A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
TURYZM 6, 1990
Elżbieta Dziegieć
PR ZEM IA N Y W SI CISNĄ I W OŁK OW YJA POD W PŁYW EM F U N K C JI TU RY STY CZN EJ
L ’ÉVOLUTION DES VILLA G ES CISNĄ ET W OŁK OW YJA SOUS L ’INFLU ENCE DE LA FO NCTION TOURISTIQUE
W oparciu o szczegółowe badania terenow e w pracy określono zagospo darow anie i ruch turystyczny oraz przem iany w sferze zatrudnienia, (Struktur społeczno-gospodarczych i morfologicznych, zwłaszcza w zabudow ie tych m iejsco wości. Wisie te, mimo pew nych iróżnic w form ach i stopniu rozw oju ruchu tu ry stycznego, znajdują się w pierw szej fazie przekształceń.
Po II w ojnie św iatow ej — jak pow szechnie wiadom o — zm ieniła się gospodarka i osadnictw o w Bieszczadach. Obecnie region ten należy do w yjątkow o a tra k c y jn y c h pod w zględem tu rysty cznym . W iele m iejsco
wości zwłaszcza w iejskich — niczym nie przypom ina daw nych, ubogich, zazw yczaj liczących kilka rodzin wiosek. Z m iany te są niew ątpliw ie w ynikiem ogólnego rozw oju społeczno-gospodarczego. W ydaje się jednak, iż pew ną rolę w ty ch przem ianach odgryw a ru ch tu ry sty czn y , k tó ry nie m a tu jeszcze zbyt długich tra d y c ji w porów naniu do innych reg io nów k raju . W okresie m iędzyw ojennym — ze w zględu na k o n k u ren c y j ność T atr, P ienin i Beskidów Z achodnich — teren ten był słabo w y k o rzy sty w an y pod w zględem tury sty czn y m . D opiero w ytyczenie w 1935 r. szlaku tu rystycznego od P rzełęczy D ukielskiej po S ianki (w dolinie Sanu) spowodowało, iż powoli zaczął się rozw ijać ru c h letniskow y, m. in. w tak ich m iejscow ościach jak: H uzele k. Leska, Cisną, K om ańcza, My- czków, Terka.
Po II w ojnie św iatow ej całkow ite niem al zniszczenie sieci osadniczej w strzym ało rozw ój tu ry sty k i. W ytyczenie w 1952 r. szlaku tu ry sty c z nego — z K om ańczy na Halicz (Z. K r u c z e k 1982) — było zacząt kiem zainteresow ań ty m terenem , głów nie stu d en tó w i h arcerzy. W y
budow anie zaś dróg, a zwłaszcza w 1962 r. w ielkiej obw odnicy oraz pod koniec la t sześćdziesiątych — m ałej obw odnicy, a także zakończe nie w 1968 r. inw esty cji w odnych na Sanie spowodowało rozw ój tu ry s ty k i na szerszą skalę. D otyczy to rów nież analizow anych wsi Cisnej i W ołkowyi, k tó re pełnią obecnie ro le m iejscow ości tu ry sty czn o -letn is-
kow ych.
Celem pracy jest przedstaw ienie ru c h u turysty cznego w tych wsiach, ich zagospodarow ania, pełnionych fun k cji tury sty czn y ch , a w k o n sek w encji przem ian, głów nie w zakresie m orfologicznym . W y daje się, iż n a obecną fizjonom ię ty ch m iejscow ości niem ały w pływ — w śród innych przyczyn — w y w arł także rozw ój ru c h u turystycznego. W yodrębnienie jed n ak w p ły w u jednego czynnika — w tym p rzy p ad k u tu ry s ty k i — spośród innych, jest zabiegiem m etodologicznie niełatw ym . S k u tk i ro z w o ju tu ry s ty k i przyjazdow ej ro zp atry w ać m ożna w w ielu płaszczyznach. Do najw ażn iejszy ch jed n ak wg K. P r z e c i s ł a w s k i e g o (1979) należą sk u tk i w zakresie zagospodarow ania przestrzennego, ekonom icz nym , politycznym i ad m in istracy jn y m oraz społecznym i ku ltu ro w y m . P rzeprow adzone w 1983 i 1984 r .1 badania, k tó re są podstaw ą n in ie j szego opracow ania, w sposób ograniczony pozw alają na uchw ycenie przem ian, k tó re n a stą p iły pod w pływ em rozw oju ru c h u turystycznego
w tych m iejscov/ościach.
A nalizow ane m iejscow ości cechuje dobra w obrębie regionu biesz czadzkiego dostępność kom u n ikacy jn a, n ato m iast sam region jest słabo
skom unikow any z resztą k raju .
Cisną położona jest w m iejscu połączenia się D rogi K arp ackiej z n ajb ard ziej uczęszczaną tu ry sty czn ie tra są sam ochodową, p opularnie zw aną „w ielką obwodnicą bieszczadzką” , prow adzącą przez n a ja tra k c y j niejsze tere n y Bieszczadów. W ołkow yja n ato m iast leży p rzy drug iej, rów nie a tra k c y jn e j trasie zw anej „m ałą obw odnicą” . Zarów no jedna, ja k i dru g a m iejscowość są połączone autobusam i P K S z L eskiem i Sanokiem 2. B rak jest natom iast' połączenia kolejow ego z m iastam i regionu.
B ogactw em zarów no Cisnej, jak i W ołkow yi są ich w alo ry k rajo - znaw czo-w ypoczynkow e.
Cisną położona jest na wysokości 560— 600 m. n.p.m ., n ad brzegiem Solinki, w jej rozszerzającej się tu dolinie. O taczają ją tu ze w szystkich
1 W 1Г83 r. badania we wsiach Cisną i W ołkow yja były prowadzone w r a mach ćw iczeń terenow ych słuchaczy VIII kursu PST UL, w 1984 r. zaś przy po mocy studentów stacjonarnych geogirafia turyzm u UL odbyw ających ćw iczenia spe- cjalnościiowe.
- Cisną — 10 kursów autobusow ych do Leska, 12 do Sanoka,, W ołkow yja — 10 kursów do Leska.
Rys. 1. Położenie Cisnej i W ołkowyi
1 — granica państw a, 2 — drogi główne, 3 — miasta, 4 — w ażniejsze wsie, 5 — lasy, 6 — rzeki, 7 — wody
La situation de Cisina et W ołkow yja
1 — frontière d'état, 2 — routes principales, 3 — villes, 4 — villages de poids, 5 — forêts, 6 — rivières, 7 — eaux
stron zalesione pasm a górskie, p rzekraczające 1000 m wysokości — od w schodu odnogi Ł opiennika i Ł opienniki, od zachodu Honu, a od południa Rożków. Wieś posiada specyficzny m ikroklim at, ch ara k te ry z u ją c y się m ałą ilością w iatrów i um iarkow aną w ilgotnością pow ietrza. U rozm ai cona rzeźba teren u , duży stopień lesistości, czystości wód pow ierzchnio w ych oraz pow ietrza — to podstaw ow e w alory w ypoczynkow e m iejsco wości. N iem ałe znaczenie m a także długi sezon re k re a c y jn y — lato, jesień, zima.
