A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA HISTORICA 67, 2000
Anna Kowalska
P A P IE S K IE A P E L E D O P O L S K I
W S P R A W IE P O M O C Y DLA Z IE M I Ś W IĘ T E J (X II-X IV w.)
Celem niniejszego artykułu jest przedstaw ienie apeli papieskich skiero-w anych na ziemie polskie, a dotyczących pom ocy dla Ziemi Śskiero-więtej. D o tej po ry tem at ten poruszany był głównie pod kątem ideologii i m otyw ów pow strzym ujących Polaków od udziału w w ypraw ach palestyńskich, a także w aspekcie ruchu krucjatow ego przeciw poganom n ad b a łty c k im 1. N akazy w sparcia finansow ego przedstaw ione zostały natom iast w pracy poświęconej dziesięcinie papieskiej2. Ze względu jed n ak n a ch a rak ter owej publikacji pom inięte zostały datki indyw idualne, takie jak zbiórki do sk arb o n kościel-nych, zapisy testam entow e czy donacje dla zakonów zw iązanych z Ziem ią Świętą. Jednocześnie nowe w ydaw nictw a źródłowe: B ullańum Poloniae3,
Schlesisches Urkundenbuch4 czy nie w ykorzystany d o tą d cykl dokum entów
w Pommersches Urkundenbuch5, pozw alają na ponow ne podjęcie tem atu i rozszerzenie go chronologicznie n a wiek XIV. U w ażam , że elem enty te, a także zestawienie wezwań do walki w Palestynie i nakazów opłat na jej rzecz, pozw olą uzyskać pełniejszy obraz tych wydarzeń.
Pierwsze apele skierow ane na tereny polskie w kw estiach Ziemi Świętej odnotow ujem y ju ż u progu jerozolim skich w ypraw krzyżowych. N a synodzie w C lerm ont U rban II w m owie (27 X I 1095 r.) wzywającej do walki przeciw Saracenom , zw racał się również do P olaków 6. A. F. G rabski napisał:
1 S. Z a k r z e w s k i , Zachód i Wschód w historii Polski. Zagadnienia Historyczne, Lwów 1908; R. G r ó d e c k i , Polska wobec idei wypraw krzyżowych, „Przegląd Współczesny” 1923, n r 18; A. F. G r a b s k i , Polska wobec idei wypraw krzyżowych na przełomie X I i X I I w. „Duch
krzyżow y" Anonima Galla, „Zapiski Historyczne” 1961, t. 26, z. 4; i d e m , Polska tv opiniach obcych X - X I I I w., Warszawa 1964.
2 J. D u d z i a k , Dziesięcina papieska w Polsce średniowiecznej. Studium historyczno-prawne, Lublin 1974, s. 30.
3 Bullarium Poloniae [dalej: BP] 1000-1417, t. 1-3, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. K uraś Rom ae 1982-1988.
4 Schlesisches Urkundenbuch [dalej: SUB] 1231-1290, t. 2-5, wyd. W. Irgang, Wien 1977-1993. 5 Pommerches Urkundenbuch [dalej: PUB] 1331-1335, t. 8, wyd. E. Assmann, K öln-G raz 1961. 6 A. F. G r a b s k i , Polska wobec..., s. 39.
M ożna, znając m echanikę organizow ania I krucjaty, z wysokim praw dopodobieństw em przypuszczać, że głos papiestwa dotarł także i do Polski7.
N iestety, nie m a żadnych dow odów n a to, iż usłuchali oni naw oływ ań U rb a n a . N ie p o w in n o się je d n a k całkow icie w ykluczać m ożliw ości ich udziału w I krucjacie, a w iadom ość o jej skutkach na pew no d o ta rła do k raju P iastów i o d n o to w an a została przez jeden z roczników 8.
Już pół wieku później papież znów wzywał do podjęcia kolejnej w ypraw y i obiecywał wszystkim krzyżowcom takie same odpusty9, a Bernard z Clairvaux rozsyłał listy do klasztorów cysterskich w całej E uropie i nakazyw ał głoszenie haseł krucjatow ych także przeciwko Słow ianom połab sk im 10. M ożliw e, że list tak i d o ta rł do istniejącego od 1140 r. klasztoru jędrzejow skiego. P ro p ag a n d a ow a d a ła efekty, a jeden z uczestników w ypraw y przyw iózł z Palestyny do K ło d zk a o braz M atk i Boskiej na drzewie cedrow ym 11.
W czasie przygotow ań do III krucjaty zjawił się w Polsce legat papieski, Ja n M alab ran k a, aby głosić potrzebę jej w sparcia. M oże z jego przyjazdem należy łączyć pojaw ienie się w zm ianki w roczniku, że „Jerozolim a została zd o b y ta przez p o g a n ” 12. W izycie tej zaw dzięczam y też najw cześniejszą w iadom ość o opłatach n a rzecz odzyskania Ziemi Świętej13. Ja n D ługosz ta k opisał w ydarzenia zw iązane z przybyciem w ysłannika K lem ensa III do Polski w ro k u 1189:
7 Ibidem; w czasach nowożytnych zrodziła się legenda herbowa nawiązująca do udziału w I krucjacie przodka rycerzy pieczętujących się herbem D ąbrowa. Jedna z wersji głosi nawet, że było dwóch braci, którzy walczyli u boku G odfryda de Bouillon. M . C e t w i ń s k i , M. D e r w i c h , Herby, legendy, dawne m ity, Wrocław 1989, s. 150. A utorzy podają również legendę herbową Junoszy, także związaną z I krucjatą; M . K a z a ń c z u k , Staropolskie legendy
herbowe, Wrocław 1990, s. 95.
8 Rocznik kapitulny krakowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica [dalej: M PH], t. 2, wyd. A. Bielowski, Lwów 1872, s. 796.
9 PUB, 786-1253, t. 1, wyd. R. Klempin, Stettin 1868, nr 32. Książęta polscy wzięli udział w obu tych wyprawach. W połabskiej Mieszko Stary (K. M y ś 1 i ń s к i, Sprawa udziału Polski >v wyprawie niemieckiej na Słowian polabskich, [w:] Ars historica. Prace z dziejów powszechnych
i Polski, Poznań 1979; i d e m , Polska wobec Słowian polabskich do końca X II w., Lublin 1993),
a w tym samym roku na Jaćwież wyprawił się Bolesław Kędzierzawy. N a wyprawę jerozolimską wyruszył Władysław Wygnaniec lub Bolesław Wysoki. Przebywali oni wtedy na terenie Niemiec i ich wyprawę należy wiązać z przygotowaniami na dworze K o nrada III. M. M e n d y s, Udział
Władysława II w krucjacie roku 1147, „Rocznik Zakładu Naukowego im. Ossolińskich”
1927-1928, R. 1-2; B. Z i e n t a r a , Bolesław W ysoki - tułacz, repatriant, malkontent. Przyczynek
do dziejów politycznych Polski w X II w., „Przegląd Historyczny” 1971, t. 62, z. 3; do nowych
wniosków doszedł M . G ł a d y s z , W sprawie udziału polskiego księcia w II krucjacie jerozolimskiej
(1147-1149), [w:] Krzyżowcy, kronikarze, dyplomaci, „Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza”
1997, nr 4. A utor rozpoznaje w tajemniczym księciu Henryka Sandomierskiego.
10 PUB, t. 1, nr 31; S. R u n c i m a n , Dzieje wypraw krzyżowych, t. 2, Warszawa 1987, s. 231. 11 K. M i g o ń , Podróże Ślązaków na Wschód, „Kwartalnik Opolski” 1966, R. 12, n r 2, s. 32. 12 Rocznik małopolski, [w:] M PH , t. 2, wyd. A. Bielowski, Lwów 1878, s. 160.
