Globalizacja handlu a instytucje rynkowe (na przykładzie giełd towarowych w Polsce i krajach UE)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O L IA O E C O N O M IC A 179, 2004

M a r e k D re w iń sk i*

Z ainicjow any n a p o c z ą tk u mijającej dekady proces ew olucji europejskich stru k tu r gospodarczych oznacza konieczność p o szukiw ania odpow iedzi n a pytania dotyczące zarów no samej istoty procesu, ja k i dających się przewidzieć jego konsekw encji. N ie ulega w ątpliw ości, że proces ten nie ograniczy się do zm ian ilościowych. W świadom ości polskich kręgów gospodarczych panuje coraz silniejsze przekonanie, że jednym z podstaw ow ych w arunków geograficz-nego ro zszerzen ia Unii je st „ k o m p a ty b iln o ść ” s tr u k tu r ryn k ó w krajów członkow skich oczekujących na w stąpienie i w efekcie uspraw nienie w ym iany m iędzynarodow ej. P ow odzenie i tem po procesów dostosow aw czych w dużym stopniu zależą od skali i tem pa d ostosow ania s tru k tu r i instytucji rynkow ych we w spom nianych krajach do stan d ard ó w unijnych. Procesy adaptacyjne pow inny, przynajm niej w założeniach, przebiegać rów nolegle; w sposób uw zględniający w ielow ym iarow ość przestrzeni, w której za chodzą - jest ona bow iem w ypad k o w ą przestrzeni praw nej, technologicznej, ekonom icznej, kulturow ej itd.

N ajogólniej m o żn a stwierdzić, że kształtow anie polskich instytucji ry n kowych, zainicjow ane przez proces tw orzenia podstaw gospodarki p o d p o rz ąd -kow anej w łaśnie p ra w o m rynku, nie przebiegał rów nolegle. P rzyjm ując za Punkt odniesienia wartości przeciętne, charakteryzujące obecny poziom rozwoju społeczno-ekonom icznego krajów Unii, m ożna stwierdzić, że kraje kandydujące stosunkow o najszybciej o d ra b ia ją zaległości w sferze techniki i technologii. W iększe o p ó źn ien ia są n ato m iast w idoczne w sferze regulacji praw nych, finansow ych b ąd ź stan o w ią konsekw encję pew nych odrębności kulturow ych. D ziałania n a rzecz ad aptacji polskich stru k tu r rynkow ych d o stan d ard ó w unijnych p o z o sta ją także pod w idocznym w pływ em o gólnych tren d ó w

w h an d lu m iędzynarodow ym . O statnie lata przyniosły w Polsce zauw ażalne zm iany w rozum ieniu istoty m arketingu m iędzynarodow ego. Szczególnie w yraźne są d ążen ia d o standaryzacji działań p o d p o rz ąd k o w an y c h strategii globalizacji.

F u n d a m e n ta ln e znaczenie d la p o stę p u p ro c esu sta n d a ry z a c ji h an d lu m iędzynarodow ego m ają rynki zorganizow ane (form alne), tak ie ja k : aukcje, targi m iędzynarodow e i giełdy tow arow e. Instytucje te stw orzyły rozw iązania służące efektyw nem u rozw ojow i różnych obszarów aktyw ności gospodarczej. Szczególnie isto tn e je st ukształtow anie przez rynki w a ru n k ó w ułatw iających handel m iędzynarodow y. W zorem dla innych form handlu m ogą być zwłaszcza rozwiązania w zakresie prawnej, technicznej i organizacyjnej obsługi handlowej.

Z tych p o w o d ó w p rzedm iotem prezentow anego tu referatu je s t p ró b a oceny m iejsca polskich instytucji rynkow ych, a zw łaszcza giełd tow arow ych w całościow o rozum ianych działaniach n a rzecz w k o m p o n o w a n ia gospodarki polskiej w stru k tu ry unijne. Ze względu n a wym ogi fo rm aln e an aliza będzie dotyczyła jedynie w pływ u standaryzacji działań m arketingow ych p o d ejm o -w anych przez giełdy to-w aro-w e na rzecz procesu integracji. Od p o n ad 20 la t giełdy tow arow e stanow ią, zw łaszcza w E u ro p ie Z achodniej, najbardziej dynam iczne s tru k tu ry h an d lu m iędzynarodow ego. P om im o postępującego po II w ojnie św iatow ej procesu koncentracji w o statn ich latach liczba giełd „ a k ty w n y c h ” zn ow u rośnie (W alencja, H a n o w er). Z a p o c z ą tk o w a n y na przełom ie la t 80. i 90. proces transform acji g o sp o d ark i polskiej stw orzył szansę bardziej aktyw nego włączenia się firm krajow ych w handel z państw am i Unii E uropejskiej.