P rzez Cisnę przechodzi głów ny szlak tu ry sty cz n y — beskidzki, p ro w adzący przez polskie K a rp a ty z U stronia w Bieszczady (szlak czer wony). M iejscowość ta jest jed ny m z 16 w ytypow anych w ażniejszych p u n k tó w w yjściow ych n a okoliczne g rzb iety i szczyty (E. M o s k a l a 1982). A trak c ją tu ry sty cz n ą Cisnej jest także jej położenie przy biesz czadzkiej w ąskotorow ej kolejce leśnej, prow adzącej z Nowego Ł upkow a przez W etlinę do M oczarnego, k tó rą na początku la t osiem dziesiątych przew ożono p rzeciętnie co ro k u około 30 tys. osób (A. B a t a 1983). P opularność k o lejk i w śród tu ry stó w w yn ika z jej zabytkow ego ch a r a k te ru 3 oraz z faktu , iż tra sa prow adzi przez najp ięk n iejsze i n ajb ard ziej m alow nicze, a przy ty m tru d n o dostępne dla in nych środków lokom ocji, p a rtie Bieszczadów. K olejka przede w szystkim w y ko rzysty w ana jest je d nak dla celów gospodarczych. W Cisnej z n a jd u je się m ały skansen k o lejk i leśnej.
N iem ałe znaczenie w zbogacające tu ry s ty k ę pobytow ą m ają także w alo ry w y nik ające z przeszłości, a zw iązane głów nie z II w ojną św ia tową.
Dużą atrak cy jn ością przyrodniczą c h a ra k te ry z u je się rów nież d rug a z analizow anych w si — W ołkow yja, k tó rą m ożna określić jako „now a” wieś. S ta ra bow iem ciągnęła się w zdłuż lew ego brzegu Solinki oraz jej niew ielkiego, lew obrzeżnego dopływ u — W ołkowyi. W zw iązku z budow ą zbiornika Solińskiego wieś została przeniesiona w yżej i zbudow ana na stokach wzgórza, pom iędzy jeziorem Solińskim a R ybnem . Obecnie W oł kow yja położona jest ok. 500 m n.p.m ., n a d jedną z odnóg jeziora Solińskiego. O taczające ją od północy i p ołudnia zalesione w zgórza osią g ają wysokość 583— 588 m. n.p.m . Położenie w si n ad zbiornikiem w od nym , k tó ry zajm u je 11 m iejsce na liście najw iększych jezior w k raju , pow iększa w alo ry w ypoczynkow e W ołkowyi. Brzegi jeziora Solińskiego pełne są m alow niczych, cichych, sk ry ty c h w lesie zatok i „fiordów ” w ciskających się w doliny potoków w pad ających do jeziora.
Tak więc obie wsie posiadają duże predyspozycje dla rozw oju tu ry s tyki, zarów no pobytow ej, jak i czynnej. Zaznaczają się n ato m iast róż nice w ch arak terze form tu ry sty k i. Cisną stanow i doskonałą bazę w y p a dow ą dla w ęd rów ek pieszych po a tra k c y jn y c h pasm ach Bieszczadów. W ołkow yja zaś — ze w zględu na położenie n ad zbiornikiem w odnym — m a w iększe predyspozycje dla rozw oju tu ry s ty k i pobytow ej, jak ró w nież upraw ian ia sportów w odnych. W opracow anym w lata ch 1968— 1970 Planie k ie r u n k o w y m zagospodarowania tu rystycznego Polski, teren ,
3 Budowę pierw szego odcinka kolejki N ow y Łupków—Cisną ukończono w 1985 r. W 1959 r. przekazano do użytku odcinek Rzepedź—Smolniki, a w 1964 r. — dalsze odcinki z Kalenicy do W etiiny i z W etliny do M oczarnego (H. B a t a 1983).
na k tó ry m położone są analizow ane m iejscowości, został zaliczony do obszarów w ypoczynkow ych I kategorii, a także do I kategorii obszarów
krajoznaw czych.
Cisną i W ołkow yja — pod w zględem liczby ludności — zaliczane są do wsi średnich. Cisną liczyła w 1984 r. — 290 m ieszkańców, a W oł k ow yja — 363. M iejscowości te różnią się w niew ielkim stopniu pod w zględem c h a ra k te ru gospodarki. W sołectw ie Cisną zdecydow aną p rze wagę m ają tere n y leśne, k tó re zajm u ją 87,5% ogólnej pow ierzchni, n ato m iast w sołectw ie W ołkow yja — tylko 55%. D rugą c h a ra k te ry s tyczną cechą jest niew ielka przew aga łąk i pastw isk nad g ru n tam i ornym i. W hodowli zaś zaznacza się w iększe pogłowie owiec nad pogło wiem bydła.
Zarów no w jed nej jak i dru giej wsi najliczniejszą gru p ę stanow ią m ałe gospodarstw a rolne, tj. od 2 do 5 ha (tab. I). Znaczny jest też
T a b e l a I Struktura wielkości gospodarstw rolnych w 1984 r.
La structure de la grandeur des fermes a 1984
W ielkość gospodalrstw
(w ha) Cisną W ołkow yja
La grandeur des fermes N °/o N »/o
do 0,49 15 32,6 __ _ 0,5—1,99 9 19,6 9 23,7 2,0—4,99 16 34,8 17 44,7 5,0—9,99 5 10,8 11 29,0 10 i więcej 1 2,2 1 2,6 Razem 46 100,0 38 100,0
Ź r ó d ł o : Dane Urzędu Gminy w Cisnej i w Solinie.
udział gospodarstw drobnych (0,5— 2 ha). G ospodarstw a drobne i m ałe, k tó re łącznie dom inują w badany ch w siach (Cisną — 54,4%, W ołkow yja — 68,4%), nie mogą być podstaw ą u trzy m an ia w łaścicieli i ich rodzin. G ospodarstw dużych (powyżej 10 ha) w obydw u w siach jest znikom y odsetek. Tak więc rolnictw o, ze w zględu zarów no na s tru k tu rę wielkości, jak i przew agę jałow ych z n a tu ry gleb górskich, nie może być po d sta w ow ym źródłem u trzy m an ia ludności. D la większości m ieszkańców stanow i ono dodatkow e źródło dochodów.
C h arak tery sty czn e dla analizow anych m iejscowości jest łączenie pracy w rolnictw ie z p racą w innych działach gospodarki narodow ej. W Cisnej
w zaw odach pozarolniczych p rac u je 123 jej stały ch m ieszkańców (42,4% ogółu). Są oni z a tru d n ie n i głów nie w in sty tu cja ch i placów kach o ch a ra k te rz e usługow ym (52% ogółu zatrudnionych). W obiektach tu ry sty c z n y ch z n a jd u je zatru d n ien ie 11 osób (8,9% ogółu zatru d n io n y ch i 17,2% zatru d n io n y ch w sektorze usług). T ak więc tu ry sty k a zaznacza się w yraźn ie w stru k tu rz e zatru d nien ia. Isto tn ą rolę odgryw a tak że praca w leśnictw ie (30,1% ogółu zatrudnionych). M ieszkańcy Cisnej z n a jd u ją zatru d n ien ie głów nie w sam ej m iejscow ości lub w najbliższej jej okolicy (w p rzy p ad k u leśnictw a). W e w si zlokalizow ane są bow iem 22 in sty tu cje i placów ki społeczno-gospodarcze. Poza m iejscow ością p rac u je tylko 9 osób. R en ty i e m e ry tu ry o trzy m u je 12 osób (4,1% ogółu m ieszkańców).