13 Lata 1187-1189 to okres między upadkiem Jerozolimy pod naporem wojsk Saladyna a wyruszeniem III krucjaty poprzedzonej potężną propagandą papieską n a jej rzecz.
Papież [...] pragnąc zreformować Kościół polski zarówno w odniesieniu do członków, jak głowy i chcąc uzyskać poparcie ze strony kleru polskiego na wydatki związane z obroną Ziemi Świętej, której odzyskania gorąco pragnął, wysłał do Polski kardynała Jana zw. M alabranka. Ten przybywszy do Krakowa, przyjęty w uroczystej procesji przez księcia Kazimierza, biskupa Pełkę i wszystkie stany, wyznaczył w Krakowie synod wszystkich biskupów diecezji gnieźnieńskiej i ogłosił pewne uchwały [...] i nałożył zarówno na biskupów, jak i na cały kler dziesięcinę przeznaczoną na odzyskanie Ziemi Świętej14.
J. D udziak twierdzi, że nie było to nałożenie dziesięciny, lecz tylko naw oływ anie do przyjścia z pom ocą finansow ą15 w ram ach tzw. dziesięciny saladyńskiej, a duchow ieństw o polskie postanow iło wówczas przeznaczyć na ten cel dziesiątą część dochodów ze swych beneficjów. Z goda ta m iała nastąpić przy gorliwym poparciu biskupa krakow skiego, hojne d ary zaś, jakie ofiarował M alabrance książę Kazimierz, m ogły być d robną rekom pensatą za to, iż m ożni w Polsce nie przyłączyli się do ofiarności kleru. P ra -w d o p o d o b n ie też była to o fia rn o ść je d n o ra z o -w a 16. N a to m ia s t -w edług Z. Pęckow skiego, składkę tę wpłaciło przede wszystkim zgrom adzenie m ie-chow skie17.
Być m oże w izyta M alab ran k i stała się impulsem dla rycerza D zierżk a18, któ ry wieści o spraw ach om aw ianych n a synodzie m iał z pierwszej ręki - od swego b ra ta , biskupa płockiego W ita. M oże właśnie za jego nam ow ą, w ro k u 1189 lub 1190 D zierżko spisał testam ent i najpraw dopodobniej wyruszył n a III krucjatę. D o kraju już nie powrócił.
P onad 20 lat później (1213 r.), Innocenty III wezwał „wszystkich wiernych C hrystusow i, do podjęcia w yprawy z pom ocą Ziemi Świętej” . Obiecywał darow anie grzechów i przebaczenie wszystkim, którzy doprow adzą d o przyłą-czenia się do niej innych o só b 19. Papież nakazał też ogłoszenie krucjaty arcybiskupow i gnieźnieńskiemu i podległym m u biskupom , a także wzywanie w iernych „d o k aran ia obrazy U krzyżow anego” 20. W końcu zaw iadam iał duchowieństwo prowincji gnieźnieńskiej o zwołaniu soboru. Rozpoczęcie obrad wyznaczył na 1 XI 1215 r. W liście zw ołującym sobór rów nież ja k o jed n ą z przyczyn podał potrzebę niesienia pom ocy Ziemi Świętej21.
14 J. D ł u g o s z , Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego, ks. VI, Warszawa 1973, s. 184.
15 J. D u d z i a k , op. cit., s. 30. 16 Ibidem, s. 33, 35.
17 Z. P ę c k o w s k i , Miechów. Studia z dziejów miasta i ziemi miechowskiej do roku 1914, K raków 1967, s. 305.
'* J. S. B y s t r o ń , Polacy w Ziem i Świętej, Syrii i Egipcie 1147-1914, K raków 1930, s. 4; Z. K o z ł o w s k a - B u d k o w a , Dzierżko, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 6, K raków 1946-1948, s. 163.
19 BP, t. 1, nr 100. 20 BP, t. 1, nr 101. 21 BP, t. 1, n r 102.
W w yznaczonym term inie na L ateran u d ała się delegacja p o lsk a z arcy-biskupem H enrykiem K ietliczem i biskupam i: k rakow skim W incentym zwanym K adłubkiem , wrocławskim W awrzyńcem, włocławskim B arto i lubus-kim W aw rzyńcem 22. W trakcie o b ra d uchw alono now ą w ypraw ę krzyżow ą, k tó ra m iała się rozpocząć w ro k u 1217. Uczestnicy so b o ru przyjęli krzyż23, a biskupi zobow iązani zostali do głoszenia kazań krucjatow ych.
Po pow rocie do k raju w 1216 r. arcybiskup zwołał synod, na którym - oprócz przekazania ustaw soborow ych - m iano zająć się planam i wyprawy polskiej, do której K ietlicz zobow iązał się w imieniu k siążąt24. N iestety, na tem at postanow ień, jakie wtedy zapadły, nie m ożna powiedzieć nic bliższego, gdyż sam a teza, że synod taki w ogóle się odbył, jest w ysnuta n a podstaw ie dow odów pośrednich i nie zachow ały się z niego żadne dokum enty.
Poniew aż jeszcze w tym samym roku n a pograniczu m azow iecko-pruskim rozpoczęły się nowe w alki25, arcybiskup i książęta polscy zwrócili się do papieża z p ro śb ą o zam ianę ślubów w ypraw y jerozolim skiej n a w ypraw ę w obronie misji pruskiej. W odpow iedzi H onoriusz III zw olnił z nich arcybiskupa, ze względu n a stan jego zdrow ia. U w zględnił też prośbę, aby krzyżowcy, przynajm niej z dw óch księstw, „najbliżej położonych pogańskim P ru so m ” , zostali zwolnieni ze ślubów palestyńskich, ale tylko za uprzednią wiedzą K ietlicza26. N ato m iast ci, których stać było n a w ypraw ę na W schód, mieli to bezwzględnie uczynić27. Jednak ju ż w ro k u 1218 ci, którzy nie mieli sił, aby iść z p om ocą Ziemi Świętej, a wyruszyli do w alki z P rusam i, uzyskali odpuszczenie grzechów, ja k w Jerozolim ie, a dostojnicy kościelni mieli się zatroszczyć o głoszenie wiernym tego zlecenia28.
M ożliwe, że spraw a ślubów złożonych przez K ietlicza ciągnęła się przez cały okres V krucjaty, gdyż w 1221 r. H onoriusz III przypom niał Leszkowi Białemu o ich w ykonaniu, a książę tłum acząc się używ ał pow szechnie znanych argum entów , że: m usi bronić polskich granic przed poganam i; jest przyzw yczajony do picia m iodu i piwa, a trunków tych nie m a w Palestynie, a na d o d atek jest zbyt otyły. W zam ian ofiarow ał zorganizow anie krucjaty n a p o g an n ad b a łty c k ic h 29. P apież bullą z 17 kw ietnia 1221 r. udzielił Leszkow i dyspensy30.
22 T. S i l n i c k i , Sobory powszechne a Polska, W arszawa 1962, s. 40.
23 M . F ą k a , Synody arcybiskupa Henryka Kietlicza (1199-1219), „Praw o K anoniczne” 1969, t. 12, nr 3 ^ , s. 113.
24 Ibidem.
25 M . B i s k u p , G. L a b u d a , Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka -
spo-łeczeństwo - państwo - ideologia, G dańsk 1988, s. 88.
26 Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae [dalej: VMPetL], t. 1, wyd. A. Theiner, R om a 1860, nr 4; BP, t. 1, nr 129.
27 M. F ą k a , op. cit., s. 116.
28 BP, t. 1, n r 140; PUB, t. 1, nr 182.
29 Kodeks dyplomatyczny Śląska, wyd. K . Maleczyriski, t. 3, W roclaw 1964, n r 260. 30 BP, t. 1, n r 185; VM PetL, t. 1, n r 26.
