Wykorzystanie teorii grona do budowy modelu lokalizacji w przemyśle rolno-spożywczym

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 669. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Jolanta Teneta-P∏otkowiak Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Wykorzystanie teorii grona do budowy modelu lokalizacji w przemyÊle rolno-spo˝ywczym 1. Uwagi wst´pne Pojęcie lokalizacji działalności gospodarczej oznacza umiejscowienie określonej działalności gospodarczej (obiektu, zespołu obiektów) na danym terenie (obszarze geograficznym). Lokalizować można różną działalność gospodarczą: – produkcję przemysłową, – produkcję rolną, – produkcję leśną, – budownictwo mieszkaniowe, – obiekty usługowe, – infrastrukturę techniczną i inne. W tabeli 1 przedstawiono stare i nowe kryteria lokalizacji. Czynniki lokalizacji określa się jako zespół obiektywnych warunków techniczno-ekonomicznych wyznaczających kierunki działalności gospodarczej. Konsekwencje polityki lokalizacyjnej produkcji ujmuje się przede wszystkim w rozmieszczeniu miejsc pracy i zamieszkania oraz w przemianach infrastruktury. Wielkie inwestycje przemysłowe i infrastrukturalne prowadzą w przestrzeni do trudno odwracalnych konsekwencji. Stąd też słuszne decyzje lokalizacyjne wywołują pożądane przemiany, a błędne stają się źródłem zjawisk ujemnych (np. niszczenia środowiska naturalnego). Przemysł rolno-spożywczy jako jedno z podstawowych ogniw gospodarki żywnościowej dopracował się zarówno teorii, jak i praktyki lokalizacji zakładów produkcyjnych. Polityka lokalizacyjna w przemyśle rolno-spożywczym przechodziła różne etapy rozwoju od teorii lokalizacji.

(2) Jolanta Teneta-Płotkowiak. 156. Tabela 1. Stare i nowe kryteria lokalizacji Fordyzm Zasoby siły roboczej Koszty robocizny Łatwość nabycia surowców Koszty transportu Infrastruktura transportowa Dostatek mocy Specjalizacja lokalnego przemysłu Niskie podatki Pomoc finansowa władz publicznych. Klimat. Postfordyzm Zasoby siły roboczej Koszty robocizny Bliskość autostrady Bliskość lotniska międzynarodowego Ponadregionalne połączenie kolejowe Koszty energii Bliskość dostawców Jakość administracji lokalnej Opłaty lokalne Usługi miejscowych banków Wspieranie działalności gospodarczej Jednostki obsługi biznesu, izby gospodarcze Bliskość szkół wyższych Bliskość instytucji badawczych Dobry wizerunek miasta/regionu Komunikacja miejska Mieszkania Zaplecze medyczne Życie kulturalne Możliwości wypoczynku. Źródło: G. Gorzelak, Konferencja naukowa 8–9 listopada 2000, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów.. klasycznej do teorii równomiernego rozmieszczenia sił wytwórczych. Czynniki lokalizacji różnie oddziaływały na lokalizację przemysłu rolno-spożywczego jako całości i jego branż. Zasada równomiernego rozmieszczania sił wytwórczych wprowadziła do teorii i praktyki lokalizacji przemysłu i przemysłu rolno-spożywczego prymitywne rozumienie rozwoju gospodarki. Zasadniczym celem tej polityki miało być zlikwidowanie dysproporcji w przestrzennym procesie rozwoju gospodarczego między regionami Polski. Zasada równomiernego rozmieszczenia, jak i racjonalnego rozmieszczenia przemysłu rolno-spożywczego tylko w niektórych regionach spełnia swoją rolę, natomiast znaczna część branż tego przemysłu w wyniku koncentracji środków inwestycyjnych doprowadziła do gigantomanii (lata osiemdziesiąte XX w. w Polsce). 2. KonkurencyjnoÊç lokalizacji Wielu teoretyków twierdziło, że znaczenie lokalizacji maleje w miarę zwiększania się mobilności kapitału i techniki i że działalność firm, przedsiębiorstw coraz częściej nabiera charakteru globalnego. Natomiast M. Porter uważa, że.

