Kinga StĊplewska*
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE POPYT NA UBEZPIECZENIA NA ĩYCIE
W POLSCE W ĝWIETLE BADAē
Ze wzglĊdu na dynamiczny rozwój sektora ubezpieczeĔ na Īycie w Polsce znaczna czĊĞü badaĔ dotycząca tej dziedziny koncentruje siĊ na wskazaniu czynników, które zachĊcają lub zniechĊcają klientów do zawarcia umowy ubez-pieczenia.
Popyt na usługi ubezpieczeniowe w duĪej mierze zaleĪy od ceny tej usługi, czyli od składki ubezpieczeniowej. Jednak w tym przypadku składka nie wynika tylko z relacji miĊdzy popytem a podaĪą usług, ale takĪe z prawdopodobieĔstwa i skutków zdarzenia losowego, zakresu ochrony ubezpieczeniowej, warunków zawarcia transakcji. Zgłaszana chĊü zaspokojenia potrzeb, jeĪeli jest poparta odpowiednią siłą nabywczą, moĪe zostaü przekształcona w realny popyt i w efekcie skonfrontowana z moĪliwoĞciami usługowymi firm ubezpieczenio-wych1. Popyt bezpoĞrednio wpływa na wyniki sprzedaĪowe firm ubezpiecze-niowych. Z punktu widzenia klienta cena produktu ubezpieczeniowego jest jed-nym z czynników warunkujących zawarcie umowy. Bardzo duĪy wpływ na po-pyt ma równieĪ ĞwiadomoĞü ubezpieczeniowa, a zatem wiedza na temat ubez-pieczeĔ, pełnionych przez nie funkcji, wynikających z nich korzyĞci2. Ponadto, popyt na ubezpieczenia, podobnie jak w przypadku innych produktów, bĊdzie stymulowany przez działanie marketingowe firm i innych osób.
SprzedaĪ ubezpieczeĔ, zwłaszcza na Īycie, ze wzglĊdu na specyfikĊ tego produktu, znacznie róĪni siĊ od sprzedaĪy tradycyjnych produktów. Klient płaci za produkt, który jest konsumowany w sytuacji zaistnienia szkody bądĨ wypad-ku. CzĊsto sytuacja taka jest znacznie odsuniĊta w czasie, moĪe równieĪ nigdy nie nastąpiü3. WĞród cech róĪniących usługi ubezpieczeniowe od dóbr material-nych wyróĪnia siĊ najczĊĞciej: brak efektu materialnego, nierozdzielnoĞü usługi
*
Mgr, Doktorantka w Katedrze UbezpieczeĔ UŁ. 1
A. S z r o m n i k, Rynek ubezpieczeniowy. Społeczne problemy kształtowania i funkcjo-nowania, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków, 2001, s. 10.
2
B. N o w a t o r s k a - R o m a n i a k, Analiza czynników wpływających na wybór firmy ubez-pieczeniowej, „WiadomoĞci Ubezpieczeniowe” 2001, nr 7, 8, s. 64.
3
Np. w ubezpieczeniu na doĪycie lub terminowym na Īycie.
z osobą wykonawcy, nietrwałoĞü usług, niemoĪnoĞü nabycia praw własnoĞci usługi, trudnoĞü standaryzowania usługi4.
Celem niniejszego opracowania było wskazanie najwaĪniejszych czynników, które zdaniem ubezpieczonych zadecydowały o zawarciu umowy ubezpieczenia, natomiast wĞród osób nieubezpieczonych – czynników, które ich zniechĊciły do podjĊcia decyzji o ubezpieczeniu oraz czynników, które mogłyby ich do takiej decyzji zachĊciü. Analiza została oparta na wybranych badaniach przeprowadzo-nych na naszym rynku w latach 1997–2007. Niestety ze wzglĊdu na róĪną kafete-rią odpowiedzi w przeprowadzonych badaniach, czĊsto nie było moĪliwoĞci bez-poĞredniego porównania wyników. Niemniej jednak zebranie wszystkich danych pozwoliło wskazaü najwaĪniejsze czynniki, które w opinii ankietowanych decy-dowały o zawarciu umowy bądĨ utrudniały podjĊcie takiej decyzji.
NajwaĪniejszymi przyczynami zawarcia umowy ubezpieczenia, co potwier-dziło kilka przeprowadzonych badaĔ, była obawa o przyszłoĞü oraz zabezpie-czenie rodziny. W badaniach GUS5 na pierwszym miejscu znalazła siĊ obawa o przyszłoĞü. IstotnoĞü tego czynnika została takĪe potwierdzona w ramach ba-daĔ „Diagnoza Społeczna”6 oraz badaniami przeprowadzonymi przez BPS7. Obawa przed szkodą została uznana za najwaĪniejszy czynnik przez ankietowa-nych w badaniach przeprowadzoankietowa-nych w 2000/2001 oraz 2003/2004 na podobnej próbie osób – klientach odwiedzających towarzystwa ubezpieczeniowe8. Czyn-nik ten dominował tu bez wzglĊdu na płeü, wiek czy wykształcenie. W bada-niach przeprowadzonych na róĪnych próbach studentów w 2001 i 20049 r. na
4
A. S z r o m n i k, op. cit., s. 53. 5
Badania przeprowadzono dwukrotnie: w 1998 r. w badaniu wziĊło udział 3 887 gospo-darstw domowych, a w 2004 r. – 3 915. W badaniach tych został wyszczególniony podział na ubezpieczenia Īyciowe oraz majątkowe i pozostałe osobowe; Ubezpieczenia osobowe i mająt-kowe w gospodarstwach domowych w 1998 r., GUS, 1998; Ubezpieczenia osobowe i majątkowe w gospodarstwach domowych w 2004 r., GUS, 2004.
6 Badania przeprowadzono kilkakrotnie na terenie Polski, gospodarstwa były wybierane do badaĔ z uĪyciem losowania warstwowego dwustopniowego (według województwa a nastĊpnie według klasy miejscowoĞci zamieszkania). W badaniu wziĊło udział: w 2003 r. – 3 953 gospodar-stwa domowe, w 2005 r. – 3 910 gospodarstw domowych, w 2007 r. – 5 532 gospodargospodar-stwa domo-we; J. C z a p i Ĕ s k i, T. P a n e k (red.), Diagnoza społeczna 2003 oraz 2005 i 2007, WSFiZ, War-szawa 2004, 2006, 2007.