Nieco wcześniej (4 I 1221 r.) w liście d o swego legata G rzegorza de C rescentio, przyzwolił m u n a zwolnienie ze ślubów podjęcia w ypraw y do Ziem i Świętej tych, któ rzy d o starc zą za siebie zastępców 31. N a to m ia st w kwietniu tego ro k u ci, którzy przyjęli krzyż n a północne w ypraw y, zyskali takie sam o odpuszczenie grzechów, jak ie przysługiw ało w yruszającym do P alestyny32.
Pom im o różnych możliwości zwolnień od ślubów, w V kruq'acie jerozolim -skiej nie zabrakło jed n ak książąt ziem polskich. Znaleźli się oni w szeregach wojsk k róla węgierskiego33.
IV sobór laterański, na którym Kietlicz złożył śluby i podjął zobow iązania, był też okazją d o kolejnego nałożenia dziesięciny n a rzecz Ziem i Świętej. Całe duchow ieństw o przez 3 lata m iało na ten cel o ddaw ać 1/20 swych dochodów . Zwolnieni zostali z tego tylko ci, którzy osobiście w ybiorą się na kru cjatę, a każdy, k to uchyliłby się od o b o w iązk u jej zap łacen ia podlegałby karze ekskom uniki34.
H onoriusz III nie tylko wysyłał nakazy udziału w w ypraw ie lub zwalniał z niej. Realizował także finansowe postanow ienia soborow e podjęte w czasach Innocentego III. W idać, że zabrał się do tego z zapałem , gdyż ju ż w cztery miesiące po swym wyborze wysłał pism o do arcybiskupa gnieźnieńskiego, jego sufraganów oraz dom ów templariuszy i joannitów , datow ane na 21 X I 1216 r., nakazujące 3-letnią zbiórkę 1/20 ich dochodów , k tóre m iały być przeznaczone na pom oc Ziemi Świętej35. W 3 miesiące później papież ponow ił polecenie, ale dołączył szereg wskazówek, co d o sposobu jego w ykonania.
Przede w szystkim , k olektorzy w każdej diecezji pow inni sp o rządzić zestaw ienia pisem ne, k tó re następnie m iały być przedstaw ione papieżow i, a w k ra ju legatow i i przełożonym jo a n n itó w i tem plariuszy. Z eb ran e pieniądze „należy przewieźć za m o rze” , tj. do Ziemi Świętej,
31 Analecta Vaticana 1202-1366 [dalej: AV], wyd. J. Ptaśnik, [w:] Monumenta Poloniae
Vaticana, t. 3, K raków 1914, n r 18.
32 BP, t. 1, n r 186.
33 O tym, który z książąt (Władysław Odonic, Kazimierz raciborsko-opolski, Henryk Pobożny czy Kazimierz szczeciński) mógł być uczestnikiem tej wyprawy dyskutują: B. W ł o d a r -s k i , O udziale Polaków iv wyprawie krzyżowej Andrzeja I I w 1217 r., „K w artalnik Hi-storyczny” 1924, t. 38, z. 1-2; W. D z i e w u l s k i , Bulgarka księżną opolską, „Śląski Kwartalnik Historyczny »Sobótka«” 1969, R. 24, n r 2; W. S w o b o d a , Księżna kaliska Bulgarką? Przyczynek do
rozbioru krytycznego Annalium Długosza, „Studia i M ateriały do Dziejów W ielkopolski
i Pom orza” 1980, t. 13, n r 2; J. O s s o w s k a , The Polish Contribution to the Expeditions to
the Holy Land in the Crusades Era, „Folia O rientalia” 1989, t. 26, tam dalsza literatura;
G. B r z u s t o w i c z , Krzyżowcy i pielgrzymi. Wyprawy książąt i rycerzy zachodnioeuropejskich
do Ziem i Świętej w Średniowieczu, „H ero ld ” 1995, nr 9; M . G ł a d y s z , Udział Polski
iv V krucjacie lewantyńskiej (1217-1221), [w:] Szlachta, starostowie, zaciężni, red. B. Śliwiński, G dańsk-K oszalin 1998.
34 J. D u d z i a k , op. cit., s. 37-38; tylko papież i kardynałowie płacili 1/10 dochodów. 35 BP, t. 1, n r 115.
przez 4 lub 5 albo więcej mężów duchownych lub krzyżowców świeckich owej diecezji, którzy cechy wierności, dyskrecji i dobrej sławy okazują, wśród których powinien być jeden biskup, jeśli ów przyjął krzyż.
W Palestynie należało „użytecznie” rozdzielić pieniądze m iędzy krzyżow -ców. Pierwszeństwo przy podziale przysługiwałoby rycerzom z danej diecezji36. W ydaje się, że diecezja płocka nie zapłaciła w odpow iednim czasie, gdyż H onoriusz III wysłał list (13 VI 1218 r.) przynaglający do tego biskupa G ed k ę37. Jednakże w toku zbierania dziesięciny m usiały nastąpić i inne zaniedbania, gdyż papież (4 I 1221 r.) polecił swemu legatow i G rzegorzow i de C rescentia, aby zdjął ekskom unikę z tych, którzy dopuścili się grzechu w zw iązku z opłatam i, a którzy teraz uczynią zadośćuczynienie i będą przestrzegać „T erre Sancte subsidium ” 38.
O kolejnej krucjacie papiestw o zaczęło myśleć w krótce po zakończeniu piątej. W lipcu 1225 r. cesarz F ryderyk II złożył przysięgę, że wyruszy na w ypraw ę palestyńską w sierpniu ro k u 122739. W tym czasie do k a n to ra gnieźnieńskiego d o ta rło zlecenie głoszenia k azań krzyżow ych. M iał on nakłaniać d o w yruszenia z p o m o cą Ziemi Świętej tych, k tó rzy m ieli d o tego siłę i możliwości; jeśli mogli, pow inni to uczynić osobiście; jeśli nie, pow inni wystawić za siebie sprawnych zastępców40. Ci, którzy chcieli uzyskać zwolnienie ze ślubów , m ogli to uczynić „jeżeli odszkodow anie p rzy d atn e n a pom oc Ziem i Świętej dostarczą do Stolicy A postolskiej” 41.
W latach trzydziestych i czterdziestych X III w. n a ziem iach polskich rozbrzm iew ały k azan ia krucjatow e, w których papiestw o udzielało takich sam ych od p u stó w ja k w p rz y p ad k u w alk w Palestynie, ale głosiło je przeciw ko ludom nadbałtyckim , a w latach pięćdziesiątych także przeciw T a ta ro m 42.
Jed n a k la ta czterdzieste przyniosły jeszcze je d n ą m ożliw ość w alk, nie w Ziem i Świętej, lecz z przyw ilejam i, ja k ie przysługiw ały krzyżow com
36 BP, t. 1, nr 122 - dokum ent z d atą 22 II 1217 r.; Acta Camerae Aposlolicae [dalej: АСА], t. 1, wyd. J. Ptaśnik, [w:] Monumenta Poloniae Vaticana, K raków 1913, n r 2 - dokument z d atą 28 II 1217 r.
37 АСА, t. 1, nr 3; BP, t. 1, nr 157. 38 AV, nr 17.
S. R u n c i m a n , op. cit., t. 3, s. 175; The Cambridge Medieval History, vol. 6, Victory
o f the Papacy, ed. J. R. Tanner, Cambridge 1929, s. 144.
40 AV, n r 18; dokum ent nosi datę 9 X II 1226 r. i ze względu na zbieżność w czasie z planam i krucjatowymi Fryderyka II jest przeze mnie łączony właśnie z nim.