(3) Wykorzystanie teorii grona…. 157. rozwój i pomyślność firm i przedsiębiorstw zależy od miejscowego środowiska, w którym występuje konkurencja1. Zrozumienie wpływu konkurencji na lokalizację ujawnia nową rolę przedsiębiorstw i firm w kształtowaniu stosunków między biznesem i władzami (szczególnie lokalnymi) oraz w innym myśleniu o polityce państwa. Coraz częściej konkurencja przekracza granice państw i regionów, również firmy i przedsiębiorstwa konkurują między różnymi lokalizacjami, stosując strategie globalne, międzynarodowe (UE), krajowe i regionalne. W większości prac nad konkurencyjnością skupia się uwagę albo na polityce makroekonomicznej (deficycie budżetu państwa, polityce monetarnej, otwieraniu rynków lub prywatyzacji), albo na przewadze względnej wynikającej z bogactwa takich zasobów, jak siła robocza, złoża naturalne i kapitał2. M. Porter twierdzi, że dostęp do pracy, kapitału i zasobów naturalnych nie decyduje o pomyślności, bo czynniki te stały się powszechnie dostępne. Autorka niniejszego opracowania również przychyla się do tak postawionej tezy. Bowiem konkurencyjność jest wynikiem efektywności, z jaką firmy i przedsiębiorstwa zlokalizowane na danym terenie konkurują. Dlatego też tradycyjny podział na produkcję „wysokiej techniki” i niskiej techniki lub przetwórstwo (np. przemysł rolno-spożywczy) i usługi mają ograniczoną przydatność w gospodarce, bowiem wszystkie sektory mogą korzystać z nowoczesnej techniki i dużych umiejętności wysokiego poziomu efektywności. M. Porter uważa, że żaden naród nie może być ani nie będzie konkurencyjny w każdym sektorze czy nawet w większości z nich. Polska ma duże szanse być konkurencyjna w ekologicznej produkcji rolnej i przetwórstwie rolno-spożywczym, może być dostarczycielką takiej żywności dla Unii Europejskiej. Konkurencyjność narodowa to zjawisko makroekonomiczne będące funkcją wielu zmiennych, z tym że najważniejsza jest efektywność. Należy również zaznaczyć, że handel międzynarodowy (np. eksport z UE dotowanych produktów żywnościowych bardziej zaszkodził polskiemu przetwórstwu rolno-spożywczemu, niż pomógł) i inwestycje zagraniczne mogą zarówno zwiększyć efektywność w danym kraju, jak i jej zagrażać. Żaden kraj nie może być konkurencyjny we wszystkich sektorach. Głównym celem polityki makroekonomicznej powinno być tworzenie wysokiego i rosnącego poziomu życia obywateli, a to zależy od wydajności pracy i kapitału w danym kraju. Należy dodać, że efektywność jest to wytworzona wartość przypadająca na jednostkę pracy lub kapitału i jest zależna od jakości i właściwości produktów, co wpływa na cenę, jaką można uzyskać za te produkty. I tu należy podkreślić fakt, że już dzisiaj żywność produkowana ekologicznie. 1 2. M. Porter, O konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 245. Tamże, s. 246..

