c s i ę do u t r w a l e n i a system u z a p e w n ia ją c e g o Im m o ż liw o ś c i wyzysku mae p r a -c u j ą -c y -c h . T e n d e n -cja do w z r e a t u r o l i p a ń s tw a w g o s p o d a r-c e p o l e g a ł a w owym o k r e s i e r a c z e j na " u z u p e ł n i a n i u " p r z e z państw o d z i a ł a l n o ś -c i p r y y -a tn o -k a p i t a l i e ty -c z n e j a n i ż e l i n a j e j o g r a n i -c z a n i u .
Chroniony p r z e z państw o żywiołowy rosw ój d z i a ł a l n o ś c i g o s p o -d a r c z e j -d o p r o w a -d z ił z b ie g ie m c z a s u -do p r z e k s z t a ł c e n i a s i ę rynku w olnej k o n k u r e n c j i * r y n e k wysoce zm onopolizow any. P o c i ą g n ę ł o to za s o b ą i s t o t n e o s ł a b i e n i e o«ych s a m o r e g u lu ją c y c h s i ę meohariizmów rynko.iych, n a k t ó r y c h z a s a d a l i b e r a l i z m u o p i e r a ł a awęje w sk a z a n ia p r a k t y c z n e d i e p a ń s tw a . W m iarę j a k w i e l k i e p r z e d s i ę b i o r s t w a wraz z pow iększaniem swojego u d z i a ł u w r y n k u z y a k iw a ły m ożliw ość od-d z i a ł y w a n i a na k s z t a ł t o w a n i e e i ę cen sw oich prood-duktów p r z e z m
ani-pulow anie i c h p o d a ż ą , mechanizm ry n k a t r a c i ł J e d n ą ze sw oich pod-stawowych w ł a ś c i w o ś c i a d a p ta c y jn y oh , m ia n o w ic ie e l a s t y c z n o ś ć c e n . Skutkiem tego b y ło z j e d n e j s t r o n y z a o s t r z e n i e e i ę c y k l i c z n y c h kryzysów , z d r u g i e j z a ś - r o e n ą c e t r u d n o ś c i i c h p r z e z w y c i ę ż a n i a . W r e z u l t a c i e , w p e r s p e k t y w i e d łu g o o k re s o w e j z a c z ę ł a c l ę r o z s z e -r z a ć -r o z p i ę t o ś ć między ś-re d n im poziomem d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a -r c z e j i j e j p o t e n c j a l n y m w zroatem , uwarunkowanym p r z e z rozwój s i ł wytw ó r c z y c h . P r z e j a w i ł o e i ę to p r z e d e w sz y stk im w rosnącym b e z r o b o c i u , t a k w r o z m i a r a c h a b s o l u t n y c h , J a k i w s t o s u n k u do zasobów s i -ł y r o b o c z e j . Z a o s t r z e n i e e i ę t y o h przejaw ów s t r u k t u r a l n e g o k r y z y s u g o s p o d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j w l a t a c h t r z y d z i e e t y c h b . s t u l e c i a do g r a -n i c z a g r a ż a j ą c y c h r e w o l u c j ą r o ł e c z -n ą z m u s iło rzą d y v>os3czer/>l- nych krajów do z e rw a n ia z do ty ch c z a so w ą p o l i t y k ą n i e m i e s z a n i a s i ę do g o s p o d a r k i i p o d j ę c i a dornányoh środków i n t e r w e n c y j n y c h d l a z ł a g o d z e n i e skutków b e z r o b o c i a i w y d i w i g n i ę c i a g o s p o d a r k i ь p r z e d ł u ż a j ą c e j s i ę d e p r e s j i . J e d n o c z e ś n i e świadomość n i e a d e k w a t - n o ś o i d o k try n y l i b e r a l i z m u g o s p o d a rc z e g o d l a z e p e w n i e r i a w y s o k ie go poziomu z a t r u d n i e n i a d o p r o w a d z ił a do z a s a d n i c z e j r e w i z j i p o g l ą -dów b u r ż u a z y j n e j t e o r i i ekonom icznej na f u n k c jo n o w a n ie mechanizmu rynku i w a runki w z r o s tu g o s p o d a r c z e g o , a wraz z tym do r e w i z j i po-glądów n a f u n k c j e g o s p o d a r c z o - s p o ł e c z n e p a ń s tw a .