41 BP, t. 1, n r 215; AV, n r 28.
42 18 VII 1231 r. (PUB, t. 1, nr 274); 22 II 1236 r. (SUB, t. 2, n r 111); 23 IX 1243 r. (BP, t. 1, n r 382; SUB, t. 2, n r 250; VMPetL, t. 1, n r 77); 1 X 1243 r. (BP, t. 1, n r 384; PUB, t. 1, n r 425; SUB, t. 2, n r 251); 14 V 1253 r. (BP, t. 1, nr 537; PUB, t. 1, nr 569); 7 VIII 1255 r. (BP, t. 1, nr 577; AV, n r 76); 11 VIII 1256 r. (BP, t. 1, n r 601); 5 I 1257 r. (BP, t. 1, n r 620).
jerozolim skim . O to w ro k u 1245 n a soborze w Lyonie zjawił się B aldw in II, z pro śb ą o pom oc w utrzym aniu C esarstw a Ł acińskiego43. Papież przez trzy lata słał listy, m. in. do dom inikanów w Polsce, ze zleceniem głoszenia k azań o udzielenie pom ocy państw u B aldw ina44. Jed n a k so b ó r ten postaw ił sobie za zadanie przede wszystkim zorganizow anie k rucjaty jerozolim skiej45 i, podobnie ja k IV sob ó r laterański, op o d atk o w ał duchow ieństw o n a rzecz pom ocy Palestynie46.
Ju ż 21 X I 1247 r. Innocenty IV wystawił pism o zw iązane z dziesięciną. Skierow ane ono było do arch id iak o n a Leodium Ja k u b a , ówczesnego legata n a Polskę, Prusy i Pom orze. M iał on uw olnić od ekskom uniki duchow nych zakonnych i świeckich, „którzy uczynią odpow iednie zadośćuczynienie [...] i niepraw idłow ości oczyszczą” . Zgodnie z tym zarządzeniem , pieniądze przypadające w udziale Stolicy A postolskiej od owych duchow nych m iały być przeznaczone n a pom oc dla Ziemi Świętej. A rchidiakon był zobow iązany zająć się ich zabezpieczeniem, a o sumie i miejscu ich przechow yw ania m iał pow iadom ić papieża47. W ro k u 1249, ze względu n a inne ich św iadczenia na ten cel, zostali uwolnieni od płacenia „in subsidium T erre S ancte” , bożogrobcy i templariusze48. L ata pięćdziesiąte przyniosły 2 listy A leksandra IV do m ag istra P io tra de P o n te cu rv o 49. O trzym ał o n p ełn o m o cn ictw a do d o k o n a n ia d o k ład n y ch obliczeń zadłużenia zw iązanego z o p ła ta m i na pom oc Ziemi Świętej, z tytułu złożonych ślubów bądź obietnic albo uwolnienia od ślubów, albo z tytułu testam entów czy też z d ó b r niektórych kleryków zm arłych bez testam entów . P io tr otrzym ał rów nież pozw olenie n a żądanie zaległych spłat.
W 1257 r. okazało się jednak, że nie trzeba koniecznie walczyć z poganam i lub schizm atykam i, aby uzyskać odpuszczenie grzechów ja k w Ziemi Świętej. A leksander IV nakazał w tedy ogłosić krucjatę przeciw Bolesławowi R ogatce, z przywilejam i przysługującym i walczącym w Palestynie50.
43 The Cambridge Medieval History, vol. 4: The Byzantine Empire, P art 1, Byzantium and
its Neighbours, ed. J. M . Hussley, Cambridge 1966, s. 317.
44 28 IX 1245 r. (BP, t. 1, nr 416); 30 IX 1245 r. (BP, t. 1, n r 417); 13 II 1246 r. (BP, t. 1, n r 421); 6 X 1246 r. (BP, t. 1, nr 436a); 21 I 1247 r. (BP, t. 1, nr 438) do arcybiskupa gnieźnieńskiego.
45 R. F i s c h e r - W ol l p e r t, Leksykon papieży, K raków 1990, s. 384. 46 J. D u d z i a k , op. cit., s. 45.
47 AV, nr 64.
48 BP, t. 1, nr 476-477; Kodeks dyplomatyczny M ałopolski 1153-1333 [dalej: K DM ], t. 2, wyd. F. Piekosiński, K raków 1886, nr 430, 432; SUB, t. 2, n r 362; miechowici zwolnieni zostali z niego także w 1256 r. (BP, t. 1, s. 596).
49 АСА, t. 1, nr 7; BP, t. 1, nr 584, 681. Dokum enty pochodzą z lat 1255 i 1259. 50 30 III 1257 r. (BP, t. 1, n r 636). Było to w związku ze sprawą biskupa Tomasza;
Joannis Dlugossi seu longini canonici Cracoviensis Historiae Poloniae libri X II, t. 2, wyd. I.
W latach sześćdziesiątych za spraw ą U rb a n a IV (1261-1264), odżyła idea głoszenia w ypraw do Ziemi Świętej. Przed w yborem n a p ap ieża był on przez sześć lat p a tria rc h ą jerozolim skim . Pierwsze jego wezwanie dotyczyło jed n ak pom ocy dla utraconego przed rokiem C esarstw a Ł acińskiego51. W kilka dni później naw oływ ał już książąt polskich do przyjścia z p om ocą Ziemi Świętej, a dom inikanie zostali upow ażnieni do udzielania odpustów tym , którzy przy-czyniliby się do jej odzyskania z rąk niew iernych52. M yślał też o spraw ach finansow ych. Ju ż we w rześniu 1261 r. pisał do wyżej w spom nianego P io tra de P ontecurvo, aby ten przysłał do W enecji przez w ysłanników duchow nych lub świeckich pieniądze zebrane dla Ziemi Świętej w częściach Polski, W ęgier i C zech53. W m aju następnego ro k u przynaglał zaś P io tra w J e g o p ra cy ” 54, a do dom inikanów skierow ał pismo z pełnom ocnictw em odpuszczenia grze-chów tym , którzy przez dostarczenie ze swojego m a ją tk u odpow iednich środków przyjdą z pom ocą Ziemi Świętej55. M iesiąc później ponow nie napisał do członków tego zakonu. Tym razem, aby nakazywali realizację testam entów i innych zapisów, k tó re zaw ierają przekazy dla Ziemi Świętej, a nie zostały w ykonane56. Z następnych dni czerwca pochodzi d o k u m en t zw alniający od palestyńskich ślubów krzyżowych tych, którzy z pow odu choroby nie są zdolni do walki, ale pod w arunkiem , że śluby swoje chcą w ykupić za środki pieniężne57.
W ro k u 1263 głoszenie krucjaty palestyńskiej papież pow ierzył biskupow i w rocław skiem u58 i zaw iadom ił o tym arcybiskupa, biskupów i prałató w w Polsce59. Polecił m u także wystawić na tę w ypraw ę 12 konnych i 18 pieszych60, a w październiku tegoż ro k u powierzył m u - w zw iązku z o p o d a t-kow aniem dochodów beneficjalnych (1/100 rocznie)61 - funkcję kolektora. B iskup T o m asz m iał przez 5 lat zbierać pieniądze n a w sparcie Ziem i Świętej. O trzym ał także szereg w skazów ek62. Z grom adzone pieniądze m iał przekazać specjalnem u wysłannikowi z Ziemi Świętej, a n a dłużników m ógł n ak ład a ć kary kościelne63. N iestety nic nie w iadom o na tem at przebiegu tej
51 Wiadomość do dziejów Polski z archiwum prowincji szląskiej [dalej: M o s b a c h ] , wyd. A. M osbach, Wroclaw 1860, s. 23-24; 21 V 1262 r. (BP, t. 1, nr 709); U rban IV to dawniejszy Jakub, archidiakon Leodium.