7 http://www.bps.gdansk.pl/rezultaty_ind_life.html, z dn. 11.10.2008 r. 8
Badania na przełomie lat 2000/2001 przeprowadzone zostały na terenie Bielska-Białej wĞród ok. 500 klientów odwiedzających towarzystwa ubezpieczeniowe. Podobne badania prze-prowadzono w okresie od grudnia 2003 do marca 2004 r. na terenie Bielska-Białej i Katowic, w wyniku których otrzymano 473 ankiety. Niestety nie ma moĪliwoĞci bezpoĞredniego porówna-nia wyników obu badaĔ poniewaĪ w analogicznych pytaporówna-niach ankietowani mieli do wyboru róĪny zestaw odpowiedzi; B. N o w a t o r s k a - R o m a n i a k, op. cit.; B. N o w a t o r s k a - R o m a n i a k, H. O g r o d n i k, B. J o Ĕ c z y k, Czynniki wpływające na wybór firmy ubezpieczeniowej przez klienta, „WiadomoĞci Ubezpieczeniowe” 2004, nr 11, 12, s. 62.
9
AnkietĊ przeprowadzono metodą audytoryjną wĞród studentów wszystkich lat studiów, z czego 313 było z uczelni krakowskiej, a 45 z białostockiej. A. G r a b i e c, Studenci szkół wyĪ-szych o ubezpieczeniach na Īycie, „WiadomoĞci Ubezpieczeniowe” 2004, nr 1, 2, s. 27.
pierwszym miejscu znalazło siĊ zabezpieczenie rodziny i siebie (uzyskanie ren-ty/emerytury). Była to równieĪ jedna z najwaĪniejszych przyczyn10 jaką wskaza-li uczestnicy badania przeprowadzonego przez BPS oraz uczestnicy badaĔ na przełomie 2000/2001 r. Zabezpieczenie dochodów w przyszłoĞci wskazało takĪe po 11% ankietowanych przez GUS (w dwóch badanych okresach). IstotnoĞü omawianych czynników potwierdziły równieĪ badania przeprowadzone przez S. Smyczka. Ankietowani jako główną przyczynĊ ubezpieczania siĊ wskazali zabezpieczenie bliskich (17%) oraz siebie na staroĞü (9%). Dokładniejsza anali-za wykaanali-zała, Īe chĊü anali-zabezpieczenia bliskich była najczĊĞciej wymienianym motywem przez kobiety i osoby w wieku 35–54 lata. NaleĪy zauwaĪyü, Īe po-trzeba ubezpieczania siĊ (zarówno w celu zabezpieczenia przyszłoĞci bliskich jak i swojej staroĞci), pojawiała siĊ dopiero wĞród konsumentów z wykształce-niem zawodowym i rosła wraz ze wzrostem wykształcenia. Ubezpieczanie siĊ w celu zapewnienia przyszłoĞci najbliĪszym było charakterystyczne dla mene-dĪerów (27%), wykonujących wolne zawody (22%), a takĪe emerytów i renci-stów (19%), bĊdących członkami 4-osobowych i wiĊcej gospodarstw domowych (Ğrednio 21%). Konsumenci ubezpieczający siĊ na staroĞü to głównie kobiety (11%) oraz osoby w wieku 35–44 lata (8%), a takĪe kierownicy niĪszego szcze-bla (22%), przedstawiciele handlowi (18%) i przedsiĊbiorcy (16%), jak równieĪ osoby stanowiące gospodarstwo jednoosobowe (13%) i dwuosobowe (10%), osiągający dochody na poziomie 2002–4000 zł miesiĊcznie (10%), oceniający swoją sytuacjĊ ekonomiczną jako dobrą i bardzo dobrą (14%) i mieszkający przede wszystkim w miastach do 20 tys. osób (15%)11.
W badaniach GUS po 6% osób wskazało na przykre doĞwiadczenia w ro-dzinie/u znajomych. DuĪo wiĊksze znaczenie tego czynnika zostało wykazane w „Diagnozie społecznej”, gdzie ok. 1/3 ankietowanych zaznaczyło tĊ odpo-wiedĨ. Natomiast na zbliĪonym poziomie ukształtował siĊ odsetek osób, które zawarły umowĊ za namową agenta/brokera/znajomych (badania GUS, „Diagno-za społeczna”, BPS). Badania z 2000/2001 r. poka„Diagno-zały, Īe znajomi mieli wiĊk-szy wpływ na kobiety (14%, mĊĪczyĨni – 6%), natomiast najmniejwiĊk-szy na osoby powyĪej 50 roku Īycia i osoby z wykształceniem Ğrednim. Ale juĪ w badaniach z 2003/2004 zróĪnicowanie ze wzglĊdu na płeü było mniejsze (odpowiednio: 9%, 5%), natomiast biorąc pod uwagĊ wiek najmniejszy wpływ był wĞród osób w wieku 41–60 lat (3%), a najwiĊkszy – powyĪej 60 lat (8%).
10
TroskĊ o przyszłoĞü najbliĪszych jako motyw zawarcia ubezpieczenia wskazała takĪe pra-wie połowa respondentów (spoĞród ubezpieczonych) w badaniach przeprowadzonych na celowo dobranej próbie gospodarstw domowych (100 to respondenci posiadający polisĊ na Īycie, 50 – nie posiadający); J. G a r c z a r c z y k (red.), Rynek ubezpieczeĔ na Īycie w Polsce. TeraĨniejszoĞü i przyszłoĞü, AE, PoznaĔ 1997, s. 106.
11
Badanie przeprowadzone wĞród 986 klientów rynku usług finansowych na terenie woje-wództwa Ğląskiego, metodą wywiadu kwestionariuszowego, w kwietniu i maju 2005 r.; S. S m y c z e k, Modele zachowaĔ konsumentów na rynku usług finansowych, PN AE Katowice, Katowice 2007, s. 179–260.
