Typy semantyczne współczesnych nazw ulic i placów Olsztyna

Biolik, Maria

Typy semantyczne współczesnych

nazw ulic i placów Olsztyna

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 51-61

1982

M

I

s

C

E

L

L

A

N

E

A

Maria Biolik

TYPY SEMANTYCZNE WSPÓŁCZESNYCH NAZW

ULIC I PLACÓW OLSZTYNA

N a z w y u lic i p la c ó w O lsztyna n ie b y ły d otyc hc zas p rzed m io tem z a in te ­ re so w a ń b a d a w c z y c h *. W ' naszej o n o m a sty ce za jm o w a n o się p rzed e w s z y s t ­ k im m ikr o to p o n im a m i sta r y c h i d u ży ch m ia st p olsk ich , jak W arszaw a, K r a ­ k ó w , P oznań, W rocław , G dańsk, G d y n i a 2, a m nie j u w a g i p o św ięc o n o n a z e ­ w n ic tw u m ia st m n ie jsz y c h 3 i tych, w k tó r y ch w ię k sz o ść w s p ó łc z e sn y c h n a z w nad an o p o II w o jn ie św ia to w e j 4. N a z w y t y c h m ia st sta n o w ią r ó w n ie ż m a ­ teria ł c ie k a w y on om astyczn ie, se m a n ty c z n ie n ie z w y k łe różn orod n ych poprzez sw e n a w ią za n ia do ró żn ych w y r a z ó w p o sp o lity c h i in y c h n a z w w ła sn y c h , a n ie z a w sz e p o p r a w n y gram atyczn ie, bo tw o r z o n y w w ię k sz o śc i p rzez p ie r w ­ sz y ch o sa d n ik ó w p racu jących w p o w o je n n e j ad m in istra c ji p a ń stw o w e j.5

W a r ty k u le ty m ograniczono się je d y n ie do n a z w u r zęd o w y ch , w y s tę p u ­ ją cy ch w spółcz eśn ie, p om in ięto z a g in io n e n a z w y p o lsk ie i n a z w y n ie m ie c k ie oraz ic h w z a je m n e su b sty tu ty , jak r ó w n ie ż różnorodne n a z w y tw o r z o n e po w y z w o le n iu O lsztyna w celu p o lon izacji n a z e w n ic tw a n i e m ie c k ie g o 6. S k u ­ piono się nad p r z e d sta w ie n ie m n a z e w n ic tw a m ie jsk ie g o w sp ó łc z e sn e g o O lszty­ na (m ateriał lic z y 360 nazw ) i próbie jego k la sy fik a c ji se m a n ty c z n e j, jak r ó w n ie ż p rzy ok azji zw rócono u w a g ę n a o d m ian ę n ie k tó r y c h n a z w , ich p o ­ p r a w n ą w y m o w ę i p iso w n ię.

D użo n a z w o lsz ty ń sk ic h p o w sta ło w o sta tn im d w u d z ie sto le c iu w zw ią zk u