W W ołkow yi poza ro ln ictw em p rac u je 114 osób (31,4% ogółu m iesz kańców). W iększość z nich zatru d n io n a jest w dziale a d m in istracji i usług (52,6%). W placów kach tu ry sty cz n y c h p ra c u je 27 osób (24,7% ogółu zatru dnio n ych poza ro ln ictw em i 45% zatru d n io n y ch w usługach). Z naczna część m ieszkańców W ołkow yi p ra c u je w przem yśle i bu do w ni ctw ie (17,5%). W leśnictw ie zatru d n io n y ch jest tylko 11,4%. W p rz e ciw ieństw ie do Cisnej aż 57,9% ludności wsi w yjeżdża do pracy poza jej obręb, głów nie do P olańczyka (20 osób)4, Sanoka (9), U strzyk D ol nych (7), L eska (6). W ynika to ze słabszego w yposażenia m iejscow ości w in sty tu cje i placów ki społeczno-gospodarcze. W W ołkow yi zn a jd u je się ich tylk o 14.
W ielkość bazy noclegow ej oraz ru c h u turystycznego została o k reś lona za pom cą m etod ankietow o-sondażow ych, a także m etodą re je s tra c ji hotelow ej. We w szystkich dom ach m ieszkalnych Cisnej i W ołkow yi przeprow adzono w yw iady m ające na celu u stalenie w ielkości bazy k w a te r p ry w atn y ch , a także liczby p rzy jm ow anych letników . N atom iast w ośrodkach w ypoczynkow ych, schroniskach itp. zebrano m ate ria ły od
nośnie do w ielkości bazy noclegow ej i liczby osób w ypoczyw ających. Rozwój bazy noclegow ej w om aw ianych w siach, na szerszą skalę — jak już w spom niano — rozpoczął się po II w ojnie św iatow ej, począ w szy od la t sześćdziesiątych po w y budow aniu dróg. Zw iązany był po czątkowo z organizacją schronisk, kolonii letnich dla dzieci oraz pól nam iotow ych, n astęp n ie z ośrodkam i zorganizow anych wczasów praco w niczych. B yła to pierw sza faza w pow ojennym rozw oju ru c h u tu ry sty c z nego. N astępną stanow ił w y n ajem k w a te r p ry w a tn y c h , k tó ry rozpoczął się w om aw ianych w siach w końcu la t siedem dziesiątych. O statnią fazę stanow i budow nictw o in dy w id u aln y ch domów letniskow ych.
4 Badania przeprow adzone przez M. M a s t a l e r z (1987) w Polańczyku w y kazały, iż do pracy w tej m iejscow ości dojeżdżały z W ołkow yj w 1985 ar. —• 34 osoby.
W Cisnej początki ru ch u letniskow ego sięgają la t m iędzyw ojennych. We wsi funkcjonow ał n aw et p en sjo n at „Pod B eskidem ” . J a k podaje A. W r z o s e k (1938) „...jest on chwilowo niezupełnie jeszcze w y po sażony”. W edług cytow anego au to ra, niski poziom k u ltu ry i b ra k ele m en ta rn y c h u rządzeń higienicznych nie pozw alały na ogół szukać po m ieszczeń w dom ach w iejskich, co stało n a przeszkodzie oficjalnem u uznaniu C isnej za m iejscow ość letniskow ą. F rek w en cja tu ry sty czn a wg K. W o y c i e c h o w s k i e g o (1938) w ynosiła wówczas w Cisnej
200— 500 osób rocznie.
D ruga w ojna św iatow a, a zwłaszcza w alki, jakie toczyły się tu po jej zakończeniu, zniszczyły tra d y c je i w strzy m ały na długo rozw ój tu ry s
tyki.
W edług klasy fik acji m iejscow ości regionu bieszczadzkiego — p rze prow adzonej przez J. W r o n ę (1983)5 — Cisną i W ołkow yja znalazły się (obok 17 innych) w II g ru p ie — na pięć w ydzielonych — m iejscow ości
„o dobrze w ykształconej fu n k cji tu ry sty c z n e j”.
O becnie Cisną i W ołkow yja są ośrodkam i o dość znacznej k o n cen tracji ru c h u turystycznego. W 1984 r. liczba m iejsc noclegow ych w ynosiła w Cisnej — 461 (bez pola nam iotow ego p rzy M otelu). Na 1 stałego m ieszkańca p rzy p ada więc 1,6 m iejsca noclegowego. W m iejscow ości tej zn a jd u ją się 2 ośrodki wczasowe o ch ara k te rz e zam kniętym (tab. II). D ysponują one łącznie 128 m iejscam i. F u n kcjonow anie ich d a tu je się począw szy od d ru g iej połow y la t siedem dziesiątych. O środek wczasowy „K o lejarz” w yk o rzy sty w an y jest od czerw ca do października oraz w okresie zim y (zim owiska dla dzieci pracow ników ). J e s t to odkupiony od pryw atn eg o w łaściciela b u d y nek m ieszkalny. N atom iast O środek W ypoczynkow y O kręgow ych K olei Państw ow y ch z L u blin a jest dużym obiektem , sk ład ający m się z b u d y n k u stałego oraz 14 stylow ych domków kem pingow ych. J e s t on w yk o rzy sty w an y zarów no w sezonie letnim , jak i zim owym . Te dw a ośrodki w ypoczynkow e nie posiadają w łasnej stołów ki, ko rzy stają n ato m iast z usług m iejscow ej re sta u ra c ji „Zacisze”. Z am kn iętym także obiektem są kolonie W ojewódzkiego U rzędu S p raw W ew nętrznych w Rzeszowie organizow ane od 1966 r. w m iejscow ej zbiorczej szkole gm innej. W czasie p rzerw y zim ow ej organizow ane są
tu rów nież 2-tygodniow e zimowiska.
Obiektami otwartymi są: Szkolne Schronisko Młodzieżowe funkcjo
6 K lasyfikacja ta przeprow adzona wg danych z 1976 r. oparta była o 7 cech (atrakcyjność środow iska dla tury sty k i górskiej pieszej, atrakcyjność sezonu zimo wego, atrakcyjność sezonu ogólnorekreacyjnego, atrakcyjność turystyczna sezonu k ą pielow ego, w ielkość bazy noclegow ej, w ielkość bazy gastronom icznej, w ielkość ru chu turystycznego rejestrow anego).
nu jące od 1966 r. oraz M otel W PT „B ieszczady”, k tó ry rozpoczął dzia łalność w 1973 r.
T a b e l a II Zagospodarow anie i :ruch tu rystyczny w Cisnej w 1984 -r.
L'am énagem ent et le m ouvem ent touristique a Cisna en 1984
W yszczególnienie Spécification Liczba miejsc Nombre des places W ielkość ruchu w ciągu roku G randeur du mouvem ent pendant l'année W ykorzystanie L'exploitation
Kolonie letnie W USW w Rze szowie
zbiorcza szkoła gminna 140 380 lato/zim a
O środek W czasow y „K olejarz''
Z Częstochowy 30 336 lato/zim a
O środek W ypoczynkow y O kręgo w ych Kolei Państw ow ych
w Lublinie 98 955 lato/zima
M otel W PT „Bieszczady' 41 563 cały rok
Pole nam iotow e przy m otelu 49 •
K w atery pryw atne 127 500* głównie latem
Szkolne Schronisko M łodzieżowe 25 1 700 lato
Razem 510 4 434 X
* W artość szacunkowa. Ź r ó d ł o : Badania terenow e.