52 M o s b a c h , s. 23-24; BP, t. 1, nr 713a. ” АСА, t. 1, nr 9; BP, t. 1, nr 698. 54 BP, t. 1, n r 708 c.
55 M o s b a c h , s. 24; BP, t. 1, n r 710. 56 BP, t. 1, nr 713b.
57 BP, t. 1, n r 714; tutaj „facultas” tłumaczę jak o środki pieniężne. 58 АСА, t. 1, nr 16, 17. 59 SUB, t. 2, nr 454. 60 BP, t. 1, n r 752; SUB, t. 3, nr 465. 61 АСА, t. 1, nr 15; BP, t. 1, nr 743. 42 SUB, t. 3, nr 453. 63 АСА, t. 1, nr 15; J. D u d z i a k , op. ci!., s. 51.
zbiórki. J. D udziak sugeruje, że najpraw dopodobniej w ogóle nie została przeprow adzona, a to ze względu na śmierć U rb a n a IV w ro k u następnym i b ra k zainteresow ania nią ze strony jego następcy64.
Z a po n ty fik atu K lem ensa IV przybył d o Polski (1267) legat G w ido, któ ry ogłosił krucjatę przeciwko Saracenom 65. Nie pow inno to dziwić, gdyż był to okres, gdy Ludwik IX i Jak u b , król A ragonii, przygotow yw ali się do nowej w ypraw y66. K lem ens m iał wtedy także zażądać od duchow ieństw a polskiego, aby we wszystkich kościołach ustaw iano skarb o n y i zachęcano świeckich do datków pieniężnych dla G robu Świętego. W zamian, ofiarodawcy otrzym yw aliby rok o d p u stu 67.
N astępny papież - G rzegorz X - zwołał II sobór lyoński, n a którym p o stan o w io n o , że zorg an izo w an a zostanie ko lejn a k ru c ja ta . Jeszcze we wrześniu 1274 r. do Polski d o tarło przesłanie wzywające do udziału w niej68. M oże na ten apel odpow iedział książę białogardzki R acibor, k tó ry wyruszył w drogę, lecz zm arł n a R odos 6 IV 1275 r.69
N a w spom nianym soborze p odjęto także decyzję o o p o d a tk o w a n iu wszystkich dochodów kościelnych dziesięciną na rzecz Ziem i Świętej. M iała o n a obow iązyw ać przez 6 lat, licząc od święta n arodzenia Ja n a C hrzciciela70. Pism o o opłatach i zbieraniu datow ane jest n a 17 X I 1274 r.71 W krótce po nim wystawił papież dokum ent zw alniający zakon klarysek z obow iązku jej płacenia72. Zw olnione zostały z niego także zakony rycerskie i osobiście przepraw iający się za m orze na pom oc świętym m iejscom 73.
Przez p o n a d 10 la t (1274-1287) k o lek to re m pap iesk im d la P olski i W ęgier był G erard de M u tin a74, któ ry w lipcu 1278 r. otrzym ał od M ikołaja III list wzywający do przynaglenia duchow nych do zbiórki i do ja k najszybszego w ysłania do Z agrzebia lub Senji zgro m ad zo n y ch ju ż pieniędzy75.
W 1300 r. papież Bonifacy VIII polecił now em u kolektorow i, którym został arcybiskup W icbold, aby zebrał zaległe sum y, m. in. z Polski
64 J. D u d z i a k , op. cii., s. 52-53. 65 JoannLi Dlugossi..., s. 404.
66 S. R u n c i m a n , op. cit., t. 3, s. 309; krucjata aragońska dotarła do Palestyny w 1269 r. (The Cambridge Medieval..., vol. 6, s. 415).
67 Joannis Dlugossi..., s. 404.
“ АСА, t. 1, nr 18; VMPetL, t. 1, 537: oczywiście krucjata planow ana przez U rbana IV, a potem przez Grzegorza X nie doszła do skutku.
69 G. J. B r z u s t o w i c z , op. cit., s. 28. 70 J. D u d z i a k , op. cit., s. 57, 59. 71 АСА, t. 1, nr 18.
72 K D M , 1178-1386, t. 1, wyd. F. Piekosiński, K raków 1876, n r 85. 73 J. D u d z i a k , op. cit., s. 73.
74 АСА, t. 1, nr 20. 75 BP, t. 1, n r 817.
i przek azał je kupcom z F lorencji i Pizy76. O statnim k o lek to re m był B onainto de C asentino (1301—1309)77.
W okresie zbierania tej dziesięciny, na klasztor dom inikanów we W rocławiu n ap ad ł H enryk P robus i zrabow ał „liczne pieniądze w złocie i srebrze, zgrom adzone n a rzecz Ziemi Świętej” . Czyn ten stał się jednym z pow odów rzucenia n a niego klątw y (24 V 1285 r.) przez Ja k u b a Świnkę78. M oże dlatego książę zaczął nosić się z zam iarem wyprawy do Palestyny i zezwalając Stefanow i ze Szczepanow a przenieść Szczepanow o n a p raw o średzkie (1286) zaznaczył, że sołtys G erhard m a staw ić się n a w ypraw ę krzyżow ą u boku S tefana79. K siążę ślubu nie zdążył wypełnić, ale o zadośćuczynienie p o stara ł się w testam encie. U m ierając zapisał n a pom oc Ziem i Świętej 1000 grzywien srebra, za k tó re m iał nadzieję uzyskać odpuszczenie grzechów i uw olnienie od ślubu krzyżowego. D opilnow aniem przesłania pieniędzy m iał zająć się H enryk głogow ski80.
W rok po śmierci P robusa m uzułm anie zdobyli o statn ią tw ierdzę chrześ-cijańską w Ziemi Świętej. P apież M ikołaj IV jeszcze w tym sam ym ro k u (1291) wezwał wszystkich wyznaw ców C hrystusa, aby ruszyli na now ą krucjatę. D o Polski wezwanie to d o tarło n a ręce arcybiskupa gnieźnieńskiego i jego biskupów 1 sierpnia 1291 r.81 i chociaż nie było n a nie odzewu, papiestw o nie rezygnowało.
W latach 1306-1307 K lem ens V om aw iał spraw ę przyszłego „passag iu m ” z wielkimi m istrzam i tem plariuszy i jo an n itó w 82, a ju ż w ro k u następnym arcybiskup gnieźnieński i podlegli m u biskupi otrzym ali nakaz jego głoszenia83. A le tym razem efekty p ropagandy były widoczne. N a przykład przez Śląsk, p odobnie ja k przez E u ropę Z achodnią, przem aszerow ały grom ady ludzi
76 BP, t. 1, nr 947, 948; АСА, t. 1, nr 31.
77 BP, t. 1, nr 953; АСА, t. 1, nr 33; listy papieskie do Boneiuta (АСА, t. 1, nr 34-38). W edług J. D udziaka (op. cit., s. 115) rok 1309 był ostatnim rokiem zbiórki.
78 SUB, t. 5, n r 219.
79 M . C e t w i ń s k i , op. cit., s. 184-185.
80 SUB, t. 5, nr 451. Kwestie związane z testamentem Probusa opisuje T. J u r e k ,
Testament Henryka Probusa. Autentyk czy falsyfikat, „Studia Źródłoznawcze” 1994, t. 35.
A utor uważa, że jest to raczej falsyfikat (s. 97-98) i że „trudno weryfikować postanowienia testam entu, jak na przykład legat na rzecz wsparcia Ziemi Świętej” (s. 93). Jednak w świetle klątwy arcybiskupa Jakuba z 1285 r. przynajmniej jeden element, tj. sprawa legatu dla Ziemi Świętej, zaczął wyglądać inaczej. Legat ten mógł być więc form ą wynagrodzenia za czyn popełniony kilka lat wcześniej; o testamencie Probusa także B. W y r o z u m s k a , Z dziejów
polskich pielgrzymek w średniowieczu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace
Historyczne” 1989, z. 89, s. 83. 81 VM PetL, t. 1, nr 188, 189.