1 P o ś w i ę c i ł i m j e d y n i e n i e c o u w a g i A n d r z e j W a k a r n a ł a m a c h c z a s o p i s m a „ W a r m i a i M a z u r y ” , p o r . p o r . A . R a w k a [A . W a k a r ] , W s p r a w i e n a z e w n i c t w a u l i c , W a r m i a i M a z u r y , 1959, n r 20, s s , 25—26; A . W a k a r , P r z y w r ó ć m y O l s z t y n o w i t r a d y c y j n e p o l s k i e n a z w y u l i c , W a r m i a i M a z u r y , 1961, n r 7— 8. s . 40. 2 N a t e n t e m a t s z e r o k o ; B i b l i o g r a f i a o n o m a s t y k i p o l s k i e j d o r o k u 1958 w ł ą c z n i e . O p r a ­ c o w a ł W . T a s z y c k i p r z y w s p ó ł u d z i a l e M . K a r a s i a i A . T u r a s i e w i c z a , K r a k ó w 1960, s s . 196— 204 i B i b l i o g r a / i a o n o m a s t y k i p o l s k i e j o d r o k u 1959 d o r o k u 1970 w ł ą c z n i e . O p r a c o w a ł W . T a ­ s z y c k i p r z y w s p ó ł u d z i a l e M . K a r a s i a i A . T u r a s i e w i c z a , W a r s z a w a —K r a k ó w 1972, s s . 323—325 i 186— 194. 3 T u p o r . n p . E . B r e z a , N a z w y u l i c , p l a c ó w e i d o m ó w w n i e k t ó r y c h m i e j s c o w o ś c i a c h p o ­ w i a t u k o ś c i e r s k i e g o . Z e s z y t y N a u k o w e W y d z i a ł u H u m a n i s t y c z n e g o U n i w e r s y t e t u G d a ń s k i e g o , P r a c e J ę z y k o z n a w c z e , 1973, t . 2, s s . 7—27. 4 P r o b l e m z m i a n y n a z w u l i c m i a s t z i e m ’ o d z y s k a n y c h o m a w i a ł m . i n . n p . M . T y r o w i c z , J a k p r z e m i a n o w a ć u l i c e m i a s t o d z y s k a n y c h , P r z e g l ą d Z a c h o d n i , 1946, n r 1, s s . 178—182; J . W ą ­ s o w i c z , O n o w y c h n a z w a c h p o l s k i c h , Z i e m i a . 1946, t . 30, n r 3, s s . 7—9. Z m i a n y t e o b j ę ł y w w i ę k s z y m l u b m n i e j s z y m s t o p n i u w s z y t k i e m i a s t a p o l s k i e — n a t e n t e m a t : J : H o r d y ń s k i , O n a z w a c h , T y g o d n i k L i t e r a c k i , 1957, n r 10, s . 12. 5 M o ż n a t o o b s e r w o w a ć a n a l i z u j ą c n a j s t a r s z e s p i s y n a z w u l i c i p l a c ó w , n p . m a t e r i a ł y a r c h i w a l n e W o j e w ó d z k i e g o A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o w O l s z t y n i e , t u A k t a P r e z y d i u m M i e j ­ s k i e j R a d y N a r o d o w e j , d o t y c z ą c e s p r a w p r z e m i a n o w a n i a u l i c z n a z w n i e m i e c k i c h n a p o l s k i e o r a z l i k w i d a c j i n a p i s ó w p o n i e m i e c k i c h w l a t a c h 1947—194B. 6 P o l i t y k ę s t o s o w a n ą w t y m z a k r e s i e w O l s z t y n i e , k r y t y k o w a ł A . R a w k a W s p r a w i e n a z e w n i c t w a , p o r . p r z y p . i . KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE, 1982, n r 1 - 2 (155-154)

52

z rozw ojem m iasta, bu d ow ą n o w y c h osie dli i p rzyłą cza n iem doń n o w y c h teren ów , d a w n y c h w s i p o d o lszty ń sk ich (Dajtek, Likus, G utkow a) jako w y n ik św ia d o m ej działalności M iejskiej R ady N arod ow ej. N ie w ie le p rzetrw ało tu n a z w nad an ych bezpośrednio po w o jn ie przez „K om sje do p rz e m ia n o w y - w a n ia u lic z n a z w n ie m ie c k ic h na polskie", jaka działała w O lsztyn ie w la ­ tach 1945— 1947, p o n iew a ż b y ły one później w ie lo k r o tn ie zm ie n ia n e w z a ­ leżności od a k tu a ln y ch ten de nc ji p o lity c z n y c h i gospodarczych oraz in n y ch n ie k ie d y p rzygod n ych czyn n ik ów . W yrządziło to w ie lk ie szkody w tej d zied zi­ n ie toponim ii, p o n iew a ż u su w a n e b y w a ły często n a z w y daw ne, zw ią za n e e ty m o ­ logiczn ie i h isto ry czn ie z teren em na korzyść nazw p a m ią tk o w y c h , sta n o w ią ­ cych b ogate i n ie w y c z e r p a n e źródło m ożliw ości i p o m y słó w , tak np. daw nej u lic y K r z y w e j nadano n a z w ę u lic y Hug on a K o lą ta ja , u licę Po dko ści eln ą p rzem ia n o w a n o na S t a n i s ł a w a Staszica, Ko śc ie ln ą na B ol es ł a w a Prusa, a B a n k o w ą na A d a m a A s n y k a 7. Z m ian y te trw ają i w spółcz eśn ie, czego p rzy k ła d em m oże być n iczy m n ie m o ty w o w a n e p rzem ia n o w a n ie n ied a w n ej n a z w y u lic y D w o r c o w e j (prow adzi do dw orca k o le jo w e g o i autobusow ego) na A l ej ą K al i n i n g ra d z k ą , bo przecież aby p od k reślić z w ią z k i O lsztyna z K a ­ lin in g r a d e m (daw niej K ró lew cem ) m ożna było nadać to m iano jakiejś ulicy n o w e j lub p rzem ian ow ać na tę n a z w ę A l e j ę W o j s k a Polsk iego , n a zy w a n ą potocznie do 1939 roku ulicą K r ó l e w i e c k ą , o czym p isa ł C zesła w B r o w iń sk i w sw ojej m o n ogr afii O l s z t y n a 8. C zęste zm ia n y sp o w o d o w a ły , że n a zw y w sp ó łcz esn eg o O lsztyna m ają najczęściej krótką historię, w w ięk sz o ści nie m o ty w o w a n ą gen ezę i nie za w sze zach o w u ją zw ią z e k z topografią i życiem m iasta. T w o r zo n e b y ły na zasadzie k o n w en cji, opartej na w zorach za p o ż y ­ czonych z in n y ch m ia st polskich, a ty m sa m y m ich ty p y se m a n ty c z n ie nie p o w in n y zasadniczo odbiegać od pod ob nych ty p ó w w y d z ie la n y c h w in n ych m ia sta ch polskich.