T a b e l a 1 C z y n n ik i w p ły w aj ąc e n a za w ar ci e u m o w y u b ez p ie cz en ia ( w % ) R o k / w ie lk o Ğü p ró b y C z y n n ik 1 9 9 8 (a ) N = 3 8 8 7 g o sp o d ar st w d o m o w y ch 2 0 0 6 (a ) N = 3 9 1 5 g o sp o d ar st w d o m o w y ch 2 0 0 1 (b ) N = 2 2 0 o só b 2 0 0 4 (c ) N = 3 5 8 o só b 2 0 0 3 (d ) N = 3 9 5 3 g o sp o d ar st w d o m o w y ch 2 0 0 5 (d ) N = 3 9 1 0 g o sp o d ar st w d o m o w y ch 2 0 0 7 (d ) N = 5 5 3 2 g o sp o d ar st w d o m o w y ch 2 0 0 5 (e ) O b aw a o p rz y sz ło Ğü 6 2 6 7 . . 4 6 4 6 4 6 4 2 Z ab ez p ie cz en ie d o ch o d ó w w p rz y sz ło Ğc i( re n ta /e m er y tu ra ) 1 1 1 1 8 8 /8 5 8 /3 4 . . . . Z ap ew n ie n ie b ez p ie cz eĔ st w a ro d zi n ie . . 8 5 6 4 . . . 4 1 P rz y k re d o Ğw ia d cz en ia w r o d zi -n ie /u z n aj o m y ch 6 6 . . 3 0 2 5 /9 2 5 /9 . N a m o w a ag en ta ( b ro k er a) /z n aj o m y ch 6 4 . . 7 /9 8 /9 7 /9 8 Z ab ez p ie cz en ie s ta rt u f in an so w e-g o d la d zi ec i 2 3 . . . . . . R ek la m a 1 . . . 2 2 2 . W y p ła ta Ğ w ia d cz en ia . . 7 8 . . . . . L o k at a k ap it ał u . . 6 1 6 . . . 2 Z as ta w k re d y tu . . 2 3 . . . . 1 P re st iĪ . . 6 . . . . . F o rm a o sz cz Ċd z an ia . . . 1 9 . . . . ħ r ó d ł o : (a ) U b ez p ie cz en ia o so b o w e i m a ją tk o w e w g o sp o d a rs tw a ch d o m o w yc h w 1 9 9 8 r . o ra z w 2 0 0 4 r ., G U S , 1 9 9 8 , 2 0 0 4 . (b ) N . M . P a z i o , A . F o r m a n o w s k a, S tr u kt u ra Ğ w ia d o m o Ğc i u b ez p ie cz en io w ej w Ğ w ie tl e b a d a Ĕ , „W ia d o m o Ğc i U b ez p ie cz en io w e” 2 0 0 2 , n r 3 – 4 . (c ) A . G r a b i e c, S tu d en ci s zk ó ł w yĪ sz yc h o u b ez p ie cz en ia ch n a Ī yc ie , „W ia d o m o Ğc i U b ez p ie cz en io w e” 2 0 0 4 , n r 1 , 2 . (d ) J . C z a p iĔ s k i, T . P a n e k ( re d .) , D ia g n o za s p o łe cz n a 2 0 0 3 o ra z 2 0 0 5 i 2 0 0 7 , W S F iZ , W ar sz a w a, 2 0 0 4 , 2 0 0 6 , 2 0 0 7 ; n ie u w zg lĊ d n io n o o d p o -w ie d zi „ o b o w ią ze k u b ez p ie cz en ia s iĊ ” g d y Ī n ie d o ty cz y u b ez p ie cz e Ĕ n a Īy ci e. (e ) h tt p :/ /w w w .b p s. g d an sk .p l/ re zu lt at y _ in d _ li fe .h tm l, z d n . 1 1 .1 0 .2 0 0 8 r .
W badaniach przeprowadzonych wĞród studentów w 2001 r. waĪnym czyn-nikiem była równieĪ wypłata Ğwiadczenia oraz lokata kapitału natomiast w ba-daniach z 2004 r. 1/5 studentów wskazała jako istotną – formĊ oszczĊdzania jaką mogą byü ubezpieczenia Īyciowe.
Wpływ reklamy na podjĊcie decyzji wykazało 1% ankietowanych przez GUS w 1998 r. oraz po 2% respondentów w ramach kolejnych badaĔ „Diagnoza społeczna”. Badania z 2003/2004 r. pokazały, Īe reklama miała wiĊksze znacze-nie dla osób do 40 roku Īycia (wymieniana przez nich była jako trzeci co do waĪnoĞci czynnik), natomiast mniejszy dla osób starszych (znalazła siĊ na czwartym miejscu), ponadto znaczenie tego czynnika malało wraz z wykształce-niem.
NajwaĪniejsze czynniki wpływające na zawarcie umowy w analizowanych badaniach przedstawiono w tab. 1.
Główne przyczyny zawierania indywidualnych ubezpieczeĔ na Īycie w za-leĪnoĞci od rodzaju posiadanego ubezpieczenia przedstawia rys. 1 (badania GUS, 2004 r.). Jak wczeĞniej podkreĞlono, główną przyczyną była obawa o przyszłoĞü i to bez wzglĊdu na rodzaj ubezpieczenia. W ubezpieczeniach na Īycie z funduszem kapitałowym i rentowych duĪe znaczenie miała równieĪ chĊü zabezpieczenia dochodów w przyszłoĞci, natomiast w ubezpieczeniach posago-wych – zapewnienie startu finansowego dla dzieci.
Rys. 1. Główne przyczyny zawierania indywidualnych ubezpieczeĔ na Īycie w 2004 r. (w %)* * Na rys. 1 nie ujĊto takich czynników jak: namowa znajomych, reklama, płaci pracodawca (wartoĞci nie przekraczały 3%) oraz inne przyczyny i trudno powiedzieü.
ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podst.: Ubezpieczenia osobowe i majątkowe w gospodar-stwach domowych w 2004 r., Tablica 16, GUS, 2004.
Natomiast podział czynników wpływających na zawarcie umowy według wykształcenia w badaniach przeprowadzonych w latach 2000/2001 oraz 2003/2004 przedstawiony został na rys. 2. Mimo, iĪ zakres odpowiedzi nie
po-5 5 3 6 9 3 3 2 1 2 3 1 3 1 6 3 1 6 1 5 1 3 1 4 6 0 2 5 7 na Īycie na Īycie z funduszem kapitałowym
rentowe posagowe wypadkowe
i chorobowe
obawa o przyszłoĞü zabezpieczenie dochodów w przyszłoĞci
zapewnienie startu finansowego dla dzieci przykre doĞwiadczenie w rodzinie/
otoczeniu namowa agenta lub brokera
krywa siĊ w pełni moĪna zauwaĪyü podobieĔstwa. Przede wszystkim w obu badaniach na pierwszym miejscu znalazła siĊ obawa przed szkodą, jednak jej udział procentowy był niĪszy w drugim badaniu, w którym to bardzo istotna okazała siĊ byü wysokoĞü składki.