(4) Jolanta Teneta-Płotkowiak. 158. Strategia struktura i rywalizacja firm. Warunki czynników produkcji. Warunki popytu. Sektory pokrewne i wspomagające. Rys. 1. Wyznaczniki narodowej przewagi konkurencyjnej Źródło: M. Porter, O konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 207.. Kontekst strategii i rywalizacji firm. Warunki czynników produkcji (nakładów). – Jakość i koszt czynników produkcji (nakładów) – zasobów naturalnych – zasobów ludzkich – zasobów kapitałowych – infrastruktury administracyjnej – infrastruktury naukowej i technicznej. – Miejscowy kontekst zachęcający do odpowiednich rodzajów inwestycji i ciągłego podnoszenia poziomu – Nasilona konkurencja między miejscowymi rywalami. Sektory pokrewne i wspomagające – Obecność na miejscu zdolnych dostawców – Obecność konkurencyjnych pokrewnych sektorów. – Jakość czynników – Specjalizacja czynników. Rys. 2. Źródła przewagi konkurencji lokalizacji Źródło: M. Porter, O konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 263.. Warunki popytu. – Wyrafinowanymi i wymagający klienci miejscowi – Potrzeby klientów wyprzedzające takie, które pojawiają się gdzie indziej – Niezwykły miejscowy popyt w sektorach wyspecjalizowanych, które można obsługiwać w skali globalnej.

(5) Wykorzystanie teorii grona…. 159. (zdrowa żywność) jest 2 do 3 razy droższa (np. w Unii Europejskiej) od żywności przemysłowej. Ponadto efektywność jest podstawowym wyznacznikiem poziomu życia narodu w długim okresie, jest główną przyczyną osiąganego dochodu narodowego na głowę ludności. Konkurencji nie można rozpatrywać jako statycznej rywalizacji polegającej na minimalizacji kosztów w stosunkowo zamkniętej gospodarce. Konkurencja ma charakter dynamiczny i polega na innowacji oraz na poszukiwaniu strategicznych różnic. Według M. Portera trzy warunki przyczyniają się do tego, że nakłady w postaci czynników produkcji same z siebie mają mniejszą wartość; natomiast bliskie powiązania z nabywcami, dostawcami i innymi instytucjami w dużym stopniu przyczyniają się nie tylko do sprawności, lecz także doskonalenia i innowacji. W szerokim rozumieniu konkurencji lokalizacja wpływa na przewagę konkurencyjną poprzez swoje oddziaływanie na efektywność i jej wzrost. Rys. 1 przedstawia wyznaczniki narodowej przewagi konkurencji, natomiast rys. 2 źródła przewagi konkurencyjnej lokalizacji. Poglądy M. Portera w tej dziedzinie mają charakter uniwersalny i można je zastosować również do sektora rolno-spożywczego. 3. Wykorzystanie teorii grona do budowy modelu lokalizacji w przemyÊle rolno-spo˝ywczym Grono stanowi przestrzenną formę organizacyjną, która może być ze swej strony sprawniejszym lub efektywniejszym sposobem gromadzenia nakładów, jeżeli na miejscu są konkurencyjni dostawcy3. Natomiast gdy brakuje odpowiednich miejscowych dostawców, to zaopatrywanie się u uczestników grona (z zewnątrz i wewnątrz, czyli na miejscu) prowadzi do niższych kosztów produkcji, transakcji niż konieczność korzystania z odległych źródeł. Ponadto zaopatrywanie się na miejscu minimalizuje konieczność przechowywania zapasów, eliminuje koszty importu, dyscyplinuje zachowania dostawców, którzy niekiedy żądają nadmiernych cen lub nie dotrzymują zobowiązań, ponieważ jawny i ciągły charakter miejscowych stosunków sprawia, że także takie postępowania dostawców wyrabiają o nich złą opinię u innych uczestników grona. Związki zarówno bliskie, jak i formalne między firmami w miejscowym gronie są dobrym rozwiązaniem dla stron. Również dostęp do nakładów (finansowych i materialnych) wewnątrz grona może być sprawniejszy od integracji pionowej. Zewnętrzne wyspecjalizowane firmy często są efektywniejsze pod względem kosztów i szybciej reagują niż własne jednostki, nie tylko w procesie produkcji, ale również w szkoleniu (np. w przemyśle mięsnym doradztwo weterynaryjne czy 3. Tamże, s. 248 i 249..