P ro b le m k la sy fik a c ji se m a n ty czn ej nazw ulic i p la có w n ie doczekał się jeszcze p o w sz e c h n ie a p r ob ow an ego r ozw iązan ia i sp ra w ia n a d a l sporo k ło ­ potów , p on iew a ż autorzy różnych op racow ań stosują w zależności od rodzaju m a ter ia łu p o d ziały dość n iejed n o lite, oparte na różn ych k r y t e r i a c h 9. N a j­ w ła śc iw sze, m im o sz ereg u sp rz eciw ó w , w y d a je się d o sto so w a n ie k la sy fik a cji se m an tyczn ej n a zw ulic i pla có w do cieszącej się u zn a n iem k la sy fik a cji nazw geo g ra ficzn y ch W itolda T a s z y c k i e g o I0, z u z u p e łn ie n ia m i in n y c h a u t o r ó w u . M am y w y d z ie lo n e tu w ię c n a z w y topograficzne, k u ltu ro w e, dzierżaw cze, zdrobniałe oraz etniczne, p atr onim iczn e, słu że b n e i rodow e. P o n ie w a ż nie ma d otychczas w polskiej o n o m a sty ce sy ste m a ty c z n e g o i p o ró w n y w c z e g o

7 I n n e n a z w y p r z e m i a n o w a n e w O l s z t y n i e w 1945 r o k u p o d a j e j e s z c z e A . W a k a r , P r z y - w r ó ć m y O l s z t y n o w i , t e ż S . U r b a ń c z y k , P r z e c i w z m i a n o m n a z w u l i c , j ę z y k P o l s k i , t . 37, ?.. 4, s s . 315—317. 8 C z . B r o w i ń s k i , O l s z t y n 1945— 1970, O l s z t y n 1974. 9 P o r . K . H a n d k e , S e m a n t y c z n a k l a s y f i k a c j a n a z w u l i c , Z p o l s k i c h s t u d i ó w s l a w i s t y c z ­ n y c h , s e i ' i a 3. J ę z y k o z n a w s t w o , W a r s z a w a 1968, s s . 175— 182. 10 W . T a s z y c k i , S ł o w i a ń s k i e n a z w y m i e j s c o w e . U s t a l e n i e p o d z i a ł u , w : R o z p r a w y i s t u ­ d i a p o l o n i s t y c z n e , t . 1. O n o m a s t y k a , W r o c ł a w — K r a k ó w 1958, s s . 228— 268. 11 Z p o d o b n y c h z a ł o ż e ń w y c h o d z i ł n p . M . B u c z y ń s k i , N a z w y u l i c i p l a c ó w L u b l i n a , O n o m a s t i c a , 1&66, t . 11, s s . 136— 181; W D z i k o w s k i , D . K o p e r t o w s k a . T o p o n l m i a K i e l c , W a r ­ s z a w a — K r a k ó w 1976; E . P a w ł o w s k i , r e c . : W , D z i k o w s k i , D. K o p e r t o w s k a , T o p o n l m i a K i e l c ; K a z i u у c z ę ś c i m i a s t a i o b i e k t ó w f i z j o g r a f i c z n y c h o r a z n a z w y u l i c i p l a c ó i o . P W N , W a r s z a ­ w a — K r a k ó w 1976, O n o m a s t i c a X X I V , 1979, s s . 254—255, i i n n i .