W aru n k iem w ejścia n a jak o ścio w o now ą d ro g ę ro z w o ju b y ła m .in. rek o n stru k cja (a w prak ty ce tw orzenie od p o d staw ) instytucji od daw na funkcjonujących w gospodarce rynkow ej. P rzykładem takich instytucji są polskie giełdy tow arow e. Z ostały one zlikw idow ane w 1950 r. decyzją ówczesnych w ładz politycznych i dop iero po 40 latac h p o d jęto p ró b y ich odtw orzenia. B rak tradycji, opóźnienia w rozw oju rolnictw a, słabo rozw inięta in fra stru k tu ra techniczna i inne czynniki spraw iły, że rynki te rozw ijały się żyw iołow o, a giełdy przypom inały tylko z nazwy. O becnie sytuacja uległa pew nem u ustabilizow aniu. W Polsce funkcjonuje kilka giełd w przybliżeniu spełniających stan d ard y m iędzynarodow e oraz p o n a d 20 rynków hurto w y ch zbliżonych fo rm ą organizacyjną do aukcji. S topniow o rośnie też udział tych rynków , zw łaszcza w obrocie p ro d u k tam i rolnym i. D la tak ich tow arów , jak: zboże, m ięso, tłuszcze u dział giełd w tran sak cjach fizycznych (spot) wynosi od kilku d o k ilk u n astu procent. Od dw óch lat dynam icznie rozw ija się na W arszaw skiej G iełdzie T ow arow ej rynek transakcji opcyjnych i futures, co oznacza jak o ścio w y rozwój giełd polskich przybliżający je do stan d ard ó w obow iązujących w krajach Unii. P o n ad to , co bardziej isto tn e, w dłuższej perspektyw ie w ym agania staw iane przez rynek krajow y i rynki europejskie

spraw iły, że n astąp iły szybkie zm iany organizacyjne - od założenia w 1995 r. W arszaw skiej G iełdy T ow arow ej (W G T ) SA, dość bliskiej ju ż stan d ard o m m iędzynarodow ym .

W iele o k oliczności spraw iło, że m niej więcej w tym sam ym czasie rozpoczęła w H anow erze działalność pierw sza niem iecka term in o w a giełda tow arow a (D ie W arenterm in-börse H annover). P o ró w n an ie podobieństw i różnic w a ru n k ó w funkcjonow ania giełd w W arszaw ie i H anow erze m oże być pożyteczne dla p o k a z a n ia perspektyw h an d lu m iędzynarodow ego w ra -m ach Unii Europejskiej. Przeprow adzenie takiego poró w n an ia w y-m aga jed n ak wcześniejszego określenia roli giełd tow arow ych w procesach standaryzacji m ark etin g u m iędzynarodow ego. N ajprostsza, choć - m oim zdaniem - zbyt w ąska jest tzw. orientacja na pro d u k t. Standaryzacja tow arów to podstaw ow y w arunek dopuszczenia ich do o b ro tu giełdowego. P roced u ry standaryzacyjne m ają isto tn e znaczenie d la decyzji m ark etin g o w y ch w sferze p ro d u k c ji (rolnictw o, przem ysł), uspraw nienia procesów dystrybucji czy - m ów iąc ogólniej - logistyki działań m arketingow ych. Pełne w ykorzystanie efektów standaryzacji w h an d lu m iędzynarodow ym w ym aga je d n a k także podjęcia d o d atk o w y c h działań instytucjonalnych i działań zw iązanych ze zm ianam i w sferze in fra stru k tu ry technicznej i społecznej. T ak ie podejście ułatw i, ja k sądzę, także właściw e przedstaw ienie ró żnorodnych asp ek tó w w fu n k cjo n o -w aniu giełd to-w aro-w ych -w W arsza-w ie i H ano-w erze, a z-w łaszcza określenie ich roli w w ym ianie m iędzynarodow ej.

P odstaw ow e znaczenie m ają tu m otyw y utw orzenia obydw u giełd. M ożna tu w skazać różne p o d obieństw a, ale także różnice. O bydw ie giełdy pow stały w w yniku inicjatyw y przedstaw icieli biznesu. D la p o w o łan ia giełdy w H a -nowerze większe znaczenie miały jednak preferencje (oczekiwania) producentów rolnych o raz w ładz D olnej Saksonii. W W arszaw ie n a to m ia st inicjatyw ę uruchom ienia giełdy tow arow ej wspierali (oprócz p roducentów rolnych) także przedstaw iciele wielkich firm handlow ych. G iełda T o w a ro w a w W arszaw ie ja k o jed en z celów strategicznych wym ienia zdobycie centralnej pozycji w h an d lu regionalnym w krajach E uropy Ś rodkow ow schodniej. G iełda T ow arow a w H anow erze koncentruje się natom iast na opanow aniu w ybranych segm entów ry n k u rolnego (rynki: zbożow y i m ięsny) n a obszarze Unii Europejskiej w jej obecnym kształcie.