W Cisnej stosunkow o dużą rolę odgryw a in d y w id u aln y w y najem k w ater, k tó re stanow ią uzupełnienie uspołecznionej bazy noclegow ej. W m iejscow ości tej w ynajm ow ano pokoje dla wczasowiczów w 1/5 budynków m ieszkalnych. Z u staleń w ynika, iż łączna liczba w y n ajm o w anych łóżek w ynosiła 127e. B yły to głów nie k w a te ry fu n kcjonu jące latem . Podczas sezonu zimowego w ynajm ow ano pokoje tylko w 3 b u d y n kach (24 łóżka).
We w szystkich dom ach p rzy jm u ją c y ch wczasowiczów, liczba izb w zasadzie przew yższała liczbę stały ch m ieszkańców (w 9 przypadkach) lub była jej rów na (2 przypadki), a niekiedy n aw et m niejsza (2 p rz y padki). G dyby kierow ać się ty m pro sty m porów naniem , m ożna by w nios
e W artość ta jest niew ątpliw ie zaniżona, gdyż w ydaje się, iż nie w,szyscy miesz kańcy podaw ali w iarygodne inform acje.
kować, iż w dalszych 16 b ud y n k ach — w k tó ry ch liczba izb przew yższa liczbę dom ow ników — istn ieją m ożliwości w ynajm ow ania pokoi. W Cis nej jest także 12 budynków , w k tó ry c h liczba stały ch m ieszkańców jest rów na liczbie izb. B udynki, w k tó ry c h w ynajm ow ano k w atery , pochodzą głów nie z la t osiem dziesiątych.
Nieco odm ienny c h a ra k te r pod w zględem zagospodarow ania tu ry sty c z nego m a W ołkow yja (tab. III). Z badań w ynika, iż w 1984 r. liczba m iejsc noclegow ych w tej m iejscow ości w ynosiła 265 (bez pola namiotowego). Na jednego m ieszkańca wsi przy pad a więc 0,7 m iejsca noclegowego. W a r tość ta jest d w u k ro tn ie niższa od analogicznej dla Cisnej. Ten popu larn y i często używ any m iernik m ówi nam o p otencjale zakw aterow ania t u rystów .
T a b e l a III Zagospodarow anie i ruch turystyczny w W ołkowyi w 1984 or. L'am énagem ent et le m ouvem ent touristique a W ołkow yja
en 1984 W yszczególnienie Spécification Liczba miejsc N om bre des places W ielkość ruchu w ciągu roku G randeur du m ouvem ent pendant l’année
O środek Szkoleniowo-W ypo czynkow y Zrzeszenia Przed
siębiorstw Obsługi Rolnictwa 60 730 Schronisko W ędkarskie Polskie
go Związku W ędkarskiego 40 325
Kolonie Letnie „Oaza" 35 140
K w atery pryw atne 102 510*
(i nam ioty na działkach) (39) (146)**
„Drugie domy" 28 28
Pola nam iotow e 134 536**
Razem 438 2 415
* Przyjm ując średnio 5 turnusów 2-tygodniow ych rocznie ** C ztery turnusy 2-tygodniowe w ciągu roku.
Ź r ó d ł o ; Badania terenow e.
W W ołkowyi, począw szy od 1982 r., fu n k cjo n u je jeden ośrodek w y poczynkow y, k tó ry poza sezonem o gólnorekreacyjnym i zim owym , w y k o rzystyw an y jest dla celów szkoleniow ych. O środek ten dy sponuje 60
m iejscam i w obiekcie stały m oraz stołów ką, o 60 m iejscach, z możliwością jed n ak w yżyw ienia 120 osób. D rugim obiektem tu ry sty czn y m jest S chro nisko W ędkarskie, fu n k cjo n u jące od początku la t sześćdziesiątych7. W W oł kow yi organizow ane są także w jedn y m z budynków m ieszkalnych kolonie letn ie „O aza’’ z P rzem yśla. Isto tną rolę w bazie naclegow ej wsi o d g ryw ają k w a te ry pry w atn e. U stalono, iż pokoje wczasowiczom w y n a jm u je się w 1/4 (25,8%) budynków m ieszkalnych. Z obserw acji oraz an alizy wielkości b udynków w ynika, iż w artość ta jest zaniżona. G dyby zastosować — podobnie jak w p rzy p ad k u Cisnej — proste po rów n an ie liczby izb oraz liczby stały ch m ieszkańców w budynku, w ów czas okazałoby się, iż w 27 bu d yn k ach (43,5%), w k tó ry c h liczba izb przew yższała liczbę dom owników, istn ieją m ożliwości w y n ajm u kw ater. U zupełnieniem bazy noclegow ej w obiektach stałych jest pole nam iotow e zlokalizow ane nad Z alew em Solińskim . Podczas przeprow adzania badań, w 38 nam iotach p rzeb y w ały 134 osoby. W m iejscow ości tej zaobserw o w ano zjaw iska w ynajm ow ania działek (siedlisk) pod nam ioty. W lipcu 1985 r. na 5 działkach odpoczyw ało w ten sposób 39 osób. J a k więc w ynika z przeprow adzonej analizy, baza noclegow a W ołkow yi zw iązana
jest głów nie z tu ry sty k ą w ypoczynkow ą ty p u pobytowego.
Wielkość bazy noclegowej jest jednym z podstawowych elem entów podaży turystycznej, mającym w pływ na nasilenie ruchu turystycznego.
W Cisnej liczba osób jednorazow o odpoczyw ających (na dany dzień) znacznie przew yższała liczbę stały ch m ieszkańców. Liczba n ato m iast osób w y korzy stu jących w 1984 r. m iejscow ą bazę noclegow ą w ynosiła 4434 (tab. II). Na jednego stałego m ieszkańca przypada więc w ciągu roku około 15 turystó w . Znaczną część, bo aż 51% stanow ili tu ry ści k o rzy sta ją cy z bazy noclegow ej Szkolnego Schroniska Młodzieżowego oraz M otelu, a więc osoby zw iązane z tu ry sty k ą w ędrow ną. Pozostały odsetek zw iązany jest z tu ry sty k ą pobytow ą (29,1% — korzy stający z ośrodków wczasowych, 11,3% — z k w a te r p ry w atn y ch , 8,6% — dzieci i młodzież na koloniach letnich).
Z nany pow szechnie w lite ra tu rz e przedm iotu w skaźnik fu n k cji tu ry s tycznej B a re tje ’a i D eferta w ynosi dla Cisnej 176 (obliczony wg wzoru).
L X 100
Tf(Ł) =
---gdzie: p
L — liczba tu ry sty czn y ch m iejsc noclegow ych, P — liczba ludności m iejscow ej.
W edług tego k ry te riu m rzeczyw ista fu n k cja tu ry sty cz n a m iejscow ści
7 W 1984 r. przeciętne w ynagrodzenie m iesięczne w gospodarce uspołecznionej wynostilo 16 838 zł („Rocznik S tatystyczny" 1986, s. 165).
zaczyna się w ykształcać dopiero wówczas, gdy w skaźnik osiąga w artość 100. P rz y w skaźniku zaś 100— 500 fu n k cja tu ry sty cz n a jest już na ogół dobrze rozw inięta. Tak więc w przy p adk u Cisnej m ożem y mówić o fu n k
cji tu ry sty czn ej m iejscowści.