Wynikiem t e j r e w i z j i b y ł a d o k t r y n a i n te r w e n c j o n i z m u p a ń s tw o -wego, z w ią za n a b e z p o ś r e d n io z o s o b ą J* M. K e y n e sa , j e j i n i c j a t o r a i głównego twórcy odnowionego i p r z y b l i ż o n e g o do r z e c z y w i s t o ś c i system u b u r ż u a z y j n e j t e o r i i e k o n o m ic z n e j. Wyohodząo z podobnego J a k «szkoła n e o k l a s y c z n a z a ł o ż e n i a , i ż r y n e k p r z y n a j m n i e j » d ł u ż szym o k r e s i e c z a s u J e s t n a j b a r d z i e j efektywnym sposobem a l o k a -c j i zasobów g o sp o d a r-c z y -cli i p o d z i a ł u do-chodu narodow ego, t e o r i a keynesowska d o s t r z e g a ł a J e d n a k u ło m n o ś c i i wady Jego mechanizmu, k t ó r e n i e p o z w a lały na r e a l i z a c j ę p r z y p i s y w a n e j mu z d o l n o ś c i do utrzym yw ania g o s p o d a r k i w e t a n i e równowagi p r z y pełnym z a t r u d n i e -n i u , a k t ó r e u z a s a d -n i a ł y p o t r z e b ę i -n g e r e -n c j i p a ń stw a w Jego f u n -kcjonow anie .
T e o r i a keynesow ska, J a k wiadomo, w y k a z a ła p r z e d e w s z y s tk im , że mechanizm ryn k u n i e p ro w a d z i w cale w spoeób s p o n ta n i c z n y do p e łn e g o w y k o r z y s ta n i a i s t n i e j ą c y c h czynników p r o d u k c j i i że równowaga może u s t a l a ć s i ę p rz y każdym poziom ie z a t r u d n i e n i a z a l e ż -n i e od o g ó l-n y c h rozm iarów efektyw -nego p o p y t u . 0 w i e l k o ś c i tego
popytu d e c y d u ją g l o b a l n e i n w e s t y c j e , k t ó r e p r z e » swój e f e k t popy-towy - przy d a n e j " s k ł o n n o ś c i " s p o łe o z e ń s tw a do koneum pojl - wyzn a c z a j ą rów wyznież w ie lk o ś ć g l o b a l wyzn e j kowyznsum pcji* B e z p o ś re d wyzn ie p r z y -czyny wysokiego b e z r o b o c i a t e o r i a t a u p a t r y w a ł a z j e d n e j e t r o n y w n i e d o s t a t e c z n e j z p unktu w i d z e n i a wymogów p e łn e g o z a t r u d n i e n i a ■ s k ł o n n o ś c i " k a p i t a l i s t ó w do i n w e s to w a n i a , o k r e ś l a n e j p r z e z r e l a -c j ą przew idyw anej s to p y doohodowoś-ci nakładów i n w e s t y -c y j n y -c h do b i e ż ą c y o h s t ó p p r o c e n to w y c h , z d r u g i e j s t r o n y - w n a d m ie rn e j z t e g o ż p u n k tu w i d z e n ia " s k ł o n n o ś c i " s p o ł e c z e ń s t w a do o s z c z ę d z a n i a .