K onsekw encją tych założeń są różne oferty tow arow e obydw u giełd. Przedm iotem transakcji na Giełdzie Towarowej w H anow erze jest wieprzowina i pszenica, a w dalszej perspektyw ie - ziem niaki i rzepak. T ak ie podejście, m ające niew ątpliw ie uzasadnienie w tradycjach i obecnej pozycji niemieckiego rolnictw a, uw zględnia jed n ak konsekwencje funkcjonow ania Niem iec w stru k -turach gospodarczych U nii Europejskiej. P rzykładem m oże być rezygnacja z w prow adzenia (realizacji) k o n trak tó w na cukier. K o n tra k ty te są ju ż od d aw n a realizow ane n a giełdzie londyńskiej (L o n d o n C o m m o d ity E xchange),

obecnie w łączonej d o L IF F E o raz na giełdzie paryskiej (M A T IF ). T ak i podział rynku „m a służyć, zdaniem inicjatorów giełdy w H anow erze, zarów no efektyw ności funkcjonow ania jej samej, ja k i uniknięciu konfliktów w handlu w ra m a ch Unii E u ro p ejsk iej” .

O fe rta G iełdy T ow arow ej w W arszaw ie w isto tn y sposób różni się od rozw iązań obow iązujących w H anow erze. O ferta w arszaw ska je st bardziej ro z b u d o w an a (kilkadziesiąt rodzajów k o n trak tó w ) i op ró cz to w aró w p o -chodzenia rolnego obejm uje liczne artykuły przem ysłow e, tru d n o po d d ające się standaryzacji.

Je d n ą z podstaw ow ych b arier utrud n iający ch p ełn ą integrację giełdy warszawskiej z innym i giełdami E uropy są działania zw iązane ze standaryzacją p ro d u k tó w rolnych i osiągnięciem przez pojedyncze g o sp o d arstw a rolne skali pro d u k cji odpow iadającej wielkościom europejskim .

P roblem y ze stan d ary zac ją dotyczą ziem niaków , a tak że zbóż i mięsa. R óżne okoliczności (np. zróżnicow ane w arunki pro d u k cji rolnej, tradycje, in fra stru k tu ra ) spraw iły, że n a terenie Polski w ystępuje kilkadziesiąt odm ian ziem niaków . D u że je st także zróżnicow anie w u p raw ach zbóż i p rodukcji żywca w ieprzow ego i wołowego. N ie są to problem y specyficznie polskie, skoro C ataly st In stitu te oceniający perspektyw y giełdy w H anow erze zw raca uw agę, że duże zróżnicow anie regionalne upraw y ziem niaków m oże spow o-d ow ać opóźnienie w um ieszczeniu ich n a liście to w aró w gieło-dowych.

K o lejn ą kw estią je s t skala p rodukcji rolnej. U k ład em odniesienia m ogą tu być wielkości k o n trak tó w zbożowych stosow ane w transakcjach n a giełdach am erykańskich. Z asadniczo jest to 5000 buszli (bu) w 135 ton. A d ap tacja takiego k o n tra k tu w w a ru n k ach polskich byłaby niem ożliw a, poniew aż o d p o w iad a on w przybliżeniu całkow itej wielkości zbiorów dużego gos-p o d arstw a. Bez m ożliw ości zatrzym ania części zbiorów n a gos-p o trze b y własne i h an d lu pozagiełdow ego żaden rolnik nie zdecydow ałby się n a zaw ieranie k o n tra k tó w p o p rz ez giełdę. W ładze giełdy w arszaw skiej podjęły zatem deczję o w prow adzeniu na okres przejściowy dla zbóż k o n tra k tó w 50-tonow ych. P odobnie postąpiły zresztą władze am erykańskie (C om m odity F utures Traiding C om m ision), k tó re dla aktyw izacji obszarów słabiej rozw iniętych rolniczo zezwoliły n a w prow adzenie n a M id A m erica C o m m o d ity E xchange (M A C E ) tzw. m ini k o n tra k tó w rów nych 1000 bu, czyli ok. 27 ton.

W skazane tu problem y op ó źn iają integrację giełd polskich z giełdam i E u ro p y Z achodniej i A m eryki Północnej, jed n ak że um ożliw iają, przynajm niej aktu aln ie, efektyw ne zaangażow anie w k o n tra k ty h an d lo w e k rajó w E uropy W schodniej. Z ro zu m iałe jest, że w dalszej perspektyw ie właściciele giełdy warszaw skiej będą musieli d o k o n ać jednoznacznego w yboru co do przyszłych kierunków działania.