P onadto należy dodać, iż Cisną jest znacznym ośrodkiem ru ch u tu ry s tycznego w ędrow nego. Zasygnalizow ane w cześniej położenie w si s p ra wia, iż w ęd rujące po szlakach bieszczadzkich g ru p y z atrzy m u ją się tu, aby odpocząć i najczęściej uzupełnić b rak u ją ce zapasy żywności.
Liczba jednorazow o w ypoczyw ających w W ołkow yi przew yższała liczbę jej stały ch m ieszkańców. Ilość n ato m iast osób w ypoczyw ających w cią gu ro k u w ynosiła 2415 (tab. III). W skaźnik tu ry stó w przyp adający ch na 1 m ieszkańca jest niższy od analogicznego dla Cisnej i w ynosi 6,6. Podobnie w skaźnik fu n k cji tu ry sty cz n e j Т £(0, k tó ry osiąga w artość 121 i św iadczy o słabszym zagospodarow aniu tu ry sty czn y m i zarysow ującej
się dopiero fu n k cji tu ry sty cz n e j tej miejscowości.
Bieszczady należą do tych obszarów, k tó ry ch stan gospodarki — ze w zględu na c h a ra k te r środow iska n atu raln eg o i histo rię rozw oju społecz no-gospodarczego — nie zapew nił m iejscow ej ludności, a zwłaszcza po zakończeniu w ojny, n ależyty ch w aru nk ó w egzystencji.
Z rozw oju ru ch u turystyczn ego na ty m teren ie w yn ik ają liczne konsekw encje ekonomiczne, jak i m orfologiczne. N ależy w śród nich w y mienić: aktyw izację różnych dziedzin społeczno-gospodarczych, tw orzenie now ych m iejsc pracy, w zrost obrotów w placów kach usługow ych, głów nie w h and lu i gastronom ii, zm niejszanie się pow ierzchni rolniczych
i leśnych, rozrastan ie się wsi — pow staw anie now ych dzielnic złożonych z ośrodków w ypoczynkow ych i „drugich dom ów ”. W ynajem k w a te r p ry w atn y ch przyczynia się m. in. do w zrostu dochodów, k tó re z kolei m ają w pływ na rozw ój nowego budow nictw a m ieszkaniowego. U zyskiw ane z tego ty tu łu dochody zachęcają do budow y dom ów przystosow anych dla celów w ypoczynkow ych, znacznie w y k raczających sw ym i rozm iaram i ponad potrzeby rodzin budujących. W konsekw encji rozw ój tu ry sty k i przyczynia się do zaham ow ania procesu w y lud niania się wsi, zjaw iska tak typow ego dla terenó w w iejskich. W sie o fu n k cji tu ry sty cz n e j stają się a tra k cy jn y m m iejscem stałego zam ieszkania.
J a k już zaznaczono, w Cisnej w y n a jm u je się w budynkach m iesz k aln y ch 127 łóżek. Cena jednego łóżka w bad an y m sezonie w ynosiła 300— 400 zł. Ł atw o więc w yliczyć, p rzy jm u jąc w artość najniższą, iż w y n ajem k w a te r p ry w atn y ch podczas tylko 2 m iesięcy letnich p rz y niósł dochód rzędu 2 286 000 zł. Średnio na jeden budynek, w k tó ry m w y n a jm u je się k w a te ry dochód ten w yniósł 175 846 zł, co odpow iadało wówczas 10 p rzeciętnym m iesięcznym w ynagrodzeniom w gospodarce uspołecznionej.
W W ołkow yi w y n a jm u je się 102 łóżka. Analogicznie w yliczony do chód w ynosił 1 836 000 zł, zaś średnio n a 1 b u d y nek — 114 750 zł (7 przeciętnych w ynagrodzeń m iesięcznych w gospodarce uspołecznio nej).
J a k więc w ynika z przytoczonych liczb, w pły w y z w y n ajm u k w a te r in te n sy fik u ją dochody ludności w iejskiej, podnoszą stopień zamożności gospodarstw dom owych.
W analizow anych w siach — jak już w spom niano — tu ry sty k a za znaczyła się w yraźnie w s tru k tu rz e zatru d n ien ia m iejscow ej ludności. W Cisnej bow iem — 8,9% ogółu zatru dn ionych poza rolnictw em p ra cuje w obiektach tu ry sty czn y ch, w W ołkow yi aż 24,7%. P odkreślić je d n a k trzeba różnice w y stęp u jące pom iędzy ty m i w siam i. W Cisnej lu d ność zn ajd u je zatru d n ien ie na m iejscu. W szystkie om ówione w cześniej obiekty turystyczno-w ypoczynkow e zlokalizow ane w tej m iejscow ości — z w y jątk iem kolonii letnich — z a tru d n ia ją m iejscow ą ludność. L u d ność zaś W ołkow yi p rac u je głów nie w obiektach tury sty czn o w ypoczyn kow ych zlokalizow anych poza tą w sią — a m ianow icie w pobliskim Polańczyku. Z rozw ojem tu ry s ty k i wiąże się także praca w pozosta łych placów kach sek to ra trzeciego, a zwłaszcza zwiększone w sezonie zatru d n ien ie w placów kach h andlow ych i gastronom icznych.
Korzyści ekonom iczne w y n ik ające z fu n k cji tu ry sty cz n e j sp raw iają m. in., iż rozw ój budow nictw a m ieszkaniow ego osiąga w analizow a nych w siach dość znaczne rozm iary. W Cisnej praw ie 80% budynków m ieszkalnych zostało w ybudow ane po II w ojnie św iatow ej (tab. IV). W iększość (63,2%) obecnej zabudow y m ieszkaniow ej wsi to bu d ynk i 2- i 3-kondygnacyjne (tab. V). B udynki 1-kondygnacyjne pochodzą głów nie z okresu przedw ojennego i pierw szych la t pow ojennych. Te dwie g ru p y stanow ią łącznie 29,4% całej zabudow y wsi. Zaznacza się przew aga budow nictw a m urow anego (52,9%). Dom y m urow ane k ry te są głów nie blachą i etern item , n ato m iast drew n ian e — e te rn ite m i p a pą. D achy są przew ażnie dw uspadow e, n iejednokrotnie z w ykuszem . W ystrój zew n ętrzn y b udynków pozbaw iony jest elem entów ozdobnych zaczerpniętych ze sty lu góralskiego8. Często spotyka się ganki i altanki. Domy zbudow ane w o statnich lata ch posiadają balkony, loggie łub t a rasy , co może w ynikać nie tylko z p an u jącej m ody, ale może św iad czyć także o n astaw ien iu now ych dom ów na stw orzenie dodatkow ych m iejsc w ypoczynku dla turystó w . B udynkom m ieszkalnym tow arzyszą zazw yczaj ogródki kw iatow e i w arzyw n e (47 posesji). Jed n ak że spotyka się rów nież posesje z otoczeniem zaniedbanym .
Brak elem entów stylu góralskiego świadczy, iż na tym terenie nie zam ieszkuje ludność góialska. Tłumaczyć to można tragiczną historią tych ziem. M ieszka tutaj ludność polska przybyła z całego kraju oraz z ZSRR, z byłych ziem polskich.
T a b e l a IV Budynki m ieszkalne wg czasu budow y (stan w 1984 r.)