(a) 2000/2001
(b) 2003/2004
Rys. 2. Czynniki wpływające na podjĊcie decyzji o ubezpieczeniu według wykształcenia ħ r ó d ł o: B. N o w a t o r s k a - R o m a n i a k, Analiza czynników wpływających na wybór fir-my ubezpieczeniowej, „WiadomoĞci Ubezpieczeniowe” 2001, nr 7, 8; B. N o w a t o r s k a -- R o m a n i a k, H. O g r o d n i k, B. J o Ĕ c z y k, Czynniki wpływające na wybór firmy - ubezpiecze-niowej przez klienta, „WiadomoĞci Ubezpieczeniowe” 2004, nr 11, 12.
Motywacje dotyczące zawarcia jednego z rodzajów ubezpieczenia, a mia-nowicie ubezpieczenia na Īycie z funduszem inwestycyjnym, były przedmiotem badaĔ przeprowadzonych w województwie warmiĔsko-mazurskim. Okazało siĊ, Īe niezaleĪnie od wieku najwaĪniejsza jest potrzeba zabezpieczenia własnej
6 13 36 52 6 31 44 2 7 13 42 4 4 15 25 0 10 20 30 40 50 60 wpływ znajomych obowiązek ubezpieczenia siĊ poczucie spokojnego snu zapewnienie bezpieczeĔstwa rodzinie obawa przed szkodą
(w %)
zawodowe Ğrednie wyĪsze
32 14 36 23 5 15 12 34 14 27 14 24 34 0 10 20 30 40 50 60
sugestie rodziny, znajomych reklama argumenty agenta/brokera wysokoĞü składki obawa przed szkodą
staroĞci (Ğrednio 62%). W grupach wiekowych do 45 lat na kolejnych miejscach znalazły siĊ potrzeba zabezpieczenia przyszłoĞci swoich bliskich oraz niedosta-teczny poziom ĞwiadczeĔ z tytułu ubezpieczeĔ społecznych. W grupie 46–60 lat równieĪ istotne były te dwa czynniki ale w odwrotnej kolejnoĞci. W tej grupie wyraĨniej była odczuwana motywacja związana z niskim poziomem ĞwiadczeĔ z ubezpieczeĔ społecznych. Biorąc pod uwagĊ wysokoĞü dochodu na 1 członka rodziny okazało siĊ, Īe we wszystkich grupach dominowała potrzeba zabezpie-czenia własnej staroĞci oraz zabezpieczenie przyszłoĞci swoich bliskich. Osoby o dochodzie poniĪej 2 000 zł. wymieniały ponadto niedostateczny poziom ĞwiadczeĔ z tytułu ubezpieczeĔ społecznych oraz lĊk przed niepewnoĞcią losu. Natomiast dla osób bardziej zamoĪnych istotna była obawa przed niezdolnoĞcią do pracy, a takĪe moĪliwoĞü inwestowania z jednoczesnym zabezpieczeniem przed nieoczekiwanym zdarzeniem losowym. Podział na grupy społeczno--ekonomiczne pokazał, Īe dla ponad połowy osób pracujących na własny rachu-nek motywem zawarcia ubezpieczenia był niedostateczny poziom ĞwiadczeĔ z tytułu ubezpieczeĔ społecznych (jednak najwaĪniejsze czynniki to zabezpie-czenie własnej staroĞci i przyszłoĞci bliskich). Dla osób utrzymujących siĊ ze Ĩródeł niezarobkowych najwaĪniejszymi okazały siĊ lĊk przed niepewnoĞcią losu oraz niskie Ğwiadczenia z ubezpieczeĔ społecznych. W pozostałych grupach na pierwszym miejscu wymieniana była potrzeba zabezpieczenia własnej staro-Ğci12
. Badania potwierdziły zatem istotnoĞü wskazanych wczeĞniej juĪ czynni-ków tj. zabezpieczenie siebie i rodziny.
StrukturĊ osób, które zdecydowały siĊ zakupiü ubezpieczenia moĪna poznaü m. in. dziĊki badaniom nad zachowaniami nabywczymi konsumentów indywi-dualnych na rynku ubezpieczeĔ na Īycie z 1997 r. Okazało siĊ, Īe najliczniejszą grupą wĞród ubezpieczonych na Īycie były osoby w wieku do 35 lat z wykształ-ceniem co najmniej Ğrednim i o dobrej sytuacji materialnej13.
Badania przeprowadzone przez S. Smyczka pokazały natomiast, Īe bardziej przezorne były kobiety i one czĊĞciej ubezpieczały siĊ zarówno na Īycie jak i majątkowo (ok. 40%). W grupie osób młodych wraz z wiekiem rosła Ğwiado-moĞü ubezpieczania siĊ, a zatem zwiĊkszała siĊ liczba osób, które posiadały róĪnego rodzaju polisy ubezpieczeniowe, ale juĪ wĞród konsumentów po 45 roku Īycia liczba polis zmniejszała siĊ do 13%. SkłonnoĞü konsumentów do ubezpieczania siĊ rosła takĪe wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia (8% z wykształceniem podstawowym, a 73% z wyĪszym). NajczĊĞciej polisy ubez-pieczeniowe zakupywali menedĪerowie (77%), kierownicy Ğredniego szczebla (74%) oraz urzĊdnicy (65%), najrzadziej emeryci i renciĞci (19%). Im bardziej
12
A. O s t r o w s k a, Motywacje wyboru ubezpieczeĔ na Īycie związanych z funduszem inwe-stycyjnym w róĪnych grupach nabywców, „Nasz Rynek Kapitałowy” 2004, nr 1, s. 103. Badania przeprowadzono na próbie 342 osób posiadających ubezpieczenie na Īycie z funduszem inwesty-cyjnym.
13
zamoĪne gospodarstwo domowe tym wiĊcej posiadało róĪnego rodzaju polis ubezpieczeniowych (w najuboĪszej grupie tylko 6% posiadało polisĊ i zazwy-czaj była to jedna taka usługa, w najzamoĪniejszej grupie – 71%), najwiĊcej polis ubezpieczeniowych posiadali mieszkaĔcy Ğredniej wielkoĞci miast 20–100 tys. – 61%, a małych miasteczek do 20 tys. – 22%. Ponadto, analiza wykazała, Īe potrzeba ubezpieczanie siĊ zaczyna siĊ pojawiaü u konsumentów po osiągniĊ-ciu okreĞlonego poziomu dochodów. Polisy ubezpieczeniowe posiadali konsu-menci o dochodach 501–1000 zł (7%) i wraz ze wzrostem dochodów rosło zain-teresowanie tą formą lokowania (do 20% przy dochodach 4000 zł i wiĊcej). NajwiĊcej polis ubezpieczeniowych wybierali konsumenci w wieku 35–44 lata (15,9%) i 45–54 lata (15,8%). W zdecydowanie mniejszym zakresie ubezpiecza-ły siĊ osoby młodsze (9%), a najmniej osoby starsze (2%). Miejsce zamieszkania równieĪ wpływało na czĊstoĞü posiadania polisy ubezpieczeniowej: im wiĊksze miasto tym czĊĞciej kupowana była taka polisa14.