Typy s e m a n t y c z n e n a z w u l i c i p l a c ó w O l s z t y n a

53

upracow ania historii p olsk iego n a zew n ictw a m iejsk ieg o ,2, nie m ożna s t w ie r ­ dzić, czy w sz y stk ie ty p y pro p o n o w a n e przez W. T a szy ck ieg o d la n a z w g e o ­ gra ficzn y ch w y stą p ią w m ikr otop on im ac h m iejsk ich , N a p o d sta w ie d o ty c h ­ cza so w y ch m o no g r a fii i o p racow ań tego typu n a z w m ożn a w y s u n ą ć s t w ie r ­ dzenie, że n a jlicz niejsze w śród n a zw ulic i p laców są n a z w y k u ltu r o w e

i topograficzn e ls. W e w sz y stk ic h m iastach w y r a ź n ie w y o d r ę b n ia się też duża liczba n azw p a m ią tk o w y c h , tw o r z o n y c h w celu u czczenia lub u p a m iętn ien ia n iek tó r y ch osób, m iast, in sty tu cji lub w y d a rzeń . W obrębie n a z w g eo g r a ­ ficznych, n a z w y te w chodzą w sk ła d nazw k u ltu ra ln y ch nie naruszając za­ sad n icze go podziału se m a n ty czn eg o , W. T a szyck i zazn aczył, że n a z w y te „są w y r a z e m k u ltu r y społecznej in n ego jednak rzędu a n iżeli np n a z w y Wola, Lgota, W torek, Środa, Ujazd, Ochota, K row odrza, czy O drzykoń i z tego p ow o d u osobno je tra k to w a ć trzeba w obrębie n a z w k u ltu r o w y c h , choć w śc isły m są sie d z tw ie z n a zw a m i t a m ty m i” N a z w y p a m ią tk o w e lu b jak kto w o li p a m ią tk o w o -k u ltu r o w e ze w z g lę d u na ich w ie lk ą liczbę i sp ec y fik ę tw orzą w toponim ii m ie jsk ie j n ie ja k o grupę odrębną od n a z w k u ltu r o w y c h w ła śc iw y c h . S p ra w ia to, że n a z w y tego ty pu trak tu je się tu jako grupę o ddzielną obok n a z w k u ltu r o w y c h w ła śc iw y c h , topograficzn ych , d y fe r e n c y j- nych oraz u tw o rzo n y ch od n a zw za w o d ó w i godności. W topon im ii w s p ó ł­ c zesn ego O lsztyna n ie ma n a z w dzierża w c zy ch , rod o w y ch , etn iczn y ch , n ie ­ jasnych i p atr onim iczn ych . O czy w iście n a z w y u lic i p la c ó w m o żn a rozpa­ tr y w a ć nie ty lk o od stron y ich se m a n ty k i, ale ró w n ie ż ze sta n o w isk a ich b u d o w y g ram atyczn ej, w y k o r z y stu ją c w ty m celu np. k la sy fik a c ję stru k tu ­ ralną n a z w g e o g ra ficzn y ch S. Rosponda 15. N ajczęściej za n adrzędną u w aża się k la sy fik a c ję se m a n ty czn ą , w y d z ie la ją c w jej ra m a ch p o d g ru p y str u k tu ­ ralne n a z w p ry m a rn y ch , se k u n d a rn y ch i złożon ych . T ego ty p u k la sy fik a c je są często w ie lo sto p n io w e i dość sk om p likow ane . K. H an d ke p rzeprow adzając k la sy fik a c ję n a z w ulic W a rsza w y stw ierd ziła , że sto s o w a n ie k r zy żu ją cy ch się p o d z ia łó w se m a n ty c z n o -str u k tu r a ln y c h , nie d aje p e łn e g o obrazu ty p ó w sło w o tw ó rcz y ch , p o n ie w a ż w obrębie każd ej gru p y z n a czen io w ej w y s tę p u ją bardzo różne, p ow tarzając e się w w ie lu gru p ach str u k tu r y g r a m a ty c z n e i za w ła śc iw e uzn ała ro zd zielen ie obu k l a s y f i k a c j i ł6. O cz y w iśc ie jest to z a g a d n ie ­ nie d y sk u sy jn e , k r y ty k o w a n e przez je d n y c h a budzące aprobatę in n y c h on o m a sty kó w , n ie m n ie j jak iuż zaznaczono w cze śn iej, k la sy fik a c ja stru k tu r a l­ na z u w a g i n a w ie lk ie b ogactw o stru k tu r se m a n ty c z n y c h o m a w ia n y c h n a z w n ie m ieści s ię w p rz y ję ty c h tu ra m a ch te m a ty c z n y c h I7.