Les m aisons d'habitation
selon la date de leur construction (état de 1984)
Cisną W ołkow yja
Periode maisons d'habitationbudynki m ieszkalne
N % N »/o
przed II w ojną światow ą 14 20,6 1 1,4
do 1950 6 8,8 2 2,8 1951— 1960 18 26,5 2 2,8 1961— 1970 15 22,0 38 53,5 1971—1980 5 11,8 20 28,2 po 1980 7 10,3 8 11,3 Razem 68 100,0 71 100,0 Ź r ó d ł o : Badania terenowe. T a b e l a V Budynki m ieszkalne wg liczby kondygnacji (stan w 1984 r.)
Les m aisons d'habitation selon la quantité d'étages (état de 1984)
Liczba Cisną W ołkow yja
kondygnacji budynki m ieszkalne
Q uantité maisons d'habitation
d'étages N % N »/o 1 25 36,8 33 46,5 1,5 — — 6 8,5 2 33 48,5 30 42,2 3 10 14,7 2 2,8 Razem 68 100,0 71 100,0 Ź r ó d ł o : Badania terenow e.
W yraźne zm iany o bserw uje się także na poziomie dom u in d y w id u alnego. N astęp uje m odernizacja sta ry c h domów, zwiększa się rów nież ich pojem ność. P rzeciętn y budy n ek m ieszkalny w Cisnej liczy 4 izby. 1/3 budynków posiada 5 i w ięcej izb. W skaźnik zagęszczenia osób na izbę jest niew ielki — 0,9 i jest on niższy od przeciętnego w skaźnika dla terenów w iejskich w Polsce, wynoszącego w 1984 r. — 1,13, a ta k
że dla w si w ojew ództw a krośnieńskiego — 1,23 („Rocznik sta ty sty c z n y ” 1986, s. 437). P otw ierd za to hipotezę, iż tu ry sty k a stanow i głów ny elem en t a k ty w izu jący m iejscow e budow nictw o, gdyż m iejscow ości słabo jeszcze odw iedzane przez tu ry stó w w y k azują na ogół w skaźniki m niej korzystne.
Budow nictw o m ieszkaniow e Cisnej, zwłaszcza o statnich lat, cechuje d obry sta n d a rd w yposażenia (lokalne co., kanalizacja). W większości budy n k ó w (58,5%) m ieszka 1— 4 osoby. Stosunkow o w ysoki jest odsetek (16,9%) dom ów zam ieszkałych przez 1 osobę — rencistę lu b em eryta. M ożną wiec sądzić, iż są to p o ten cjalne „drugie dom y” , bądź dla rodzin właścicieli, bądź n a b y te w drodze kupna.
W sią o zupełnie in nej histo rii — jak już zaznaczono — jest W ołko • w yja. P rzeniesienie wsi w płynęło niew ątpliw ie na zm ianę jej fizjonom ii. T ylko 5 b udynków (7,0%) w e wsi pochodzi bądź sprzed II w ojny św iatow ej, bądź zostało w ybudow ane do la t sześćdziesiątych. Tak więc 93% obecnej zabudow y m ieszkaniow ej zostało w zniesione po 1960 r. (tab. IV). We w si przew aża budow nictw o pow yżej 1 k on dygnacji — 53,5% (tab. V), m urow an e (77,5%). D achy są często z poddaszem przystosow anym dla celów m ieszkalnych. Aż 31% budynków posiada balkony, ta ra sy bądź loggie. Zabudow ie m ieszkaniow ej tow arzyszą często ogrody w arzyw ne lub w arzyw no-kw iatow e. W skaźnik zagęszcze nia osób na izbę jest podobny jak w Cisnej i w ynosi 0,95. B udynki m ieszkalne są duże, najczęściej ponad potrzeby zam ieszkujących je rodzin. Dom ów o 4 i w ięcej izbach jest w W ołkow yi 71,8%, nato m iast 0 5 i w ięcej aż 60,5% (tab. VI). B udynki, w k tó ry c h zam ieszkuje 5— 7 osób stanow ią 46,8%, zaś o zaludnieniu 1— 4 osób — 32,3%. Nie o bserw uje się n ato m iast na w iększą skalę dom ów zam ieszkałych przez 1 osobę. We wsi tej rozpoczął się proces pow staw ania „drugich dom ów ” . W trak cie prow adzonych b ad ań było ich 79, co stanow iło p raw ie 10% istn iejących budynków m ieszkalnych. B yły to obiekty o stałej k o n s tru k cji i in teresu jącej arch itek tu rze.
Rozwój tu ry s ty k i w ty ch m iejscow ościach górskich przyczynił się — w śród innych czynników — do ich obecnego funkcjonow ania, a ta k że rozplanow ania i fizjonomii. Zarów no w Cisnej, jak i W ołkow yi wznosi się b ud y n k i duże, 2- i 3-kondygnacyjne, o w yższym stand ard zie p rzestrzenny m i w yposażeniow ym , z odpow iednio przystosow anym układem fu n kcjon aln ym do pełnienia fu n k cji w ypoczynkow ych. A rch i te k tu ra ośrodków turystyczno-w ypoczynkow ych i „drugich dom ów ” stanow i elem ent nowy, nie zw iązany z tra d y c y jn y m budow nictw em w iejskim . O biekty te znacznie rozszerzają te re n y zabudow y wsi.
T a b e î a VI Domy m ieszkalne wg liczby izb (1984 r.)
Les m aisons d'habitatïon selon la quantité de pieces (état de 1984) Cisną W ołkowyj a Liczba izb — Q uantité de pieces budynki mieszkalne m aisons d'habitation N »/о N % 2 14 20,6 8 11,3 3 11 16,2 12 16,9 4 18 26.5 8 11,3 5 10 14,7 9 12,7 6 11 16,2 8 11,3 7 3 4,4 5 7,0 8 1 1,4 8 11,3 9 — — 4 5,6 10 — — 4 5,6 i więcej — — 5 7,0 Razem G8 100,0 71 100,0 Ź r ó d ł o : Badania teirenowe.
Rozwój ru ch u turystycznego w analizow anych w siach w niew ielkim tylko stopniu przyczynił się do zm ian w w yposażeniu w placów ki in fra s tru k tu ry społeczno-gospodarczej. Je d y n ie w czasie sezonu letniego zwiększa się ich ilość.
Cisną — ze w zględu na pełnione fu n k cje ośrodka gm innego — w y posażona jest w zestaw in sty tu c ji i placów ek typow ych dla siedzihy podstaw ow ej jednostki podziału adm in istracy jnego (G m inna R ada N a rodow a, urząd pocztow o-telekom unikacyjny, ośrodek zdrow ia, apteka, zbiorcza szkoła gm inna, 2 sklepy — spożywczy i przem ysłow y, p oste ru n e k MO, kiosk „R uch”). P onadto zn ajd u je się tu siedziba N adleśni ctw a „C isną”, kościół oraz 2 parkingi.
Do placów ek zw iązanych z obsługą ru ch u turystycznego należy zali czyć z obiektów gastronom icznych — ogólnodostępnych — resta u ra c ję (100 stały ch m iejsc oraz 40 sezonowych) i kaw iarn ię w M otelu (około 60 miejsc), z obiektów zaś zam kniętych — stołów kę (140 m iejsc), p ro w adzoną w ośrodku kolonijnym . F u n k c jo n u ją tu także 3 sezonowe kioski (2 z p am iątkam i i 1 z lodam i) oraz stacja obsługi samochodów. N ależy podkreślić, iż zestaw usług w Cisnej nosi znam iona typowego
dla ośrodków tu ry s ty k i krajoznaw czej, gdzie istn iejąca in fra s tru k tu ra zw iązana jest z obsługą tu ry stó w zm otoryzow anych.