(6) 160. Jolanta Teneta-Płotkowiak. w przemyśle mleczarskim szkolenie w zakresie podnoszenia jakości mleka itd.). Natomiast pozyskiwanie nakładów u sprzedawców w sąsiedztwie, z którymi firma (zakład, przedsiębiorstwo) nawiązała bliskie stosunki, przynosi korzyści cenowe i jakościowe. Za jedną z korzystnych stron aglomeracji uznaje się rozszerzenie zakresu nakładów możliwych do uzyskania od wyspecjalizowanych dostawców zlokalizowanych w jednej lub blisko położonej miejscowości. Ta teza nadal jest prawdziwa, chociaż globalizacja rynków niekiedy podważa tradycyjne uzasadnienie. Zasięg rynku już nie ogranicza podziału pracy, bo rynek jest międzynarodowy (UE, NAFTA itd.), a dostawcy już nie zawsze muszą sprzedawać na miejscowym rynku przeważającej części swoich towarów. Grona również oferują identyczne korzyści w odniesieniu do wyspecjalizowanych i doświadczonych pracowników. To również obniża koszty poszukiwań i transakcji dokonywanych przez nowych pracowników. Jeśli konkurencyjni dostawcy znajdują się gdzie indziej, może zachodzić potrzeba zaopatrywania się z dalszych odległości. Marketing jest kolejną płaszczyzną komplementarności w obrębie grona. I tu także bliska lokalizacja pokrewnych firm i sektorów (przedsiębiorstw, branż) umożliwia sprawniejsze, wspólne działania marketingowe (np. targi „Polagra”, wydawanie czasopism branżowych, wspólne delegacje marketingowe). Grona mogą również zwiększyć sprawność zakupów. Zlokalizowanie na danym terenie wielu przedsiębiorstw produkcyjnych na dane wyroby (np. zakładów mięsnych) rodzi zdrową konkurencję między nimi, a nabywcom daje możliwości korzystania z wielu źródeł podczas zakupów. Grona ułatwiają badanie efektywności wewnątrz firmy i branży. Ponadto grona wpływają na innowację i wzrost efektywności w porównaniu z odizolowaną lokalizacją. Uczestnictwo w gronach bardzo często umożliwia uzyskanie przewagi w dostrzeganiu nowych możliwości technicznych, operacyjnych, organizacyjnych lub dostawczych. Przewaga grona odgrywa istotną rolę przy dostrzeganiu zarówno potrzeby, jak i możliwości wprowadzenia innowacji. Dlatego też grona stanowią pewną kombinację konkurencji i współpracy. Konkurencja i współpraca mogą współistnieć, bowiem współpraca w niektórych wymiarach sprzyja skutecznej konkurencji w innych wymiarach. Więcej nowych firm powstaje często w obrębie istniejących gron niż w odizolowanych lokalizacjach, co dla sektora rolno-spożywczego jest bardzo ważne. Zalety grona przy tworzeniu nowych przedsiębiorstw mogą odegrać poważną rolę w przyspieszeniu procesu innowacji w gronie (np. już istniejąca duża firma może wspierać powstające małe zakłady). Teoria grona jest również pomostem między teorią sieci i konkurencją. Grona zlokalizowane na dalszym obszarze geograficznym, których działalność nastawiona jest na zewnątrz, są podstawowym źródłem rozwoju gospodarczego i zamożności w długim okresie. Proces tworzenia grona zależy od skuteczności instytucji oświatowych, normotwórczych i innych, które reagują.

(7) Wykorzystanie teorii grona…. 161. Zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego. Produkcja roślinna. Władze regionalne i samorządowe. Produkcja zwierzęca. Grono rolników. Urządzenia do zbioru produkcji roślinnej. Technologie i techniki produkcji roślinnej. Technologie i techniki produkcji zwierzęcej. Organizacje badawcze, branżowe, oświatowe i naukowe. Pomoc finansowa z Funduszu SAPARD i z Funduszy Strukturalnych. Turystyka i agroturystyka. Rys. 3. Grona dla przemysłu rolno-spożywczego Źródło: opracowanie własne.. Maszyny, urządzenia, technologie dla przemysłu rolno-spożywczego. Public relations i reklama. Wydawnictwa specjalistyczne i branżowe. Przetwórstwo biopaliw na bazie produkcji roślinnej. Grono obrotu artykułami przemysłu rolno-spożywczego w kraju Grono obrotu artykułami przemysłu rolno-spożywczego z zagranicą.