82 N. H o u s l e y , The Later Crusades 1247-1580. From Lyons to Alcazar, Oxford 1992, s. 25, 27.
83 BP, t. 1, nr 1000. Z dokumentu przesłanego przez Klemensa V do diecezji kamieńskiej (25 X 1308 r.) wynikałoby, że krucjata została zaplanowana na wiosnę następnego roku.
z naszytym na ubran iach znakiem krzyża84. Szli oni w kieru n k u M o rza Śródziem nego, aby odzyskać Jerozolim ę, lecz pow rócili nie osiągając celu.
Plany krucjatow e odżyły jeszcze raz za p o ntyfikatu tego papieża. N a soborze zw ołanym do Vienne (1311-1312)85 uchw alona została dziesięcina sześcioletnia na now ą w ypraw ę, a początek jej spłaty w yznaczono n a 1 XI 1313 r.86
Po rychłej śmierci K lem ensa V spraw am i zw iązanym i z dziesięciną zajął się jego następca, który 2 V III 1318 r. polecił swemu nuncjuszowi G abrielow i de F eb rian o , przedstaw ić Stolicy A postolskiej spraw ę zebrania w prow incji gnieźnieńskiej opłat dla Ziemi Świętej87. N ie jest znana odpow iedź nuncjusza, ale z doku m en tu z 1325 r.88 wynika, że w Polsce ściąganie dziesięciny zostało wcześniej w strzym ane i dopiero teraz kolektorzy A ndrzej Verulis i P io tr de A lvernia mieli dom agać się realizacji spłat. O statni d okum ent zw iązany z dziesięciną ustanow ioną przez K lem ensa V jest d atow any na 3 1 1344 r. K lem ens VI zlecił A rnoldow i de L acaucina, aby zebrał resztę dziesięciny w K rólestw ach Polski i W ęgier89.
Plany krucjatow e podjęte n a soborze w Vienne nie zostały zrealizow ane, ale pom ysł na „passagium ” pow rócił w 1323 r. Być m oże w zw iązku z tym joannici zw erbowali do szeregów zakonnych 2 rycerzy śląskich: H e n ry k a ze Świnków i K o n ra d a z C renen (położenia tej m iejscowości nie udało się ustalić). Przed wyruszeniem na R odos obaj uzyskali papieskie odpuszczenie grzechów - jeśli tylko będą walczyć o G rób Święty90.
Dziesięć lat później papież podjął negocjacje z Filipem VI francuskim . Z akończyły się one (lipiec 1333 r.) deklaracją króla, że podejm ie się on p oprow adzenia krucjaty91. W zw iązku z tym, u progu rządów K azim ierza W ielkiego, Jan X X II przysłał do arcybiskupa gnieźnieńskiego i jego suf- raganów wezwanie do głoszenia słowa krzyża92. Papież polecił także odpraw iać we wszystkich kościołach cotygodniow ą mszę w intencji pom yślnego prze-prow adzenia „passagium ” . Pierwsza m sza m iała być odpraw ian a do T rójcy Świętej, dru g a do K rzyża Świętego, a trzecia do N M P i potem znów od
M R. K i e r s n o w s k i , Życie codzienne na Śląsku vv> wiekach średnich, W arszawa 1977, s. 148; N. H o u s l e y , op. cit., s. 27. 85 N. H o u s l e y , op. cit., s. 48. 86 BP, t. 1, nr 1034. 87 АСА, t. 1, nr 55; BP, t. 1, nr 1081; J. D u d z i a k , op. cit., s. 71. 88 BP, t. 1, nr 1296. 89 АСА, t. 2, nr 1.
90 K. W u t k e , Schlesische, Wallfahrten nach dem Heiligen Lande, [w:] Darstellungen und
Quellen zur schlesischen Geschichte, t. 3, Breslau 1907, s. 141-142; M . S t a r n a w s k a , Rola polskich zakonów krzyżowych w ruchu pielgrzymkowym, „Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół
N auk. Wydział N auk o Sztuce. Sprawozdania” 1993, nr 110, s. 110. 91 N. H o u s l e y , op. cit., s. 34.
now a. Ci, którzy przez 10 kolejnych dni zanosili m odlitw y i czynili po k u tę ofiarując j ą za powodzenie „przejścia” , zyskiwali rozgrzeszenie93. N a ziemiach polsk ich rozbrzm iew ały więc m o d ły o uw olnienie Z iem i Świętej z rąk Saracenów , a po nich następow ały kazania z wezwaniem do osobistego udziału w wyprawie. Ja n X X II n ak azał również, aby w każdym kościele została ustaw iona skarbonka n a jałm użny przeznaczone n a w sparcie wyprawy krzyżowej. Z ebrane pieniądze należało odesłać d o Stolicy A postolskiej, a udzielający jałm użny otrzym yw ali odpuszczenie grzechów 94.
D ow odem , że ktoś w Polsce przygotow ał się do krucjaty planow anej przez F ilipa VI i Ja n a X X II, a m ającej się rozpocząć w sierpniu 1336 r., m oże być spotkanie w Jerozolim ie (1347 r.) F ilipa de M ćzieres i W ojciecha z Pakości (z ro d u Leszczyców), k tó ry rzekom o nie ja d ł i nie pił n a siedząco od 10 lat, gdyż ślubow ał, że nie uczyni tego zanim nie w ygna S aracenów z miejsc świętych9S.
Ja n X X II pom yślał o stronie finansow ej w ypraw y nie tylko nakazując zbiórkę do puszek. Ustanow ił też nową, sześcioletnią, dziesięcinę przeznaczoną n a cel krucjatow y, k tó ra pow inna być zbierana w całym chrześcijańskim świecie. W dniu 26 V II 1333 r. w ydał zw iązany z nią cykl dokum entów . Oczywiście pism o z poleceniem zbierania i spłacania należności w odpowiednim czasie d o tarło rów nież do arcybiskupa gnieźnieńskiego i jego sufraganów 96. J a n X X II zażądał także, aby zbierali oni wszelkiego ro d zaju ofiary n a rzecz Ziemi Świętej „przekazane, tj. zapisy lub podarki i przechow ali do dyspozycji p apieża”97.
N iestety nie są znane żadne dane zw iązane z ofiarnością ludzi. W świetle tych d o k u m en tó w nie m ogę je d n a k zgodzić się z o p in ią, że przepisy regulujące kwestie tej dziesięciny „nie odnosiły się [...] do Polski, gdzie wciąż trw ało opóźnione zbieranie dziesięciny sześcioletniej”98 (tj. vienneńskiej) i że następca Ja n a X X II nie interesow ał się jego rozporządzeniem . N a to, iż przepisy te dotyczyły rów nież Polski, w skazyw ałby tak że d o k u m en t z 18 X II 1336 r.99, w którym to B enedykt X II zakazał ściągania dziesięciny
93 BP, t. 1, nr 1709; PUB, t. 8, nr 5084. Jedna z modlitw o pomyślność krucjaty nakazana przez papieża: „Boże, który niezwykłą opieką wszystkich otaczasz, pokornie błagamy, abyś ziemię, którą Jednorodzony Twój uświęcił krwią [swoją], z rąk nieprzyjaciół krzyża uwolnił i przydał [w ręce] chrześcijan, będących podległymi imieniu Twemu...”
94 PUB, t. 8, nr 5084; BP, t. 1, n r 1709.
95 J. H u i z i n g a , Jesień średniowiecza, Warszawa 1992, s. 117; A. F. G r a b s k i , Polska
w opiniach Europy Zachodniej X IV -X V w., Warszawa 1968, s. 62-63; J. H a u z i ń s k i , Polska
u< „Le Songe du vieil pelerin" Filipa de Mćzieres, „Roczniki Historyczne” 1973, R. 39, s. 105-106, 109.