O party na t e j d i a g n o z i e s y s te m wskazań g o s p o d a r o z o p o l i t y c z -nych n a k ł a d a ł na państwo z a d a n i e korygow ania mechanizmu r y n k u w z a k r e s i e o k r e ś l a n i a ogóln eg o poziomu efektyw nego p o p y tu celem o s i ą g n i ę c i a p o stulow a ne go wysokiego poziomu z a t r u d n i e n i a - bez na-r u s z a n i a wszakże f u n d a m e n ta l n e j swobody podejm owania d e o y z j l pna-rzeć J e d n o s t k i w y s t ę p u ją c e na r y n k u . Z a danie t o m ia ło p o le g a ó w n a j -b a r d z i e j ogólnym u j ę c i u - p r z e d e w s z y s tk im na s t w a r z a n i u warunków s p r z y j a j ą c y c h r o z s z e r z a n i u p r y w a tn e j d z i a ł a l n o ś c i i n w e s t y c y j n e j o r a z o g r a n i c z a n i u ujemnych skutków owej n a d m ie rn e j " s k ł o n n o ś o i " do o s z c z ę d z a n i a w z a k r e s i e g l o b a l n e j konsum pojl* Głównym ś ro d k ie m służącym r e a l i z a o j i p ie r w s z e g o z ty o h zadań m ia ło być manipulowa-n i e s t o p ą p r o c e manipulowa-n to w ą , p o d c z as gdy podobmanipulowa-ną r o l ę w r e a l i z a o j i d r u - ' g ie g o z n i c h m i a ł a p e ł n i ó r e d y s t r y b u c y j n a p o l i t y k a b u d ż e to w a . W r a z i e p o t r z e b y państw o powinno o d d z ia ły w a ć b e z p o ś r e d n i o n a ogólny p o p y t , z w i ę k s z a j ą c sw oje w y d a tk i j e d n a k ż e b e z p o d n o s z e n i a n a te o e l e podatków , t z n . f i n a n s u j ą c j e z pożyczek e a o lą g a n y c h na rynku wewnętrznym i a b s o r b u j ą c y c h ów " n a d m ia r" o s z c z ę d n o ś c i .
P r a k ty c z n e w n io s k i w ysnute z t e o r i i k e y n e s o w s k ie j s p o t k a ł y e i ę z a k c e p t a o j ą k l a s p o s i a d a j ą c y c h , zarówno w i e l k i e g o k a p i t a ł u , d y s p o n u ją c e g o m ożliw ośc ia m i u k ie r u n k o w a n ia te g o "dodatkow ego" pop y t u popaństwowego zgodnie ze swoimi i n t e r e s a m i , J a k i d ro b n y c h k a p i t a l i s t ó w i w a r s t i p o ś r e d n i c h , l l c z ą o y c h na s k u t e c z n ą pomoo p a ń -s tw a w o b r o n ie p rz e d k o n k u r e n c j ą w i e l k i c h m o n o p o li. Z n a l a z ł y one a k c e p t a c j ę rów nież w t y c h s i ł a c h s p o ł e c z n y c h , d z i a ł a j ą c y c h w obręb i e k l a s y r o obręb o t n i c z e j , k t ó r e opow ia d a ły s i ę za r e f o r m i a t y o z n ą d r o -g ą p r z e j ś c i a do s o c j a l i z m u . A k c e p t a c j a d o p u s z c z a l n o ś c i i n t e r w e n c j i p a ń e tw a w meohanizm ryn k u ze s t r o n y k l a s y p o s i a d a j ą c y c h s t a ł a s i ę pod n a c is k i e m s z e r o k i c h rr,as, do ^ g a j ą c y c h s i ę po z a k o ń c z e n iu d r u g i e j wojny ś w i a t o wej r a d y k a l n e j poprawy s w o je j s y t u a c j i g o s p o d a r c z e j , po d sta w ą n a
d a n i a J e j w w i e lu k r a j a c h k a p i t a l i a tyczny ch s a n k c j i praw nej w d r o -dze f o rm a ln e g o z a l e g a l i z o w a n i a w s p e c j a l n y oh a k t a c h ustawodaw-c z y ustawodaw-c h ^ . W t e n sp o só b doraźny ustawodaw-c h a r a k t e r I n t e r w e n ustawodaw-c j i państw a w war u n k a c h p warzedw ojennego k wary z y s u z o s t a ł p war z e k s z t a ł c o n y w s t a ł ą f u n -k c j ę p a ń s tw a o c h a r a -k t e r s e A b l i g a t o r y j n y m - f u n -k c j ę r e g u l a c j i o góln eg o poziomu p o p y t u .