K olejną kwestię stanow ią podstaw y praw ne i organizacyjne funkcjonow ania giełd tow arow ych w krajach Unii Europejskiej.

D o b rą perspektyw ą dla stworzenia spójnych organizacyjrych i technicznych w arunków fun k cjo n o w an ia giełd tow arow ych w Polsce i w k rajach Unii Europejskiej są d ziałania zainicjow ane przez najw iększą giełdę to w aro w ą na świecie - C hicago B oard o f T rade. P om oc p raw n a i organizacy jn a tej giełdy, w spierana w W arszaw ie d o d atk o w o środkam i finansow ym i z B anku Ś w iato-wego, p o w in n a w 7—10-letniej perspektyw ie ułatw ić giełdzie warszaw skiej integrację z giełdami E u ro p y Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Oczywiście ze w zględu na liczne u w aru n k o w an ia nie będzie to nigdy giełda im ró w n o -rzędna. M o żn a jed n ak ż e oczekiwać, że giełda w arszaw ska będzie w ażnym ogniwem pośrednim , łączącym giełdy Am eryki Północnej i E uro p y Zachodniej z rynkam i E u ro p y Środkow ow schodniej.

M ożna także oczekiwać, że osiągnięcia i doświadczenia giełdy w Hanowerze będą m ieć isto tn e znaczenie dla przyszłego rozw oju giełdy w arszaw skiej, a w szczególności dla jej integracji z g o spodarką Unii Europejskiej. R ealizacja tego celu w ym aga je d n a k podjęcia przez o rg a n iz ato ró w giełdy warszaw skiej licznych działań p o d p o rz ąd k o w an y c h procesom integracyjnym . N ależy tu w ym ienić m .in.:

- doskonalenie systemu informacji rynkowej, a zwłaszcza systemu składania i realizacji zleceń,

- ro zbudow ę i unow ocześnienie in fra stru k tu ry (m agazyny giełdowe), - w spieranie unow ocześnienia rolnictw a, m.ir:. n a p o trzeb y dosk o n alen ia standaryzacji p ro d u k tó w ,

- stw orzenie efektyw nego system u d o sk o n alen ia państw ow ego n ad z o ru nad giełdam i i k o n tro li w ewnętrznej,

- uporządkow anie systemu prawnego funkcjonow ania giełd (projekt ustawy o giełdach tow arow ych i dom ach składow ych),

- szkolenie personelu obsługi giełd i p o pularyzację wiedzy o giełdach tow arow ych.

W ydaje się, że spełnienie tych w arunków w istotnym stopniu przyczyni się do p o stęp u w procesie standaryzacji działań m arketingow ych, p o d p o rz ą d -kow anych procesom integracji gospodarczej Polski i krajów Unii Europejskiej.

M a rek D rew iński

T R A D E G L O B A L IS A T IO N A N D M A R K E T IN S T IT U T IO N S

(T H E E X A M P L E O F C O M M O D IT Y E X C H A N G E S IN P O L A N D A N D E U C O U N T R IE S )

T h e expected re stru ctu rin g o f the E u ro p ea n U nion co n n ected w ith the accession o f new m em bers h as in the Polish econom ic circles strengthened the belief th a t one o f the basic c o n d itio n s for the U n io n ’s geographical extension is a fast re o rg a n iza tio n o f d om estic stru ctu res a n d in stitu tio n in o rd e r to en su re the com p atib ility w ith in te rn a tio n a l sta n d ard s .

T h a n k s to th eir im p o rta n ce in the in te rn atio n al trad e, co m m o d ity exchanges will h av e in this m a tte r a p a rtic u la r p a rt to play. T hese in stitu tio n s, revived d u rin g the p erio d o f econom ic tra n s fo rm a tio n , h av e been developing at a very fast p ace in P o la n d , h ow ever, som e delays in the a rea o f legal o r financial reg u latio n s co u ld be noticed.

T h e p u rp o se o f this p a p e r is th u s to ev alu ate the p re sen t sta te o f co m m o d ity exchange in P o la n d as p ro jected a g ain st th e b a ck g ro u n d o f experiences g a th e red d u rin g the o p e ratio n o f co m m o d ity exchanges in the m em ber co u n tries o f th e E u ro p ea n C o m m u n ity , in p a rticu la r o f the c o m m o d ity exchange in H an n o v er. A s a reference the efficiency o f m a rk e tin g activities, u n d e rta k e n by the exchanges in o rd e r to shape m ark etin g strateg ies o f c o m p an ies on foreign m ark e ts h as been ad o p ted .