P o lsk ie n a z w y ulic i p la c ó w są zb u d o w a n e z członu u toż sam iające go

12 Z w r a c a n a t o u w a g ę m i ę d z y i n n y m i J . M a c i e j e w s k i , M i e j s k i e n a z w y t o p o g r a f i c z n e j a k o z a b y t k i k u l t u r y , w : J ę z y k , p o l s k i . P o p r a w n o ś ć — P i ę k n o — O c h r o n a , B y d g o s z c z 1959, s s . 85—95. 13 N a z w y k u l t u r o w e i t o p o g r a f i c z n e w y s t ę p u j ą w e w s z y s t k i c h m i a s t a c h i s ą o m a w i a n e w k a ż d e j m o n o g r a f i i i o p r a c o w a n i u . 14 W . T a s z y c k i , P o l s k i e p a m i ą t k o w e n a z w y m i e j s c o w e , w : R o z p r a w y i s t u d i a p o l o n i ­ s t y c z n e , t . I V , O n o m a t y s t y k a i h i s t o r i a j ę z y k a p o l s k i e g o , W r o c ł a w —W a r s z a w a —K r a k ó w 1998, s . 183. 15 S . R o s p o n d , K l a s y f i k a c j a s t r u k t u r a l n o - g r a m a t y c z n a s ł o w i a ń s k i c h n a z w y e o y r a / i c z n y c h , W r o c ł a w 1957. 16 K . H a n d k e , S e m a n t y c z n e i s t r u k i u a l n e t y p y n a z w u l i c W a r s z a w y , W r o c ł a w — W a r s z a ­ w a —K r a k ó w 1970, SS, 137— 139. 17 A n a l i z a s t r u k t u r a l n a t y c h n a z w m o ż e b y ć t e ż p r z e d m i o t e m i n n e g o o p r a c o w a n i a .

54

ulica, aleja, plac i określającego go członu odróżniającego, który m a o k reślo ­ ną w artość znaczen iow ą, np: Ulica Mic hała K a j k i , A l e j a Róż, Plac G ene ra ła Ś w i e r c z e w s k i e g o . W m o w ie potocznej najczęściej opuszcza się człon ulica, za ch o w u ją c człon y aleja, plac, p rzestrzega się też tego, p rzed sta w ia ją c zgro­ m a dz o ny m ateriał.

N A Z W Y PA M IĄ T K O W E (195)

N a z w y te są grupą najliczniejszą i najbardziej rep r e z e n ta ty w n ą w topo- n im ii w sp ó łcz esn eg o Olsztyna. Ł ą c zn ie sta n o w ią 54,15% w s z y stk ic h nazw . W n ik liw a analiza se m an tyczn a p ozw ala w y d z ie lić w śró d n ich 5 podgrup.

N a z w y u lic i p la c ó w u p am iętn iając e s ła w n y c h ludzi (120)

Można p o d zielić je n a d w ie grupy, do p ierw szej zaliczając te, które u p am iętn iają ludzi z w ią za n y ch z reg io n em i ty lk o tu posiadają m o ty w a c ję sem atyczn ą, a do drugiej n a z w y ty p o w o k o n w en cjo n a ln e, p rzen iesio n e z i n ­ n y ch m ia st — u p a m iętn ia ją c e lu d zi za sluż o y ch dla całego kraju.

C elem u p a m iętn ien ia za służ o ny c h d ziałaczy W arm ii i Mazur, n au czycieli i p r z y w ó d c ó w p le b isc y to w y c h nad an o o lsz ty ń sk im u lico m ta k ie n a z w y jak: Jana Ba c ze w sk ie go , Fr an cis zk a Barcza, W al e n t eg o B a r cz e w sk i e g o , G u s t a w a G i z e w i usza, Józefa GTOtlia, M ichała K a j k i , W o j c ie ch a K ę t r z y ń s k i e g o , R y s z a r ­ da K n o s a ł y , Er n es ta Koś ciń ski ego , J e r ze g o Lanca, Mic hał a L en g ow sk ie go , Bo gu m ił a L inki, Jana L iszew skie g o , Roberta i K arola MaUkoio, K rzysztofa C. M r o n go wi u sz a , K siędza W a c ł a w a Osińskiego, S e w e r y n a Pieniężnego, A n ­ d rz e j a S a m u l o w s k i e g o , Fr anciszka S a rn o w sk ie go , Fe łiksa S zr a j b er a , A lo jz ego Ś l i w y , E d w a r d a T u r o w s k i eg o , L eon a Wł o da r cz a ka . L udzi w a lc z ą c y c h o w y ­ z w o le n ie O lsztyna i organizację w ła d z y lu d o w ej na ty m te r e n ie u p am iętn iają ulice: P io tr a D i er n o w a , Z b ig n i e w a K o z ł o w s k i e g o oraz n a zw a park u P ar k M i e js k i nad Ł y n ą im . J a k u b a P r a w i ł ia. P r o feso ró w i za ło ż y c ie li u czeln i rol­ niczej A R T w O lsztyn ie p rzyp om inają ulice: T a d e u sz a Bloka, Jó ze fa Du bi s- kiego, T o m a s za D z ia m y , Mar ian a G ot ow c a, T a d e u sz a M ł y n k a , P r z e m y s ł a w a O l sz ew s k ie g o , K a z i m i e r z a K a l i n o w s k i e g o , S t a n i s ł a w a S ak o w ic z a , A d a m a S zo s t k i ew i cz a , W ł o d z i m i e r z a S z c z e k i n - K r o t o w a , S t a n i sł a w a W a d o w sk i e g o , W i k t o r a W a w r z y c z k a .