96 BP, t. 1, n r 1706.
97 PUB, t. 8, nr 5083; BP, t. 1, nr 1707. 98 J. D u d z i a k , op. cit., s. 73-74. 99 BP, t. 1, nr 1817.
nałożonej przez Ja n a X X II na „passagium ” . M ało tego, ju ż zebrane sum y nakazał oddać osobom , które je wpłaciły, gdyż „z pow odu przeszkody nie jest możliwe, aby obecnie k ru c ja ta była rozpoczęta” 100. A le ju ż 19 III 1338 r. polecił wznowienie nakazanej przez Ja n a X X II zbiórki n a „p assag iu m ” 101. Z b ió rk a ta faktycznie m usiała się rozpocząć, poniew aż zaczęli pojaw iać się oszuści. Już w październiku tego roku Benedykt X II n ak a zał swym nu n cju -szom w Polsce i n a Węgrzech, aby odzyskali pieniądze i rzeczy, k tó re zostały zebrane w tych krajach, pod pozorem krucjaty, przez pew nego fałszerza, a które ten, um ierając, pozostaw ił102. W następnym liście polecił zaś, aby tego rodzaju fałszerzy pojm ać i trzym ać w zam knięciu103. N iestety, nie są znane drogi realizacji instrukcji papieskich ani zebrane sumy.
Sześcioletnia dziesięcina Jan a X X II była ostatnią pod hasłem pom ocy Ziemi Świętej. Po jego śmierci do Polski docierały wezwania do walki przeciw ko poganom (i nie tylko poganom ) na innych frontach niż palestyński. Papiestwo obiecywało za udział w nich takie same odpusty jak za w alkę w P alestynie104. Stolica A postolska, starając się o wspieranie Ziemi Świętej, nie pom ijała także okazji do ściągnięcia sum ofiarow anych w testam entach. C hociaż udało mi się znaleźć tylko dw a polskie testam enty z zapisam i tego ty p u 105, to przypadki takie nie były odosobnione, n a co w skazyw ałyby, m. in., w spom niane ju ż przeze m nie dokum enty wystaw ione przez A lek san d ra IV, U rb a n a IV i Ja n a X X II106. Przede wszystkim świadczy je d n a k o tym list Innocen teg o VI skierow any (1 V 1354 r.) do A rn o ld a de L acaucina, nuncjusza w Polsce i n a W ęgrzech, nakazujący, aby ten żądał pieniędzy i rzeczy oraz innych d ó b r, zapisyw anych przez duchow nych i świeckich kościołow i rzym skiem u na pom oc Ziemi Świętej, a
które przez wykonawców testamentów, dziedziców albo następców owych osób, na zgubę ich zbawienia i Ziemi Świętej zgubę są zatrzymane.
100 Powody wymienione u N. H o u s l e y , op. cit., s. 35. 101 VM PetL, t. 1, nr 533; BP, t. 1, nr 1851.
102 BP, t. 1, nr 1867; АСА, t. 1, nr 186. 103 BP, t. 1, nr 1868.
101 N p. w 1340 r. - wiernym z królem i wojskiem, udającym się przeciw T atarom (BP, t. 1, n r 1897); 1354 r. - przeciw Tatarom i Litwinom (BP, t. 2, nr 724); 1363 r. - Kazimierz Wielki prosił U rbana V o przyznanie walczącym z niewiernymi i schizmatykami takich samych odpustów, jak walczącym w Ziemi Świętej (AV, nr 432); 1382 r. - początek okresu schizmy zachodniej, U rban VI polecił ogłosić w Polsce, że walczący przeciwko antypapieżowi Robertowi (czyli Klemensowi VII) i jego stronnikom , dostąpią tak wielkiego odpustu, jakby wyruszyli na pomoc Ziemi Świętej (BP, t. 3, nr 34); 1399 r. - Bonifacy IX wzywał do walki przeciw poganom mieszkającym blisko ziem polskich (BP, t. 3, nr 602).
105 Już w 1216 r. rycerz Świętosław Pałuka sporządził uroczysty testam ent zapisując swe wsie klasztorowi łekneńskiemu, a po sprzedaniu dwóch wsi i spłaceniu jego długów, resztę kazał przesłać do Palestyny. K D M , t. 1, nr 88; E. M a l e c z y r i s k a , Zw iązki kulturalne Polski
z zagranicą w epoce piastowskiej, Lwów 1939, s. 84; R. G r ó d e c k i , Polska piastowska,
W arszawa 1969, s. 468; drugi testam ent, to wspomniana wyżej ostatnia wola Probusa. PUB, t. 8, nr 5083; BP, t. 1, nr 1707.
N uncjusz otrzym ał pełnom ocnictw a dla siebie i polecenie odzyskania całości sum 107.
P ośrednią odpow iedzią n a apele papieskie o w sparcie Ziem i Świętej czynem lub pieniądzem były fundacje i darow izny na rzecz zakonów z nią zw iązanych108. Z jednej strony była to form a „w ykupienia się” od osobistego u działu w w ypraw ach krzyżow ych do P alestyny, z drugiej o fiaro w an e pieniądze dostarczały środków do walki na W schodzie109, a dom y templariuszy m iały nawet obowiązek przekazywania większości dochodów swym w ładzom 110.
G łów nym reprezentantem idei i kultu G ro b u Świętego był klasztor m iechow ski, filia m etropolii jerozolim skiej. Od p o cz ątk u swego istnienia (lata sześćdziesiąte X II w.) otrzym ywał szczodre donacje111. W śród ofiarodaw -ców n a rzecz klasztoru ci, którzy w yraźnie zaznaczyli pow ód darow izny, to P akosław Starszy A w daniec oraz k an o n ik krakow ski i w rocław ski Z brosław . P akosław w 1232 r. przekazał na rzecz G ro b u Pańskiego 8 grzywien złota i wieś U d o rz 112, a w 46 lat później (11 V 1278 r.) k an o n ik Zbrosław , kierując się pobożnością i specjalną czcią dla G ro b u Bożego, ofiarow ał na ten cel 2 podkrakow skie w sie113.
Ci, którzy dokonyw ali fundacji i uposażeń dla zakonów rycerskich, w części dokum entów wymieniali ja k o pow ód n a d a n ia chęć w spierania Ziem i Św iętej114. T ak i c h a ra k te r nosiła np. fu n d a cja M ieszk a Starego (z 1187 r.) przy kościele świętego M ichała w P o zn an iu 115. K siążę u fundow ał jo a n n ito m , pierw szem u zakonow i rycerskiem u sprow adzonem u n a ziemie polskie116, hospicjum , w którym m ieli oni opiekow ać się chorym i i w ędrow -cami. N adw yżki dochodów zaś m iały być odsyłane do Ziem i Świętej.
107 АСА, t. 2, nr 99.
108 M . S t a r n a w s k a , Joannici śląscy i pomorsko-brandenburscy późnym średniowieczu. Dwa modele przeobrażeń zakonu w dobie pokrucjatowej, „Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół
N auk. Wydział N auk o Sztuce. Sprawozdania” 1991, nr 108, s. 25.
109 S. K a r w o w s k i , Komandoria kościoła św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół N auk Poznańskiego” 1911, t. 38, s. 9; M. S t a r n a w s k a , Mnisi - rycerze - szlachta. Templariusze i joannici na pograniczu wielkopolsko-brandenbursko-pomorskim,
„K wartalnik Historyczny” 1992, R. 99, z. 1, s. 3.
110 M . G o l i ń s k i , Uposażenie i organizacja templariuszy w Polsce do 1240 r., „K wartalnik Historyczny” 1991, R. 98, z. 1, s. 20.
111 Z. P ę c k o w s k i , op. cit., s. 305.
112 K D M , t. 2, nr 404; E. M a l e c z y ń s k a , op. cit., s. 84; dokum ent z d atą 9 IX 1232 r. 1,3 SUB, t. 4, nr 328; K D M , t. 1, nr 489.