WĞród okolicznoĞci, które towarzyszyły zawieraniu umowy, ankietowani najczĊĞciej wskazywali zmianĊ sytuacji finansowej (zawodowej) oraz uzyskanie informacji o ubezpieczeniu (od agenta; nagłoĞnienie informacji na temat zmiany systemu ubezpieczeĔ)15.
Rys. 3. OkolicznoĞci towarzyszące decyzji ubezpieczania na Īycie
ħ r ó d ł o: J. G a r c z a r c z y k (red.), Rynek ubezpieczeĔ na Īycie w Polsce. TeraĨniejszoĞü i przyszłoĞü, AE, PoznaĔ 1997, s. 106.
Kolejną istotną kwestią z punktu widzenia popytu na ubezpieczenia są czynniki, które powodują, Īe dana osoba nie decyduje siĊ na zawarcie umowy ubezpieczenia.
Ankietowani biorący udział u badaniach GUS uznali, Īe najwaĪniejszym czynnikiem utrudniający lub zniechĊcający do zawarcia ubezpieczeĔ była – w obu badanych okresach – wysokoĞü składki. Na kolejnym miejscu znalazło siĊ zbyt niskie odszkodowanie/Ğwiadczenie. Blisko jedna czwarta respondentów
14
S. S m y c z e k, op. cit., s. 179–260, 282. 15
J. G a r c z a r c z y k (red.), op. cit., s. 106.
0 5 10 15 20 25 30 35 40
zmiana sytuacji rodzinnej przyczyny doraĨne informacja o ubezpieczeniu zmiana sytuacji finansowej (zawodowej)
w 2004 r. jako czynnik utrudniający zawarcie umowy wymieniło brak zaufania do zakładów ubezpieczeĔ (w poprzednich badaniach nie została uwzglĊdniona taka odpowiedĨ).
Aspekt finansowy na pierwszym miejscu postawili takĪe studenci (badanie z 2001 r.), a na kolejnych miejscach brak zaufania16 (75%) i brak wiedzy (61%). Z kolei studenci biorący udział w badaniu w 2004 r. jako najwaĪniejszą przy-czynĊ uznali brak potrzeby posiadania ubezpieczenia oraz negatywną opiniĊ o ubezpieczeniach na Īycie wĞród rodziny i znajomych17.
WiĊkszoĞü ankietowanych w ramach badaĔ przeprowadzonych w 2006 r. przez DAU nigdy nie posiadało ubezpieczenia (69%). Jako główny powód wy-mieniali brak Ğrodków finansowych, posiadanie grupowej polisy na Īycie. 7% nigdy siĊ nad tym nie zastanawiało, a 14% stwierdziło, Īe nie potrzebuje ubez-pieczenia18.
Z kolei w badaniach przeprowadzonych w Rzeszowie najczĊĞciej wymie-nianą przyczyną odmowy zawarcia umowy ubezpieczenia był brak przekonania co do korzyĞci z posiadania polisy. Równie waĪne były obawa przed utratą pra-cy, brak pieniĊdzy oraz mała wiarygodnoĞü towarzystw, co wiązało siĊ z wyĪszą składką i niĪszą kwotą ubezpieczenia. Respondenci uznali za mało wiarygodne towarzystwa krótko działające na rynku, nowe z wyłącznym kapitałem zagra-nicznym, ale takĪe wszystkie małe firmy oraz mające problemy z wypłatą od-szkodowaĔ, oferujące nagrody w zamian za podpisanie umowy, zamieszane w afery finansowe, a takĪe te, które były reprezentowane przez słabo przygoto-wanych agentów nie potrafiących rozwiaü wątpliwoĞci klienta19.
W tab. 2 przedstawiono przyczyny nieubezpieczania siĊ na Īycie.
Analizując popyt na ubezpieczenia równie istotne są czynniki, które mogły-by przekonaü potencjalnych klientów do zawarcia umowy.
Czynniki, które mogłyby skłoniü do wykupienia ubezpieczenia były przed-miotem badaĔ przeprowadzonych przez ARC Rynek i Opinia. WĞród odpowie-dzi ankietowanych na pierwszym miejscu znalazły siĊ wyĪsze dochody (tenden-cja rosnąca). W dalszej kolejnoĞci wymieniane były: niĪsze składki i gwaran(tenden-cja pełnego pokrycia szkód (rys. 4)20.
16
NaleĪy jednak zauwaĪyü, Īe odsetek osób, które nie ufają zakładom ubezpieczeĔ zmniej-sza siĊ co potwierdziły m. in. badania: „Diagnoza Społeczna”: 31% (2003 r.), 30% (2005 r.), 16% (2007 r.).
17
A. G r a b i e c, op. cit. 18
A. B u r c h a t, Badanie ĞwiadomoĞci ubezpieczeniowej Polaków, Dziennikarska Aka-demia Ubezpieczeniowa, Warszawa 2006.
19
Badania przeprowadzone zostały na grupie 91 osób w dwóch przedsiĊbiorstwach paĔ-stwowych i dwóch firmach prywatnych; A. T e n d e l s k a, Indywidualne ubezpieczenia na Īycie. Rzeszów – studium przypadku, „Polityka Społeczna” 2001, nr 7, s. 18.
20
Wiedza Polaków na temat ubezpieczeĔ, ARC Rynek i Opinia dla Polskiej Izby Ubezpie-czeĔ, grudzieĔ 2001.