D o drugiej g ru p y n a leży za liczy ć n a z w y u p a m iętn ia ją c e p olskich p isarzy i p o e tó w . S ą to ulice: A d a m a A s n y k a , Jana K a s p r o w i c z a , M a n i K o n o pn ic k ie j, Ignacego Kr a si ck ie go , Ignacego K r a s z e w s k i e g o (pow inno być Józe fa Ignacego K ra sz e w s k i e g o ), A d a m a M ickietoicza, S ta n islam a M u r z y n o w s k i e g o , W ł a d y ­ s ła w a Orka na, Eug en iu sz a P a u k s z t y , B o l e s ł a w a Pr usa, Mik oł aj a Reja, W ł a ­ d y s ł a w a R e y m o n t a , M ar ii R o d z i e w i c z ó w n y , H e n r y k a Sienkietoicza, J u liu sza Sł ow ac k ie g o, A n d r z e j a Stru ga, Mel chi or a W a ń k o w i c za , S t a n i sł a w a W y s p i a ń ­ skiego, S te f a n a Że ro m sk ie g o. T y lk o jedna ulica u p a m iętn ia p o e tę obcej n a ro ­ dow ości, rosyjsk ie go ro m a n ty k a A l e k s a n d r a P us zk in a. M alarzom p ośw ięc ono ulice: Ju liusza K o s sa k a , Juliana Fałata; od n a z w isk m u z y k ó w utw orzono na zw y : F r y d e r y k a Chopina, S t a n i sł a w a M o n i u s zk i , Fe liksa N o w o w i e j s k i e g o , M i e c z y s ł a w a K a r ł o w i c z a , Ignacego P a d e r e w s k i e g o , K a r o l a S z y m a n o w s k i e g o . W iele n a z w nadano w O lsztyn ie celem u p a m iętn ien ia d ziałaczy p olsk iego ru ­ chu robotniczego, d em o k r a tó w i socjalistów : E d w a r d a A b r a m o w s k i e g o , Igna­ cego Da sz yń sk ie go , W ł a d y s ł a w a Hib ner a, Marcin a K a s p r z a k a , Ju liusza K o r ­

Typy s e m a n t y c z n e n a z w u l i c i p l a c ó w O l s z t y n a

55

N a z w y ulic i p la có w tej grupy n ie budzą na ogół k ło p o tó w p o p r a w n o śc io ­ w y c h . Ich człony odróżniające są n ie o d m ie n n e i w y s tę p u ją z a w sze w gen. sg., ty lk o w je d n y m w y p a d k u n a zw a u p am iętn ia d w ie o sob y i n a z w isk o w y ­

stąpiło w gen. pl. por. Ułica R o b e r t a i K a r o l a M a ł ł k ó w . Źle w y m a w ia n e lub z a p isy w a n e m ogą być je d y n e n a z w y u tw o rzo n e od im io n i n a z w isk obcych jak P lac Fran kl ina D. Ro os ev el ta , (w y m o w a R u z w e l t a ) P a tr ic e L u m u m b y , Jó ze fa Gr ot h a , Feli ks a S z r a j b e r a (z niem . S ch reiber). Zdarza się też błędna p isow n ia n a z w u tw o rzo n y ch od n a z w isk p olsk ich i tak np. Ulica Pu ła sk ieg o b y w a z a p isy w a n a jako P u ł a w s k i e g o , por. p od ob nie w G d y n i 19.