P r z y ś w ie c a ją c y t e j nowej f u n k c j i p ie r w o t n y c e l z a p e w n ie n ia g o s p o d a rc e " p e ł n e g o " - a r a c z e j , z g o d n ie z bi*m leniem wspomnia-nych aktów praw wspomnia-nych, " w y so k ie g o " - z a t r u d n i e n i a , u l e g ł znacznemu r o z s z e r z e n i u po d r u g i e j w o j n i e ś n l a t o w e j wobec z a s a d n i c z e j zmiany w o g ó l n e j s y t u a c j i g o s p o d a r c z e j k r a j ó w , k t ó r e b y ły w c z a s i e wojny tere n em d z i a ł a ń wojennych» K r a j e t e z n a l a z ł y s i ę w o b l i c z u groźby pow rotu do p r z e d w o je n n e g o , rasow ego b e z r o b o c i a , tym razem Jednak n i e z powodu n i e d o s t a t e c z n e g o p o p y tu e fe k ty w n e g o , l e c z na s k u t e k o b n i ż e n i a z d o l n o ś c i wytwórczych pod wpływem b e z p o ś r e d n i c h z n l s z - o z e ń , b ra k u r e n o w a c j i i t p « w l a t a c h wojny o r a z na s k u t e k p o g o r -s z e n i a -s i ę pod j e j wpływem i o h -s y t u a c j i p ł a t n i c z e j w o b r o t a c h z z a g r a n i c ą , p rzy jednoczesnym s iln y m w z r o ś c i e p o p y tu w e w nętrznego, wywierającym s t a ł ą p r e s j ę i n f l a o y j n ą , Do r z ę d u celów i n t e r w e n c j o -nizmu państwowego p o d n i e s i o n e z o s t a ł y w t y c h w arunkach dodatkowo p o s t u l a t y z a p e w n ie n i a o d p ow ie dnio w ysokiego tempa w z r o s tu doohodu narodowego na d ł u ż s z ą m e tę , p r z y w r ó c e n i a i u t r z y m a n i a równowagi b ie ż ą c e g o b i l a n s u p ł a t n i c z e g o , Ja k ró w n ie ż u t r z y m a n i a s t a b i l n e g o poziomu c e n .
Odpowiednio do t y e h zm ian, podstawowe z a d a n i e pańetw a w s f e r z e r e g u l a o j i o g ó ln eg o poziomu p o p y tu u t r a c i ł o swój p ie r w o tn y J e d -n o s tr o -n -n y o h a r a k t e r a -n ty k ry z y s o w y , p o l e g a j ą c y -na s ty m u lo w a n iu w z r o s tu p o p y t u , i p r z y b r a ł o c h a r a k t e r a n t y c y k l i o z n y , p o l e g a j ą c y n a s t a b i l i z a c y j n y m o d d z ia ł y w a n iu na f l u k t u a c j e p o p y tu p r z e z p rze m ie n n e s to s o w a n i e środków s ty m u l u j ą c y c h i o g r a n i c z a j ą -cy c h j e g o w z r o s t w ramach p r z y j ę t e g o p i e r w o t n i e i n s t r u m e n t a r i u m i z a ł o ż e ń o g r a n i c z a j ą c y c h . P r a k t y c z n a r e a l i z a c j a z a s a d i n te r w e n c j o n i z m u państwowego j a k o nowej f u n k c j i g o s p o d a r c z e j p a ń s tw a p o l e g a ł a n a z e rw a n iu z d o t y c h -c z a s p rak ty k o w a n ą z a s a d ą n e u t r a l n o ś -c i d z i a ł a ń p a ń s tw a w z a k r e s i e ^ Np. "Employment A ct" z 1946 r . w S t a n a c h ZJednoozonych (р о д a n e k s wi A. H a n s e n . Eoonomic P o l i c y and F u l l Employment, McGraw H i l l , Nowy York 1 9 4 7 , s . 3 3 1 - 3 3 5 ) .