T a b e l a 2 P rz y cz y n y n ie u b ez p ie cz an ia s iĊ n a Īy ci e (w % ) R o k / w ie lk o Ğü p ró b y C zy n n ik 1 9 9 8 (a ) N = 3 8 8 7 g o sp o d ar st w d o m o w y ch 2 0 0 6 (a ) N = 3 9 1 5 g o sp o d ar st w d o m o w y ch 2 0 0 1 (b ) N = 2 2 0 o só b 2 0 0 4 (c ) N = 3 5 8 o só b 2 0 0 6 (d ) N = 1 6 4 7 o só b B ra k p ie n iĊ d zy / w y so k o Ğü s k ła d k i 7 3 7 7 8 1 . 3 1 B ra k z au fa n ia . 2 4 7 5 3 1 . B ra k w ie d z y ( n ie zn aj o m o Ğü r o d za jó w u b ez p ie cz eĔ ) 2 2 2 0 6 1 8 . N ie k o rz y st n e w ar u n k i u b ez p ie cz en ia . . 5 7 . . B ra k p o tr ze b y . . 5 0 3 9 1 4 N ie o p ła ca ln o Ğü ( zb y t n is k ie o d sz k o d o w an ie /Ğ w ia d c ze n ie ) 2 4 3 0 3 9 . . L ep sz a lo k at a b an k o w a . . 2 8 . . P ro b le m y p rz y w y p ła ci e Ğw ia d cz eĔ ( d łu g o tr w ał a li k w id ac ja s z k o d y ) 7 1 0 2 4 . . N eg at y w n a o p in ia o u b ez p ie cz en ia ch w Ğr ó d z n aj o m y ch /r o d zi n y . . . 3 9 . N ie m y Ğl ał e m /a m o t y m . . . 3 1 7 B ra k z ro zu m ie n ie O W U . 1 9 . . . P o si ad an ie g ru p o w eg o u b ez p ie cz en ia n a Īy ci e . . . . 2 3 P il n ie js ze w y d at k i . . . . 1 1 ħ r ó d ł o : (a ) U b ez p ie cz en ia o so b o w e i m a ją tk o w e w g o sp o d a rs tw a ch d o m o w yc h w 1 9 9 8 r . o ra z w 2 0 0 4 r ., G U S , 1 9 9 8 ; 2 0 0 4 . (b ) N . M . P a z i o , A . F o r m a n o w s k a, S tr u kt u ra Ğ w ia d o m o Ğc i u b ez p ie cz en io w ej w Ğ w ie tl e b a d a Ĕ , „W ia d o m o Ğc i U b ez p ie cz en io w e” 2 0 0 2 , n r 3 – 4 . (c ) A . G r a b i e c, S tu d en ci s zk ó ł w yĪ sz yc h o u b ez p ie cz en ia ch n a Ī yc ie , „W ia d o m o Ğc i U b ez p ie cz en io w e” 2 0 0 4 , n r 1 , 2 . (d ) A . B u r c h a t, B a d a n ie Ğ w ia d o m o Ğc i u b ez p ie cz en io w ej P o la kó w , D zi en n ik ar sk a A k ad e m ia U b ez p ie cz en io w a, W ar sz a w a 2 0 0 6 .
Rys. 4. Czynniki skłaniające do wykupienia ubezpieczenia
ħ r ó d ł o: Wiedza Polaków na temat ubezpieczeĔ, ARC Rynek i Opinia dla Polskiej Izby UbezpieczeĔ, grudzieĔ 2001.
Podobnie ankietowani w ramach badania przeprowadzonego przez Dzienni-karską AkademiĊ Ubezpieczeniową uznali, Īe głównym bodĨcem do zakupu ubezpieczenia byłoby uzyskanie podwyĪki lub pojawienie siĊ nadwyĪki finan-sowej.
Studentów, którzy nie planowali bądĨ nie wiedzieli czy zakupią ubezpie-czenie, mogłoby przekonaü do podjĊcia takiej decyzji załoĪenie rodziny lub poprawa sytuacji finansowej (po 45%), a takĪe doĞwiadczenia Īyciowe (42%)21.
Pocieszające jest, Īe 86% badanych studentów (badanie z 2001 r.) uznało, Īe warto ubezpieczyü siĊ na Īycie. W grupie tej 3/4 stanowiły kobiety, co po raz kolejny potwierdziło, Īe mĊĪczyĨni są bardziej sceptycznie nastawieni do ubez-pieczeĔ, zwłaszcza w odniesieniu do ich funkcji inwestycyjnej22. Natomiast wĞród studentów, którzy brali udział w badaniach w 2004 r., a nie byli ubezpie-czeni, 36% zadeklarowało chĊü zakupu polisy w przyszłoĞci, ale aĪ 55% nie potrafiło okreĞliü swoich zamiarów w tym zakresie. Natomiast wĞród czynni-ków, które mógłby ich przekonaü do zakupu wymienili załoĪenie rodziny i poprawĊ sytuacji finansowej (po 84%), doĞwiadczenia Īyciowe (78%), reko-mendacje znajomych, rodziny (67%), spotkanie z fachowym agentem ubezpie-czeniowym (50%)23.
21
A. G r a b i e c, op. cit. 22
N. M. P a z i o, A. F o r m a n o w s k a, Struktura ĞwiadomoĞci ubezpieczeniowej w Ğwietle badaĔ, „WiadomoĞci Ubezpieczeniowe” 2002, nr 3–4, s. 42.
23 A. G r a b i e c, op. cit. 11 11 58 7 13 29 55 71 51 3 3 2 5 11 34 27 7 54 69 14 28 9 9 52 0 10 20 30 40 50 60 70 80
wiĊcej czasu wolnego na analizĊ i wybór oferty i załatwienie formalnoĞci wiĊcej informacji nt firm ubezpieczeniowych łatwy dostĊp do poĞredników ubezpieczeniowych wiĊcej informacji nt rodzajów ubezpieczeĔ
szybsza likwidacja szkód gwarancja pełnego pokrycia szkód niĪsze składki wyĪsze dochody
(w %)
Inne badania24 mające na celu znalezienie czynników skłaniających do za-warcia umowy ubezpieczenia wyłoniły w drodze analizy wstĊpnej 13 zmiennych niezaleĪnych istotnie wpływających na zawarcie umowy. Wieloczynnikowa analiza regresji logistycznej wykazała ostatecznie 8 zmiennych istotnych staty-stycznie. Czynniki tj. płeü ĪeĔska, pozostawanie w związku małĪeĔskim, za-mieszkiwanie w mieĞcie, posiadanie pracy, zatrudnienie w sektorze publicznym oraz dobra sytuacja materialna gospodarstwa domowego działały stymulująco na moĪliwoĞü zawierania umów ubezpieczenia na Īycie. Natomiast wiek poniĪej 29 lat oraz posiadanie dzieci zmniejszały prawdopodobieĔstwo wykupienia poli-sy. Czynnikiem, który najsilniej zwiĊkszał popyt na ubezpieczenia Īyciowe było posiadanie pracy (trzykrotnie wyĪsze niĪ wĞród osób utrzymujących siĊ ze Ĩró-deł niezarobkowych bądĨ pozostających na utrzymaniu innych osób). Szansa przynaleĪnoĞci do grupy posiadających polisĊ na Īycie była takĪe dwukrotnie wyĪsza wĞród osób pozostających w związku małĪeĔskim. Pozostałe czynniki 1,5 raza zwiĊkszały szansĊ zakupu polisy25.