N a le ż y jeszcze zw rócić u w a g ę n a p o w sz ech n e z ja w isk o skracania n a z w p a m ią tk o w y c h teg o ty pu jako dłu gich , co w ią ż e się n a jczęściej z elip są członu u tożsam iającego ulica i n azw isk a patrona. W m o w ie potocznej m ó w i się w ię c n a M ick iew icza, na K ajki, na J a g ie llo ń c z y k a . Z w ią z a n e to jest ze sw o istą lek sy k a liza cją , po leg a ją cą na ro zlu źn ien iu i za tarciu z w ią z k u m ięd zy n azw ą a d esy g n a tem , w ty m w y p a d k u osobą u p a m iętn ia n ą 20. W w y ­ n ik u tego n a zw a u lic y sta je się p e w n e g o ty p u z n a k ie m — sy m b o le m słu ­ żącym k o m u n ik a cji języ k o w ej, a p rzesta je p ełn ić fu n k c ję p a m ią tk o w ą . P a ­ tr o n o w ie ulic i p la có w n ie są najczęściej zn an i m ieszk a ń co m m iasta. N a z w a u licy n ie kojarzy im się w ię c z k o n k retn ą m niej lub bardziej w y b itn ą osobą,

18 P o r . t a k i e j a k : T . O r a c k i , S l o i o n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w i e l a o d p o ł o w y X V w . d o 1945 r o k u . W a r s z a w a 1963; T . O r a c k i , T w ó r c y i d z i a ł a c z e k u l t u r y w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w l a t a c h 1945— 1970, O l s z t y n 1975; S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y d z i a ł a c z y p o l s k i e g o r u ­ c h u r o b o t n i c z e g o , t . 1. A — D , W a r s z a w a 1978; K r o n i k a O l s z t y n a 1945— 1950. Z a p i s a ł i w y d a ł A . W a k a r , O l s z t y n 1972; A . W a k a r , O l s z t y n 1353—1945, O l s z t y n 1971; C z . B r o w i ń s k i , o p . c i t . ; D w u d z i e s t o p i ę c l o l e c i e A k a d e m i i R o l n i c z o - T e c h n i c z n e j w O l s z t y n i e (1950— 1975), O l s z t y n 1975. 19 P o r . H . G ó r n o w i c z , T o p o n i m i a G d y n i , G d a ń s k i e Z e s z y t y H u m a n i s t y c z n e , 1983 [1964], n r 11, s s . 135— 164. 20 Z w r ó c i ł n a t o u w a g ę : M . B u c z y ń s k i , r e c . : K . H a n d k e , s e m a n t y c z n e i s t r u k t u r a l n e t y p y n a z w u l i c W a r s z a w y , O n o m a s t i c a , 1977, t . 22, s s . 258— 265.

56

którą upam iętnia, a je d y n ie z ulicą, do lokalizacji k tórej nie są p otrzebne do d a tk o w e in fo r m a cje doty c zą ce o sob y u p am iętn ian ej. P y ta n ia zad a w a n e w O ls z t y n ie 81 k im b y li T ad eu sz B lok, A d am S zo stk iew icz, S ta n isla w W a­ d ow sk i i in n i p a tr o no w ie ulic, najczęściej pozostają bez odpow iedzi, osoby p y ta n e m ó w ią o u lic y i ok reślają jej p oło żen ie lub znając je d y n ie form ę g e n e tiv u u tr w aloną w n a z w ie ulicy, często n ie łączą jej z osobą u p a m ię t­ nianą, którą n a w e t b y ć m o że znali osobiście.

N a z w y zw ią za n e z w y d a rzen ia m i d ziejo w y m i (23)

Zaliczono tu n a z w y u tw o rzo n e od d a t w y d a r z e ń h isto ry czn y ch : ulice 22 Lipca, X X - L e c i a P RL , 22 S ty cz n ia , 1 Maja, n a z w y ulic u tw orzon e od m iejsc bitew: G r u n w a l d z k a , W e s t e r p l a t t e ; z b io ro w y ch b o h a ter ó w w y d a rzeń h isto ry czn y ch : Plac A lia n tó w , Pla c A r m i i C z e r w o n e j , ulice: D ą b r o w s z c z a k ó w , I D y w i z j i , Jagiellońska, O b r o ń c ó w , P a r t y z a n t ó w , P ia s t o w s k a , P r zy ja ci ó ł, W a ­ lecz ny ch, A l e j a W o j s k a P o ls k ie go i ab stra k cy jn y ch pojęć z w ią z a n y c h z w y ­ darzeniam i d ziejow ym i: P la c Jednośc i S ł ow i a ń sk i ej , Ulica Ni epodległości, P lac Wolnoś ci, A l e j a W y z w o l e n i a , A l e j a Z w y c i ę s t w a .