ayatnmu p i e n i ę ż n o - k r e d y t o w e g o 1 fin a n s ó w p u b l i c z n y c h . W m i e j s c e cr.uwania nad p r z e s t r z e g a n i e m z a s a d e m i s j i p i e n i ą d z a 1 z a b e z p i e c z e -n i a Jego u s t a l o -n e j w a r t o á o i , z a e a d o y r k u l e o j l 1 wymia-ny -n a w aluty o b o e , z o s t a ł a wprowadzona z a s a d a a k ty w n e j p o l i t y k i m anipulow ania podaftą p i e n i ą d z a , s to p a m i procentow ym i JąpPtinyml warunkami k r e d y t y J a k rów nioż r e g u l o w a n i a k u re u walutowego (w rcunaoh p r z y j ę t y c h zo-bowiązań m iędzynarodow ych). W raieje oe z a sa d y równowagi budżetow ej, uw ażanej p o p r z e d n i o za podstawowy warunek "zdrow ych" f i n a n s ó w , J a k t e ż w m ie ja o e m i n i m a l i z a c j i wydatków państwowych p r z y j ę t a z o s t a ł a z a s a d a tz w . fin a n s ó w f u n k c j o n a l n y c h , po d p o rzą d k o w u ją c a wysokość wydatków i przyohodów budżetow ych o r a z s t o p ę opo d a tk o w a n ia r ó ż -nych rodzajów dochodów p ryw a tnyc h potrz ebom związanym z r e a l i z a -c j ą r e g u l a -c y j n o - s t a b l l i z a o y j n e J f u n k o j i p ańetw a w o d n i e s i e n i u do o g ó ln eg o poziomu p opytu i s a n k c j o n u j ą c a tym samym z a sa d ę n i e r ó w -nowagi b u d ż e to w e j .
R e a l i z a c j a f u n k o j i r e g u l a c y j n e j p a ń s tw a w p ły n ę ła n a d a l s z e r o z s z e r z e n i e p o z o s t a ł y c h f u n k c j i , • s z c z e g ó l n i e f u n k c j i u trz y m a -n i a i -n f r a s t r u k t u r y . Ko-nty-nuowa-na b y ł a p r z e d e w szystkim t e n d e n c j a do r o z s z e r z a n i a i n g e r e n c j i p a ń s tw a w s f e r ę u r z ą d z e ń s o c j a l n y o h , z w ł a s z c z a w związku z rozbudową syste m u u b e z p ie c z e ń s p o ł e c z n y c h , k t ó r a m ia ła m i e j s c e w o k r e s i e powojennym we w s z y s tk i o h r o z w i n i ę -t y c h k r a j a c h k a p i -t a l i s -t y c z n y c h . W zrósł ró w n ież z a k r e s obowiązków p a ń s tw a w s f e r z e o p i e k i s p o ł e c z n e j o r a z ochrony z d r o w i a . D z i e d z i -ną d a l s z e g o w z r o s tu d z i a ł a l n o ś c i p a ń stw a b y ł a o ś w i a t a p u b l i c z n a , Jak ró w n ie ż s z k o l n i c t w o wyższe i b a d a n ia naukowe.
S p ecyficznym z a g a d n ie n ie m , związanym z p e ł n i e n i e m p r z e z p a ń -stwo k a p i t b l i c t y o z n e t y c h "usługow ych" f u n k c j i woboc g o s p o d a r k i p r y w a t n e j , b y ło p o w s ta n ie w l i c z n y c h k r a j a c h z a c h o d n i o e u r o p e j -s k i c h -s e k to ró w w ł a -s n o ś c i p u b l i c z n e j w -s f e r z e p r o d u k c y j n e j na z a s a d z i e n a c j o n a l i z a c j i c a ł y c h g a ł ę z i g o s p o d a r k i za odpowiednim o d -szkodowaniem d l a i c h do ty ch c z a so w y c h w ł a ś c i c i e l i . D o ty c z y ło to w s z c z e g ó l n o ś c i g ó r n i c t w a i e n e r g e t y k i , t r a n s p o r t u k o le jo w e g o , а c z ęś c io w o ró w n ie ż h u t n i c t w a ż e l a z a i s t a l i i t p . , w k t ó r y c h t o g a -ł ę z i a c h zaangażowany k a p i t a -ł pryw atny n i e b y -ł z a in t e r e s o w a n y lu b n i e mógł zdobyć e i ę na n i e z b ę d n e i n w e s t y c j e na s k a l ę p o t r z e b po-w ojennej odbudopo-wy g o s p o d a r k i .