W ołkow yja je s t znacznie słabiej w yposażona w in sty tu cje i p la cówki społeczno-gospodarcze. Z n ajd u je się tu w iejski ośrodek zdrow ia, zbiorcza szkoła, filia biblioteki gm innej, przychodnia lecznicza dla zw ie rząt, urząd pocztow o-telekom unikacyjny, kościół, kiosk „R uch” . W p o ró w nan iu do Cisnej, m iejscowość ta jest znacznie lepiej w yposażona w placów ki handlow e. Z n a jd u ją się tu bow iem 4 sklepy (spożywczy, m ięsno-spożyw czy, przem ysłow y i pasm an tery jn y ), a także kiosk z p a m iątkam i. N atom iast stosunkow o uboga jest baza gastronom iczna o tw arta. Z n a jd u je się tu tylko 1 b a r o 30 m iejscach konsum pcyjnych. Z obiektów gastronom ii zam k n iętej — stołów ka w ośrodku szkolenio w o-w ypoczynkow ym .
Rozwój tu ry sty k i w om aw ianych w siach przyczynia się w yraźnie do w zrostu obrotów w h a n d lu i gastronom ii. W Cisnej w sezonie le t ■ nim obroty w k a w ia rn i i re sta u ra c ji stanow iły 31— 48% utargów cało rocznych. W W ołkow yi obroty w barze w czerw cu 1984 r. b yły 5-krot- nie wyższe niż w styczniu i lu ty m tego roku. Podobnie sy tu acja k ształto w ała się w sklepie spożyw czym w Cisnej, w k tó ry m u targ i sezonu letniego stanow ią 43% całorocznych.
Znaczna liczba przebywających w tych wsiach turystów powoduje, iż zwiększa się ilość zamawianych rozmów telefonicznych, nadanych telegramów i listów poleconych.
W Cisnej podczas m iesięcy w ak acyjn ych zamówiono 48% w szystkich rozm ów telefonicznych w ciągu rok u, nadano 59% telegram ów i 37% listów poleconych.
P rzem ian y s tru k tu ry społecznej nie by ły przedm iotem badań. N a leży jed nak zaznaczyć, że tu ry sty k a — jak stw ierd zają socjologowie (K. P r z e c ł a w s k i 1979) — jako proces zetknięcia k u ltu r: k u ltu ry ludności teren ó w odw iedzanych przez tu ry stó w i k u ltu ry terenów , z k tó ry ch p rzy b y w ają turyści, pow oduje szereg przem ian społecznych, zwłaszcza w dziedzinie postaw i zachow ań ludności, a także system ów w artości.
Te górskie wsie, ubogie przed II w ojną św iatow ą i po jej zakończe niu, zm ieniły się zasadniczo. M am y tu do czynienia z procesem u rb a nizacji dokonującej się m. in. pod w pływ em rozw oju ru ch u tu ry sty c z nego. Rozwój ten — w sto su nk u do innych terenów górskich — ro z począł się późno, bo dopiero w lata ch sześćdziesiątych obecnego s tu lecia. B rak tu było także, ze w zględu na przeprow adzoną po w ojnie akcję przesiedleńczą, jakichkolw iek tra d y c ji w p rzyjm o w aniu turystów .
Wsie te m im o pew nych różnic w form ach, jak i stopniu rozw oju ru ch u turystycznego, z n a jd u ją się w pierw szej fazie przekształceń,
k tó ra c h a ra k te ry z u je się pojaw ieniem w danej m iejscow ości ośrodków zorganizow anego w ypoczynku, kolonii letnich dla dzieci, „drugich do m ów ”, w y najm em k w a te r p ry w a tn y c h (E. D z i e g i e ć 1987). F o rm y te przyczyniają się do w ielu zm ian, a zwłaszcza w s tru k tu rz e z a tru d n ie nia, użytkow ania ziemi, jak i w sferze s tru k tu r społeczno-ekonom icz nych. N astęp u je w zrost dochodów, k tó re z kolei m ają w pływ n a rozw ój nowego budow nictw a m ieszkaniowego, przystosow anego często dla celów w ypoczynkow ych. Zm ienia się fizjonom ia i układ p rzestrzenn y wsi.
PIŚMIENNICTWO
B a t a A., 1983, Szlakiem bieszczadzkiej kolejki leśnej, Rzeszów, s. 40.
D z i e g i e ć E.„ 1987, Przemiany osadnictwa wiejskiego pod w p ływ e m tu rystyki i w y p o c zy n k u w świetle literatury, „Acta U niversitatis Lodziensis", Turyzm 3, s. 7—31.
K r u c z e k Z„ 1982, Jeziora: Solińskie, M yczkow skie, K raków —W arszawa, s. 96. K r y g o w s k i W., 1975, Bieszczady i Pogórze Strzyżowsko-Dynowskie, W arszaw a. M a s t a l e r z M., 1987, Rola uzdrowiska Polańczyk w aktywizacji życia społeczno- -gospodarczego jego mieszkańców (praca m agisterska), Zakład Geografii Miast i Turyzmu IGEiOP UL.
M o s k a l a E., 1982, Bieszczady, Rzeszów, s. 71.
P r z o c ł a w s k i K., 1979, Socjologiczne problemy turystyki, W arszawa, s. 160. W o j c i e c h o w s k i K., 1938, W ojew ództw a lw ow skie jako teren le tnisk ow y, „Prze
gląd K rajoznawczy", nr 1—3, s. 12—20.
W r o n a J., 1983, Klasylikacja miejscowości regionu bieszczadzkiego pod wzglądem rozwoju fu nkcji turystycznej, „Zeszyty N aukow e Akadem ii Ekonomicznej w K ra kowie", nr 167, s. 135—158.
W r z o s e k A., 1938, Cisną i zachodnie krańce Bieszczadów, „W ierchy", s. 84—93.
Dr Elżbieta Dziegieć W płynęło:
Zakład. Geografii Miast i Turyzmu 18 stycznia 1909
Instytut Geografii Ekonomicznej i O rganizacji Przestrzeni U niw ersytetu Łódzkiego al. Kościuszki 21 90-418 Łódź
RÉSUMÉ
L'article a pour but la présentation du m ouvem ent touristique à Cisna et W oł kow yja, de leur am énagem ent, des fonctions touristiques accomplies et, par con séquent, des changem ents, avant tout, dans le domaine de la morphologie. Il parait, que c'est le m ouvem ent touristique qui exerça, à coté d'autres facteurs, une influen ce sensible sur la physionom ie de ces localités. Les deux villages sont situés dans
la région de Bieszczady, exceptionnellem ent attray an te du point de vue du tourisme. Cette région pendant plusieurs années était l'une des plus négligée économ ique ment. L’action de déplacem ent opérée en 1947 contribua à l’abandon du terrain et c ’est le tourism e qui, en ta n t qu’une des prem ières activités y empiéta.
L'article s'appuie sur les recherches détaillées faites à Cisna et à W ołkow yja dans les années 1983 et 1984.