(8) 162. Jolanta Teneta-Płotkowiak. na potrzeby grona (jest to bardzo ważny element w lokalizacji przemysłu rolno-spożywczego). Na szczególną uwagę zasługują: nasilenie miejscowej konkurencji, ogólne środowisko tworzenia nowych przedsiębiorstw w danej lokalizacji oraz skuteczność formalnych i nieformalnych mechanizmów skupienia uczestników grona. Należy dodać, że w gospodarce cechującej się szybkim transportem, dobrą komunikacją oraz dostępem do globalnych rynków lokalizacja pozostaje fundamentalnym czynnikiem konkurencji. Ponadto uznaje się, że zmiany w technice i konkurencji zmniejszyły znaczenie wielu tradycyjnych ról lokalizacji (np. pozyskiwanie zasobów – surowców, kapitału czy lokowanie się w pobliżu wielkich rynków). W ocenach wpływu lokalizacji na konkurencje przyjmowano uproszczony pogląd, w jaki sposób firmy konkurują, brano pod uwagę tylko minimalizację kosztów w stosunkowo zamkniętej gospodarce. Natomiast konkurencja ma charakter dynamiczny i polega na innowacji oraz poszukiwaniu strategicznych różnic. Lokalizacja wpływa na przewagę konkurencyjną poprzez oddziaływanie na efektywność. Również stosowanie wysokiej techniki nie gwarantuje automatycznie powodzenia, jeśli sektory mają małą efektywność. Na efektywność firm konkurencyjnych lub sektorów w danej miejscowości może wpływać tzw. „jakość środowiska biznesu”. Zaliczyć tu można system dróg, stawki podatków od przedsiębiorstw, system prawny itd. Jednakże najważniejsze aspekty środowiska biznesu często odnoszą się do konkretnych gron (np. obecność określonych dostawców albo wydziałów wyższych uczelni i te czynniki można odnieść do przemysłu rolno-spożywczego). Przedmiotem moich rozważań było stworzenie gron (klasterów D. Maillata lub inkubatorów według A. Klasika), które wyzwoliłyby przedsiębiorczość i konkurencyjność regionów „ściany wschodniej” i nie tylko. Rys. 3 przedstawia model gron przemysłu rolno-spożywczego, który może być finansowany z Funduszy Strukturalnych po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Fundusze te bowiem związane są ściśle z produkcją rolną i przetwórstwem rolno-spożywczym i ich infrastrukturą. Niezależnie od środków z Funduszy Strukturalnych państwo również powinno pomóc (tanie kredyty, ulgi itd.). Teoretyczny model gron może być stosowany do poszczególnych sektorów przemysłu rolno-spożywczego (np. w przemyśle mleczarskim, mięsnym, owocowo-warzywnym itd.) i w innych regionach. Mogą one stanowić obok już istniejących inkubatorów (klasterów) szansę rozwoju sektorów przemysłu rolno-spożywczego. Literatura Broszkiewicz R., Strategiczne wyzwania dla polityki rozwoju regionalnego Polski, Warszawa 1996..

(9) Wykorzystanie teorii grona…. 163. Klasik A., Analiza konkurencyjności i strategie konkurencyjne miast, Katowice 2000 (maszynopis powielony). Porter M., O konkurencji, PWE, Warszawa 2001. Competitiveness and the Use of Cluster Theory to Construct a Location Model in Agriculture and the Food Processing Industry The aim of this article is to reveal the changes that occur in the location of business activities and in location factors using the example of agriculture and the food processing industry. The author discusses new and old location factors and their signiﬁcance for the competitiveness of locations and for competitive advantage that determines, inter alia, effectiveness and growth. The author also shows how cluster theory can be used to construct a location model in agriculture and the food processing industry..

(10)