Hozwój d z i a ł a l n o ś c i p a ń s tw a w t y c h k i e r u n k a c h z w i ę k s z a ł w i s -totnym s t o p n i u możliwy z a k r e s je g o b e z p o ś r e d n ie g o o d d z ia ł y w a n ia na r o z a i a r y ogólnego p o p y tu w u z u p e ł n i e n i u p o p y tu wywodzącego a i ę
z s e k t o r a pryw atnego g o s p o d a r k i , P o l e g a ł o t o p r z e d e w szystkim na znacznym w z r o ś c i e l i c z e b n o ś c i p e r s o n e l u rozbudow anej a d m i n i s t r a -c j i państwowej n ie' p o d l e g a j ą -c e j wpływom f l u k t u a -c j i k o n i u n k t u r y , l i c z e b n o ś c i osób k o r z y s t a j ą c y c h z p u b l i c z n y c h św ia d cz e ń p i e n i ę ż nych, j a k t e ż n a s t a ł o ś c i z a t r u d n i e n i a w z n a c j o n a li z o w a n y c h g a ł ę -z i a c h g o s p o d a r k i , W sumie p r -z y c -z y n i a ł o e i ę t o do w -z r o s tu g l o b a l n e j konsu m p cji i j e j s t a b i l i z a c j i w k r ó t k i c h o k r e s a c h c z a o u . J e d -n o c z e ś -n i e zwiększo-ny u d z i a ł pa ń stw a w g l o b a l -n y c h i -n w e s t y c j a c h w k a p i t a ł t r w a ł y , w y n ik ają c y z n a c j o n a l i z a c j i , z u d z i a ł u pa ństw a w f i n a n s o w a n i u budownictwa m ieszkaniow ego o r a z z ró żnych form praoy d l a d z i a ł a l n o ś c i i n w e s t y c y j n e j w prywatnym s e k t o r z e g o s p o d a r k i , z w i ę k s z y ł w i s t o t n y m B topniu m o żliw o śc i o d d z i a ł y w a n i a pa ń stw a na s t a b i l i z a c j ę i c h ogólnego poziom u. Nieodzowne j e s t w tym k o n t e k ś -c i e p o d k r e ś l i ć rów nież r o l ę z b r o j e ń , k t ó r e w n i e k t ó r y -c h k r a j a c h , a s z c z e g ó l n i e w S ta n a c h Zjednoczony oh, s t a ł y s i ę ważnym c z y n n i -kiem p o d n i e s i e n i a u d z i a ł u p a ń stw a w ogólnym p o p y c ie u m o ż l i w i a j ą cym mu ł a g o d z e n i e f l u k t u a c j i k o n i u n k t u r a l n y c h p r o d u k c j i i z a t r u d -n i e -n i a p r z e z -n ie p r o d u k c y j-n e m ar-notrawstwo zasobów g o s p o d a r k i .