Podobny cel tj. wskazanie czynników socjoekonomicznych i demograficz-nych sprzyjających zawieraniu konkretdemograficz-nych rodzajów ubezpieczeĔ na Īycie mia-ły badania przeprowadzone na próbie gospodarstw domowych w 2005 r.26 Ba-dania wykazały, Īe czynnikami zwiĊkszającymi skłonnoĞü do zawarcia ubezpie-czenia na Īycie (doĪycie) było posiadanie przez gospodarstwo domowe polisy posagowej oraz wiek głowy gospodarstwa domowego w przedziale od 55–64 lat. Z kolei ubezpieczenie na Īycie z funduszem kapitałowym chĊtniej powinno byü zawierane przez gospodarstwa, w których dochód przypadający na 1 osobĊ wy-nosił powyĪej 5 000 zł, głowa gospodarstwa domowego była w wieku 35–44 lata oraz prowadziła własną działalnoĞü gospodarczą. W przypadku ubezpieczeĔ posagowych istotne okazały siĊ takie zmienne jak: moĪliwoĞü przeznaczenia 40% swoich dochodów na oszczĊdzanie, posiadanie przez gospodarstwo domo-we polisy na Īycie (doĪycie), prowadzenie własnej działalnoĞci gospodarczej przez głowĊ gospodarstwa domowego oraz podstawowe wykształcenie głowy gospodarstwa domowego (w tym przypadku wiĊksze znaczenie niĪ wykształce-nie miało zapewne prowadzewykształce-nie działalnoĞci gospodarczej, co wiązało siĊ ze
24
Badania przeprowadzono w styczniu 2003 r. wĞród studentów zaocznych i wieczorowych czerech niepublicznych uczelni działających w województwie łódzkim. Do analizy wykorzystano 1 427 ankiet. Kryteria doboru jednostek to: kształcenie w niepublicznej uczelni wyĪszej, zamiesz-kanie w województwie łódzkim oraz wiek poniĪej 35 lat.
25
B. D e m b o w s k a, H. W o r a c h - K a r d a s, Model regresji logistycznej w badaniu popytu na ubezpieczenia Īyciowe, „WiadomoĞci statystyczne” 2004, nr 10, s. 1.
26
Badanie empiryczne przeprowadzone w IV kwartale 2005 r. wĞród dorosłych członków 133 gospodarstw domowych w ramach projektu badawczego WSHE w Łodzi. Badanie miało charakter pilotaĪowy.
znajomoĞcią rynku finansowego oraz ĞwiadomoĞcią potrzeb dodatkowego za-bezpieczenia)27.
Zainteresowanie wĞród kobiet zakupem ubezpieczeĔ przeznaczonych szczególnie dla nich zbadano w ramach akcji „Byü kobietą ubezpieczoną” prze-prowadzonej przy współudziale Rzecznika Ubezpieczonych i Fundacji Edukacji Ubezpieczeniowej w 2006 r. AĪ 72% ankietowanych byłoby zainteresowanych taką ofertą. JednoczeĞnie blisko 66% kobiet uznało, Īe zakłady ubezpieczeĔ powinny w swojej ofercie posiadaü produkty wyłącznie dla kobiet. WĞród tego typu produktów najczĊĞciej wymieniane było ubezpieczenie na wypadek utraty pracy (41%) oraz ubezpieczenie na wypadek chorób kobiecych (34%). Nato-miast jako najbardziej potrzebne kobietom produkty ubezpieczeniowe najczĊ-Ğciej wskazywane były: ubezpieczenie kosztów leczenia (25%), na Īycie (21%), na wypadek utraty pracy (20%) oraz NNW (18%)28.
W ramach badaĔ przeprowadzonych przez Dziennikarską AkademiĊ Ubez-pieczeniową zapytano ankietowanych jak postrzegają indywidualne ubezpiecze-nia na Īycie. Respondenci uznali przede wszystkim, Īe polisa Īyciowa zapewubezpiecze-nia Ğrodki finansowe rodzinie w przypadku Ğmierci któregoĞ z jej członków, tylko 1/4 uwaĪała, Īe ubezpieczenie moĪe im zapewniü wyĪszą emeryturĊ. Zatem okazało siĊ, Īe dla respondentów najwaĪniejsza była podstawowa funkcja jaką spełniają ubezpieczenia na Īycie (rys. 5)29.
Rys. 5. Postrzeganie indywidualnych ubezpieczeĔ na Īycie
ħ r ó d ł o: A. B u r c h a t, Badanie ĞwiadomoĞci ubezpieczeniowej Polaków, Dziennikarska Akademia Ubezpieczeniowa, Warszawa 2006.
27
B. D e m b o w s k a, Uwarunkowanie zawierania ubezpieczeĔ na Īycie w gospodarstwach domowych, „Prace Naukowe AE we Wrocławiu” 2007, nr 1176, s. 82.
28
E. M a l e s z y, Kobieta Ubezpieczona, „Monitor Ubezpieczeniowy” 2006, nr 27, s. 11. 29
Badania zostały przeprowadzone w 2006 r. przez Dziennikarską AkademiĊ Ubezpieczenio-wą oraz ING na próbie 1 647 osób. Badaniem objĊte zostały osoby o dochodach od 800 zł netto, próba jest reprezentatywna dla mieszkaĔców miast, w wieku 25–55 lat; A. B u r c h a t, op. cit.
zdecydowanie siĊ zgadzam 29 6 29 29 14 4 16 16 24 11 34 34 15 17 9 9 19 62 12 12 0% 20% 40% 60% 80% 100%
ubezpieczenie na Īycie moĪe zapewniü Ğrodki finansowe w przypadku utraty pracy spowodowanej dowolną przyczyną
ubezpieczenie na Īycie zapewnia Ğrodki finansowe w rodzinie w przypadku Ğmierci któregoĞ z jej członków ubezpieczenie na Īycie pozwoli uniknąü podatku od zysków twz. „podatku Belki”
ubezpieczenie moĪe zapewniü wyĪszą emeryturĊ na przyszłoĞü
zdecydowanie siĊ nie zgadzam
Natomiast celowoĞü posiadania ubezpieczeĔ pokazały badania przeprowa-dzone na zlecenie PIU. Zdaniem badanych ludzie głównie ubezpieczali siĊ dla-tego, aby mieü pewnoĞü, Īe gdy coĞ siĊ stanie dostaną odszkodowanie. Znaczna czĊĞü stwierdziła, Īe wiĊkszoĞü ludzi nie staü na ubezpieczenie. Ponad połowa wykazała brak zaufania do firm ubezpieczeniowych, uwaĪając, Īe chcą one tyl-ko zarobiü na kliencie, a 1/5 uznała, Īe w ogóle nie warto siĊ ubezpieczaü, po-niewaĪ są to zmarnowane pieniądze (wyniki przedstawiono na rys. 6)30.