114 Zajmuję się tylko fundacjami, przy których wyraźnie zaznaczone jest, że ofiarodawca kierował się chęcią wsparcia Ziemi Świętej. Ponieważ nie wszystkie dokum enty fundacyjne wyraźnie to zaznaczyły, sądzę, że używany w nadaniach zwrot: ,ja k o pom oc dla Ziemi Świętej” nie musi być formułą kancelaryjną.
115 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski 984-1287 [dalej: KDW ], t. 1, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877, n r 29.
Tę sam ą m otyw ację odnajdujem y w dokum encie w ystaw ionym przez jego syna W ładysław a L askonogiego w ro k u 1225117 i w n u k a W ładysław a O donica, któ ry w 1238 r. potw ierdził donację d ziada i s try ja " 8. Z resztą część historyków uw aża szereg fundacji tego księcia dla zakonów rycerskich za kontynuację jego walki z niewiernymi w okresie V k ru c ja ty 119. Inni przypisują je naw iązanym przez W ładysław a, podczas jego w ygnania, k o n -tak to m zagranicznym 120. W końcu jed n ak obie te tezy d ają się świetnie połączyć, a książęce fundacje p ozostają faktem bezspornym .
W 1232 r. O donic, w raz z żoną i synam i, ufundow ał szpital w G nieźnie i ofiarow ał go tem plariuszom , a w szystko to w celu w spom ożenia Ziemi Świętej121. K olejna darow izna pochodzi z tego sam ego ro k u , a rok 1233 przyniósł jeszcze je d n ą 122.
N astępni książęta W ielkopolski kontynuow ali tradycję zapoczątk o w an ą przez założyciela linii. W 1259 r. Bolesław P obożny znów uczynił donację d la tem plariuszy, a dochody z niej były przeznaczone n a pom oc Ziemi Jerozolim skiej123. Również ostatni z linii męskiej tej gałęzi ro d u - Przemysł II, d o k o n ał darow izny z zaznaczeniem „in subsidium T erre S ancte Iherosoli- m ita n e ” 124.
G raniczący z W ielkopolską Śląsk także był m iejscem fundacji dla zakonów rycerskich125. O ryginalnym przypadkiem było o d danie jo an n ito m , przez bisk u p a w rocław skiego Z yrosław a, k ościoła w raz z dziesięcinam i z czterech wsi, ale pod warunkiem , że będą oni m odlić się, tu i w Jerozolim ie, za zmarłych kanoników wrocławskich126. M oże pomysł biskupa wrocławskiego m iał jakiś związek z faktem , iż w 1189 r. Żyrosław i kanonicy kapituły wrocławskiej zostali współbraćmi zakonu127, co z kolei m ogło być symbolicznie pow iązane z ogłoszeniem dziesięciny saladyńskiej przez M alab ran k ę i hasłam i naw ołującym i do udziału w III krucjacie.
1.7 KDW , t. 1, nr 117. 1.8 K D W , t. 1, nr 213.
115 M . S t a r n a w s k a , Mnisi..., s. 11.
120 J. W i e s i o ł o w s k i , Przemysł-Lancelot, czyli Strażnica Radości nad Wisłą, [w:] Nasi
Piastowie, „Kronika Miasta Poznania", Poznań 1995, s. 132.
121 K DW , t. 1, nr 141. 122 K DW , t. 1, nr 142 i 146. 123 K DW , t. 1, nr 372. 124 K DW , t. 1, nr 679.
125 O fundacjach śląskich: K. G a n c a r c z y k , W kwestii początków zakonu joannitów na
Śląsku, „Śląski Kwartalnik Historyczny »Sobótka«” 1985, R. 40, nr 2, s. 191-201; B. B.
S c z e s n a k , The Knights Hospitallers in Poland and Lithuania, H ague 1969.
126 B. B. S c z e s n a k , op. cit., s. 17; P. C z e r w i ń s k i , Zakon M altański i jego stosunki
z Polską na przestrzeni dziejów. Szkic historyczny, London 1964, s. 59.
C hęcią w sparcia Ziemi Świętej m otyw ow ali swe n a d a n ia n a rzecz tem p -lariuszy również: biskup lubuski (1235)128 i rycerz M roczek (1244)129. W śród śląskich ofiarodaw ców nie m ogło zab rak n ąć także H e n ry k a P robusa, któ ry w 1280 r .130 nadal jo an n ito m p a tro n a t nad kościołem w Brzegu i pisał, że to na pom oc Ziemi Świętej. N ato m iast n a P om orzu Z achodnim z fundacji tego typu zasłynął brat krzyżow ca - księcia K azim ierza II - B arnim I. W czterech d o k u m en tac h , dw óch z ro k u 1234131, jed n y m z 1236 r . 132 i jednym z 1244 r.133, jak o powód darow izn podał chęć pom ocy Ziemi Świętej.
G łosy papieskie docierały więc na ziemie polskie we wszystkich ważnych spraw ach zw iązanych z w ydarzeniam i lub plan am i dotyczącym i Ziem i Świętej. Stolica A postolska kierow ała tu pism a z w ezw aniam i do udziału w krucjatach jerozolim skich i nakazam i opłat w spierających działania na ich rzecz. Istnieją zapisy źródłow e świadczące o tym , że spotykały się one z odzewem. Być m oże owocowały niekiedy zapisam i testam entow ym i i kolej-nymi nadaniam i na rzecz instytucji o palestyńskiej prow eniencji. W szystko to byłoby dow odem , że społeczeństwu polskiem u nie były zupełnie obce, ja k m ogłoby się to z pozoru wydawać, spraw y zw iązane z d alek ą Ziem ią
Św iętą134.
Anna Kowalska
THE PAPAL APPEALS TO POLAND FOR HELP THE HOLY LAND (Xllth-XIVth C.)
Summary
The papal appeals reached Poland in all im portant m atters connected with events or plans related to the Holy Land. The first call for taking part in the crusade to Jerusalem was dated from 1095. The next appeals went before the second, third, fifth and bloodless crusades. In the second half of the 13-th and in the first half o f the 14-th centuries the papacy called on the Faithful to participate in the intended crusades. They were not usually realized.
]2JI PUB, t. 1, n r 310; ziemię lubuską traktuję jak o część władztwa śląskiego. 129 SUB, t. 2, nr 276.
130 SUB, t. 4, nr 387. 131 PUB, t. 1, nr 308 i 309. 132 PUB, t. 1, n r 328. 133 PUB, t. 1, nr 427.
131 W artykule nie wspominam o krzyżowcach, których wyjazdy przypadały na lata, gdy cichły papieskie wezwania. Mogły one więc mieć inne przyczyny niż głos z Rzymu czy Awinionu. Oddzielne zagadnienie stanowi też sprawa polskiego ruchu pielgrzymkowego do G robu Świętego.
The popes told the priests to preach in order to encourage Poles to fight not only in Palestine but also elsewhere. They had the same privileges those ones as setting out to Jerusalem. They might fight with Slaves from Polabie, tribes from Prussia and T atars. They could also help to keep and later to regain the Latin Empire. They might fight against some people: Bolesław the Bald and the antipope R obert. The papacy often demanded money from those one, who wanted to free themselves from the vows of taking p art in crusades. There were other ways o f helping the Holy Land. The popes imposed tithes and ordered to put money into money-boxes in churches. They claimed sums, which were bequeathed to Palestine.
Indirect responses to the papal appeals for help the Holy Land, with money and deed, were donations for the orders originating from there. It was a form o f buying oneself out o f taking part in the crusades, on the other hand that money was sent to the East and might be used as m eans in fighting against Saracens. Such fundations were found in Silesia, G reat Poland and West Pomerania.
The m entions in the historical sources are the arguments that papal call not only were known in medieval Poland but also that the society responed to them.