Nie u l e g a w ą t p l i w o ś c i , że w p e r s p e k t y w i e h i s t o r y c z n e g o rozwoj u k a p i t a l i z m u s y s te m i n te r w e n c rozwoj o n i z m u państwowego s t a n o w i ł rozwoj a k o ś -ciow ą zmianę w k a p i t a l i s t y c z n y c h s t o s u n k a c h p r o d u k c j i - zmianę o c h a r a k t e r z e s t r u k t u r a l n y m , p o l e g a j ą c ą na r o z s z e r z e n i u f u n k c j i g o -s p o d a r c z o - -s p o ł e c z n y c h p a ń -s tw a . Zmiana t a b y ł a i -s t o t n y m elem entem s t r u k t u r a l n y c h procesów dostosow aw czych, k t ó r e dokonały s i ę w go-s p o d a r c e k a p i t a l i go-s t y c z n e j pod wpływem k r y z y go-s u go-s t r u k t u r a l n e g o l a t t r z y d z i e s t y c h b , s t u l e c i a i k t ó r e p o z w o liły j e j w d ro d ze te g o do-s t o do-s o w a n i a do-stodo-sunków p r o d u k c j i do a k t u a l n e g o do-s t a n u ro zw o ju e i ł wytwórczych na d a ls z y rozw ój w warunkach w z g lę d n e j z g o d n o ś c i m iędzy tymi dwiema wzajemnie na s i e b i e o d d z i a ł u j ą c y m i s f e r a m i . P r z e -jawem te g o b y ło i s t o t n e z ł a g o d z e n i e c y k l i c z n y c h wahań k o n iu n k tu r y , ła g o d n o ś ć p o w t a r z a j ą c y c h s i ę r e c e s j i , J a k t e ż z n a cz n e p r z y s p i e -s z e n i e ś r e d n i e g o tempa w z r o -s tu g o -s p o d a rc z e g o w -s t o -s u n k u do o k r e -s u m iędzyw ojennego, p rzy w y d a tn ie o b n i ż o n e j ś r e d n i e j s t o p i e b e z r o b o -c i a . Nie bez r a -c j i wię-c j e s t o k r e ś l a n i e w p i ś m i e n n i -c t w i e z a ch o d -nim powojennego d w u d z i e s t o l e c i a do końca l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h mia-nem " w i e l k i e j p r o s p e r i t y " k a p i t a l i z m u - z w ł a s z c z a w k o n t e k ś c i e
ponownego k r y z y s u s t r u k t u r a l n e g o , k t ó r e g o ś w l a d k i e r s t a ł o e i ę o s - t a t n i e d z i e s i ę c i o l e c i e ^ .
I s t o t n i e , zmiany dostoeowawcze w s f e r z e stosunków p r o d u k c j i do wymogów rozw oju s i ł w ytw órczych, j a k i e w n i ó s ł i n te r w e n c j o n i z m państwowy, mogły z p a t u r y r z e o z y wywoływać t e d o d a t n i e e f e k t y J e dy n ie w ograniczonym z a k r e s i e i w ograniczonym o z a a i e . Nie e l i m i -n u j ą c r z e c z y w i s t e g o ć r ó d ł a s p r z e c z -n o ś c i syste m u k a p i t a l i s t y c z -n e g o o p ó ź n ił y one t y l k o i c h p r z e j a w i a n i e e i ę , J a k t e i spowodowały wy-s t ą p i e n i e nowych wy-s p r z e c z n o ś c i . Te o wy-s t a t n i e p o l e g a ł y p r z e d e wszys tk i m na wszys k u t k a c h , J a k i * p o o i ą g n ę ł y za wszys o b ą uwieńozone w p r z y p a d ku l i c z n y c h k rajó w sukcesem d ą ż e n i a do r e a l i z a c j i p e łn e g o z a t r u d -n i e -n i a , w pew-nej t y l k o m ie r z e w d ro d z e z w i ę k s z e -n i a z a t r u d n i e n i a n i e p r o d u k c y j n e g o . S k u t k i t e , p r z y b l e r a j ą o * w warunkach m o n o p o lis t y c z n e j lis t r u k t u r y rynku początkowo p o lis t a ć tz w . p e ł z a j ą c e j i n f l a -c j i , p r z e k s z t a ł -c a ł y s i ę od d r u g i e j połowy l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h c o r a z b a r d z i e j w o t w a r t ą i n f l a c j ę , c h a r a k t e r y z u j ą c ą s i ę n ie m a l c a łk o w ity m oderwaniem zwyżkowego r u c h u ogóln eg o poziomu cen od gry podeży i p o p y tu na r y n k a c h wew nętrznych p o s z c z e g ó ln y c h k r a j ó ą J a k i n a oałym światowym ryn k u k a p i t a l i s t y c z n y m .