1. Ludzie ubezpieczają siĊ, poniewaĪ chcą mieü pewnoĞü, Īe gdy coĞ siĊ
stanie bĊdą mieli prawo do jakiegoĞ odszkodowania
2. WiĊkszoĞü ludzi nie staü, aby opłacaü składki na ubezpieczenie,
ponie-waĪ odbywa siĊ to kosztem bieĪących wydatków
3. Na ubezpieczenia mogą sobie pozwoliü tylko ludzie bogaci
4. Firmy ubezpieczeniowe chcą tylko na nas zarobiü, a jak przychodzi co
do czego, to są kłopoty z wypłacaniem pieniĊdzy
5. Coraz wiĊcej ludzi ubezpiecza siĊ, poniewaĪ jest to obecnie bardzo do-bra inwestycja
6. Nie warto siĊ ubezpieczaü poniewaĪ są to zmarnowane pieniądze
Rys. 6. Opinie polskiego społeczeĔstwa na temat celowoĞci ubezpieczeĔ
ħ r ó d ł o: J. S ł o w i Ĕ s k a, ĝwiadomoĞü ubezpieczeniowa w aspekcie ubezpieczeĔ Īyciowych, [w:] H. W o r a c h - K a r d a s (red.), Ubezpieczenia społeczne i na Īycie. Stan i perspektywy, WSHE, ŁódĨ 2004, s. 239.
W związku z istnieniem na rynku wielu produktów o charakterze oszczĊd-noĞciowym i rosnącą funkcją inwestycyjną ubezpieczeĔ, w niektórych badaniach poproszono ankietowanych o wskazanie najlepszych rozwiązaĔ inwestycyjnych. Studenci, którzy wziĊli udział w badaniu w 2001 r. w wiĊkszoĞci uznali, Īe nie ma wystarczającej alternatywy dla ubezpieczeĔ na Īycie (46%), czĊĞü ankieto-wanych uznała, Īe lepsze od polisy na Īycie są: lokata pieniĊdzy w banku (29%),
30
Badanie przeprowadzone na zlecenie Polskiej Izby UbezpieczeĔ w 2001 r. wĞród 1 170 osób; J. S ł o w i Ĕ s k a, ĝwiadomoĞü ubezpieczeniowa w aspekcie ubezpieczeĔ Īyciowych, [w:] H. W o r a c h - K a r d a s (red.), Ubezpieczenia społeczne i na Īycie. Stan i perspektywy, WSHE, ŁódĨ 2004, s. 239. 21 43 54 57 77 90 0 30 60 90 6. 5. 4. 3. 2. 1. (w %)
inwestycja w fundusz inwestycyjny (20%), zakup obligacji (12%), inwestycja w akcje na giełdzie (9%)31.
Natomiast badanie przeprowadzone przez S. Smyczka pokazało, Īe mając do wyboru wiele róĪnych form lokowania wolnych Ğrodków finansowych, z ubezpieczeĔ na Īycie korzystało zaledwie 13% respondentów. Najpopularniej-szymi formami były usługi bankowe tj. konto osobiste (60%) i lokata terminowa (35%), 18% przechowywało pieniądze w domu, 14% korzystało z bankowych rachunków oszczĊdnoĞciowych, 5% konsumentów inwestowała pieniądze w jednostki funduszy inwestycyjnych, 2% w obligacje Skarbu PaĔstwa, 1% bezpoĞrednio na Warszawskiej Giełdzie Papierów WartoĞciowych32.
PODSUMOWANIE
Przeprowadzone badania wykazały, Īe głównymi przyczynami zawierania umowy były obawa o przyszłoĞü oraz zabezpieczenie siebie i rodziny. ĝwiadczy to o ĞwiadomoĞci ubezpieczeniowej ankietowanych, którzy rozumieli istotĊ ubezpieczeĔ. Niektóre badania zwróciły uwagĊ takĪe na aspekt finansowy tj. wysokoĞü składki i Ğwiadczenia, lokatĊ kapitału. Jednak czynniki finansowe były najczĊĞciej wymieniane jako utrudniające zawarcie umowy ubezpieczenia. Niepokojący moĪe byü fakt, Īe młode pokolenie (studenci) w znacznym stopniu wskazali na brak potrzeby posiadania polisy na Īycie. Czynnikami, które mo-głyby wpłynąü na chĊü zawarcia umowy były głównie wysokie dochody i niskie składki. ĝwiadczy to przede wszystkim o niskiej zamoĪnoĞci naszego społeczeĔ-stwa, które rozumie istotĊ ubezpieczeĔ, ale brakuje mu Ğrodków finansowych na zakup tego typu produktów. Oznacza to, Īe potrzeba bezpieczeĔstwa, a w szcze-gólnoĞci ubezpieczeniowa, nie jest na tyle silnie odczuwana, aby musiała byü zaspokojona jako jedna z najwaĪniejszych.
Kinga StĊplewska
FACTORS DETERMINING DEMAND FOR LIFE INSURANCE IN POLAND IN REFERENCE TO RESEARCHES
Due to fast development of life insurance in Poland many studies concentrates to indicate factors which encourage or discourage the conclusion of life insurance.
31
Badania przeprowadzone wĞród studentów studiów dziennych i zaocznych trzech uczelni: Politechniki Warszawskiej, WyĪszej Szkoły Handlu i Prawa w Warszawie, WyĪszej Szkoły Finan-sów i Zarządzania w Siedlcach; N. M. P a z i o, A. F o r m a n o w s k a, op. cit., s. 42.
32
The article presents results of most important researches conducted between 1997 and 2007 in reference to life insurance, factors influencing the decisions to take out or not insurance contract, circumstances for making contract and society opinion about insurance.