Le développem ent de la base de couchage dans les deux villages commença sur une grande échelle dans les années 60, les routes étant construites. Au début, il était lié à l'organisation des abris, des colonies d'été pour les enfants, des campings et ensuite des centres des loisirs organisés. C 'était la prem ière phase du développe ment du m ouvem ent touristique. La suivante — c'était le louage des logem ents privés, qui commença vers la fin des années 70. La construction des résidences se condaires individuelles inaugura la troisièm e phase.
A présent, Cisna (290 habitants) et W ołkow yja (363 habitants) sont des centres de rem arquable concentration du m ouvem ent touristique. Dans les années m ention nées, il y avait 461 places de couchage (sauf celles de camping) à Cisna. Dans ce village, le louage individuel des logem ents jouait un role relativem ent grand. Il constituait le complément de la base de couchage socialisée. On louait les cham bres dans la 1/5 des m aisons d'habitation.
W ołkow yja disposait de 265 places de couchage. On louait les cham bres dans toute quatrièm e maison. L'indicateur de B artje et Defert, connu universellem ent dans la littératu re objective, égalait 176 pour Cisna et 121 pour W ołkow yja; il démon tra it que la fonction touristique de ces localités ne com mençait qu’ià se dessiner.
Le développem ent du m ouvem ent touristique entraine des conséquences nom breuses, morphologiques et économiques. Le louage des logem ents privés contribue, entre autres, à l'accroissem ent des revenus. On a compté, en adm ettant les plus bas prix, que le louage dans un bâtim ent pendant deux mois d'été, produisait un revenu égalant à Cisna 10 salaires m ensuels moyens dans l'économ ie socialisée, à W ołkow yja — 7. Les revenus ainsi atteints incitent à la construction de grandes mäisons conformes au louage.
Le tourism e se fait voir sensiblem ent dans la structure de l'em ploi de la po pulation locale. A Cisna, 8,9%, du total des employés en dehors de l'agriculture travaillent dans les contres touristiques, à W ołkow yja — 24,7% (le plus souvent hors de localité).
Les profits économ iques résultant de la fonction touristique font, que le déve loppem ent de la construction d'habitation atteint les dimensions considérables. La plupart des m aisons d'habitation à Cisna (63,2%) ont 2 ou 3 étages. Chaque chambre est habitée par moins d'une personne (0,9). Cet indicateur est plus bas que celui m oyen des terrains ruraux en Pologne (1,13) ot celui de la voievodie de Krosno (1,23), dans laquelle sont situés les deux villages. La situation est pareille à W ołko w yja. Ici, le processus de la construction des résidences secondaires vient de com mencer. Au temps des recherches, les résidences secondaires constituaient 10% des m aisons d'habitation existantes.
On a constaté, que le développem ent du tourism e, dans les villages analysés, a iniluencé leur fonctionnem ent, disposition et physionom ie, cependant peu visibles sont les changem ents dans l'équipem ent de l'infrastructure sociale et économique.
L'une des conséquences est l ’accroissem ent du chiffre d'affaires, surtout dans les services: le commerce et la gastronom ie. A Cisna le chiffre d'affaires du café et du restaurant constituait 31—48% de la recette annuelle. Pendant les mois de vacan ces, on a commandé 48% de toutes les conversations téléphoniques de l'année, on a envoyé 59% des télégram m es et 37% des lettres recommandés.
С s doux villages m ontagneux, pauvres avant la Ilème guerre m ondiale et tout do suite après elle, ont changé essentiellem ent, ces derniers temps. On a ici affaire au processus d'urbanisation, s'opérant sous l'influence du développem ent du m ouve ment touristique. Cisna et W ołkow yja sont dans la prem ière phase des transform a tions.
Traduit par Lucjan Kowalski
SUMMARY
The aim of the article is to present tourist traffic at Cisna and W ołkow yja, their developm ent level, tourist functions petrfotrmed by them and, consequently, their transform ations m ainly as .regards their morphology. The present appearance of these localities seems to have been influenced quite significantly, among others, also by tourist traffic. These villagers are located in the Bieszczady region, which is exceptionally attractiv e from the touristic point of view. For m any years, this region was among the most econom ically backw ard parts of Poland. As a result of the resettlem ent action carried out in 1947, the Bieszczady M ountains becam e a deserted area, and tourism was one of th e first forms of activity to enter this region.
The article is based on detailed field studies conducted at Cisna and W ołko w yja in 1983 and 1984.
Expansion of sleeping facilities in these villages on a w ider scale began in the sixties after construction of roads had been com pleted. Initially, it was connected with the opening of shelter-hom es, summ er vacation facilities for children and camping sites to be followed by construction of vacation centres for em ployees. That wąs the first stage in developm ent of touirist traffic. The next sta g e was connected w ith the renting of privately-ow ned accom odation, w hich started in the late seventies. The latest stage is construction of private summ er houses. Today Cisna (290 inhabitants) and W ołkow yja (363) are places w ith a considerable con centration of tourist traffic. Cisna can offer 461 sleeping units (without its camping site). In this village, a rela tiv e ly im portant role is played by individual renting of privately-ow ned accom odation, w hich supplem ents the sozialized sleeping faci lities. Rooms for holiday-m akers could be rented here in one-fifth of all residential buildings. W ołkow yja can offer 265 sleeping places and rooms are ren ted here in one-fourth of all residential buildings. The index of touristic function commonly know n in the literature of the subject am ounts to 176 at Cisna and 121 at W ołko w yja and it points at the m odestly developing touristic function of these villages. D evelopm ent of tourist traffic carries num erous m orphological and econom 'c implications. Rental of private accom odation contributes, among others, to growth of incomes. It was estim ated, taking into account the low est prices, that accom o dation ren ta l at Cisna duiring only two summ er months had brought an average income per one residential building in w hich room s w ere let equal to 10 mean m onthly wages in the socialized sector, and 7 at W ołkow yja. Incomes obtained in this w ay serve as an inducem ent for construction of large houses adapted to rental functions.
The impact of tuorism was clearly m arked in the em ploym ent structure of local population. At Cisna — 8.9% of the total w ork force outside agriculture
w ork in tourist facilities, at W ołkow yja — a high 24.7% (mainly outside the village).
Economic benefits resulting from the touristic function cause that developm ent of housing construction »leaches quite big proportions. M ost of the present housing resources at Cisna (G3,2%) are two- and thjree-storey buildings. The index of num ber of persons per one room am ounts to 0.9 and it is low er than the avetrage index lo r ru ra l areas in Poland (1.13), and for the Krosno A dm inistrative Province (1.23), in which th e villages under study are located. In W ołkow yja, th e situation is similar. In the la tte r village, th ere can be observed the process of building „second homes", w hich accounted foir almost 10°/o of all residential buildings at the time these studies w ere conducted.
It has been found out th at developm ent of tourism in the analyzed villages has exerted an influence on th eir present functioning, lay-out and appearance, and to a small degree on changes in their provision w ith socio-econom ic infra structure.
One of the effects is a higher turnover in service centres, and m ainly in trad e and cateiring sector. At Cisna, the turnover in the summ er season in its cafes and restaurants m ade up 31—48% of annual receipts. During summer months, 48% of annual telephone calls w ere ordered, 59% of annual telegram s and 37% of registered letters sent.
The m ountain villages, im poverished before the Second W orld W ar and in the years follow ing it directly, have changed fundam entally. W e are dealing here w ith urbanization process taking place, among others, as a resu lt of the impact exerted by tourist traffic. These villages are going through the filrst stage of their tran s form ations now.