H t y c h warunkach s y s te m i n t e r w e n c j o n i z m u państw owego,• p o l e c a
-j ą c y na r e g u l o w a n i u mechanizmu ryntyi od s t r o n y p o p y t u , m u s i a ł u - t r a c i ć swój u z d r a w ia ją o y i ożywozy wpływ n a f u n k c jo n o w a n ie c a łe g o s y ste m u g o s p o d a r c z e g o . K onsekw encją te g o s t a ł o s i ę obserwowane и o s t a t n i m d z i e s i ę c i o l e c i u o d c h o d z e n ie od z a sa d " o r t o d o k s y j n e g o " i n te r w e n c j o n i z m u w p o l i t y c e c o r a z l i c z n i e j s z y o h k rajów k a p i t a l i s ty c z n y c h , oróby w y posażenia pańetw a w nowe ś r o d k i w a l k i г i n f l a -c j ą w p o s t a -c i tz w . p o l i t y k i do-chodow ej, s t a n o w i ą -c e j b e z p o ś r e d n i ą i n g e r e n c j ę w s f e r ę p i e r w o tn e g o p o d z i a ł u dochodu narodow ego, bądź t e ż i p r z e d e w sz y stk im p rz y p a d k u na w ro tu do z a k tu a li z o w a n y c h w d o k t r y n i e monetaryzmu za sa d l i b e r a l i z m u g o s p o d a r c z e g o , z m i e r z a j ą cych do p r z y w r ó c e n i a w i ę k s z e j swobody d z i a ł a n i u mechanizmu r y n k o wego. Ogół ty c h z j a w i s k św iadczy o k r y z y s i e s y ste m u i n t e r w e n c j o -nizmu państwowego, k t ó r y s ta n o w i i n t e g r a l n y e le m e n t w sp ó łc ze sn e g o k ry z y s u s t r u k t u r a l n e g o k a p i t a l i s t y c z n e g o sp o s o b u p r o d u k c j i .
^ P o r . 0 . E c k s t e i n , The G r e a t R e c e s s i o n , H o lla n d C o ., Amsterdam 1978, s , 213.
Adom S zew orekl
• . * v--. . * '• ; • STATE INTERVENTIONISM IN THE LIGHT OF HISTORICAL EVOLUTION OF
SOCIO-ECONOMIC FUNCTIONS OF THE CAPITALIST STATE
' '
I n I t s I n t r o d u c t o r y p a r t th e a r t i c l e p r e s e n t s a n o u t l i n e o f e v o l u t i o n o f s t a t e i n t e r v e n t i o n i s m 1jq th e c a p i t a l i s t economy, and o f f o r m a t i o n p r o c e e a o f t h e s t a t e ’ s i n t e r n a l and e x t e r n a l f u n c -t i o n s . A g r e a -t d e a l of a -t -t e n -t i o n hae been d e v o -te d -t o t h e p r i n c i -p l e of u n r e s t r a i n e d freedom o f c o n t r a c t s i n t h e man-power m arket and i t s c o n seq u e n c e s « T h is p a v e s th e way f o r a c o n c l u s i o n t h a t i t was i n t h i e m a rk e t t h a t th e c a p i t a l i s t s t a t e was c o m p e lle d r e l a -t i v e l y e a r l y -t o employ i n -t e r v e n -t i o n r e s -t r i c -t i n g -th e p r i n c i p l e of c o m p le te economic f re e d o m . The f u r t h e r p a r t o f t h e a r t i c l e i s d e -v o t e d to g e n e s i s o f th e c o n te m p o ra ry s t a t e I n t e r -v e n t i o n i s m I n th e c a p i t a l i s t economy a n d b a r r i e r s to i t s d e v e lo p m e n t.