P r z e d sta w io n e w tej g ru p ie n a z w y w y stę p u ją w form ie rzec zo w n iko w ej w gen. sg.: 22 Lipca, 1 D y w i z j i lu b pl. O br o ń c ó w , W a l e c z n y c h i jako takie są n ieo d m ien n e (poza członem ulica, plac, aleja); n ie p o d leg a od m ia n ie r ó w ­ n ież n a zw a W e s t e r p l a tt e , por. na U li cy W e s t e r p l a tt e , Ulicą W e s t e r p l a tt e . P o zo sta łe n a z w y w y stęp u ją w form ach p r z y m io tn ik o w y ch : G r u n w a l d z k a , Jagiellońska, P ia sto w sk a , D o ż y n k o w a i od m ie niają się za c h o w u ją c zw ią z e k z g o d y z członem ok reślanym , np. Ulica G r u n w a l d z k a , U l i cy G r u n w a l d z k i e j , Ulicę G r u n w a l d z k ą . N a z w y u tw o rzo n e od dat h isto r y c z n y c h za ch o w u ją stru k ­ tu r ę sk ła d n io w e g o zw iązk u rządu, por. Ulica P i e r w s z e g o Maja, U l i cy P i e r w ­ szeg o Maja, Ulicą P ie r w s z e g o Maja.

N a z w y u tw o rzo n e od im ion ś w ię ty c h i postaci literack ich

W grupie tej za n otow an o łą czn ie 9 n azw , sz eść u p a m iętn ia p ostacie l i t e ­ rackie: G r a ż y n y , J u ra n d a ze S p y c h o w a , P a na Ta deu sza , S m ę t k a , Sopl icy , Ś w i t e z i a n k i a trzy z o sta ły u tw o rzo n e od im ion św ię ty ch : Ś w i ę t e j B a r b a ry , Ś w i ę t e g o Wo jc iec ha , M ariańska. Spośród p rzy to czo n y ch n a z w o d m ienia się je d y n ie na zw a Ulica Mar iań ska , m ająca stru k tur ę sk ła d n io w ą zw ią z k u zg o ­ dy, człon y odróżniające po zo sta ły ch n a z w są n ieo d m ien n e.

N a z w y ulic i p la có w u p am iętn iając e n a z w y g eo graficzn e

Są to n a z w y nad an e celem u p a m iętn ien ia ró żn ych m iejsco w o śc i, mórz: B a ł ty ck a , i gór: Bi es zc za dz ka . N a z w y u tw o rzo n e od n a z w m iejscow ośc i, tw o ­ rzą d w a skupiska: jedno n a O sied lu M azu rsk im (daw niej K olo n ii M azu r­ skiej) A u g u s to w s k a , Białostocka, B ia ło w ie sk a, Biels ka, Bis ku p iń sk a, Br ac- ła w s k a , Ciechocińska, Elbląska, G d y ń s k a , G oł dap ska , Ko sz al iń sk a , Ł ęc zy c ka , Ł o w i c k a , Ł ó d z k a , N iborska (od N i b o r k dziś Nidzica), O lecka, Op ol ska , Piska, R z e sz o w s k a , S k i e r n i e w i c k a , S z c z y t n o w s k a (nazw a ta została u tw orzon a w for­ m ie n iep o p ra w n ej, bo p rzy m io tn ik od n a z w y m ia sta S z c z y t n o brzm i s z c z y - cieński, w ię c p o w in n o b y ć U lica S zc z yc ie ń s ka , p o w ia t sz cz yc ie ń sk i, gm ina

21 P r z e p r o w a d z o n o b a d a n i a a n k i e t o w e i w y w i a d y w ś r ó d m ł o d z i e ż y s t u d e n c k i e j m i e s z k a ­ j ą c e j i u r o d z o n e j w O l s z t y n i e , n a u c z y c i e l i , p r a c o w n i k ó w r ó ż n y c h z a k ł a d ó w p r a c y i l u d z i z a s ł u ż o n y c h d l a r o z w o j u k u l t u r y r e g i o n u .

Typy s e m a n t y c z n e n a z w u l i c i p l a c ó w O l s z t y n a 5 7

szczycieńslca), Z ak op iań sk a, i drugie sk u p isk o na O siedlu P odleśn a (na Za- torzu): B y d go sk a, C h e ł m i ń s k a , Gd ań sk a , K a t o w i c k a , Ma lb o rs k a, T c z e w s k a , To ruń ska . P oza ty m i d w o m a sk u p isk a m i pozostają jeszcze A l e j a K a l i n i n ­ gr a dz ka i u lic e G ietkom ska (G ietkow o, dziś G utkow o), K ołobrzeska, L u- belska.

W sz y stk ie n a z w y tej gru p y nie posiadają m o ty w a c ji se m a n ty c z n e j, ich człony odróżniające w y stę p u ją jako p rzy m io tn ik i w nom. sg . zach ow u jąc z w ią zek z god y z członam i, które określają, np. Ulica Bielska, U l i cy B ie l­ skie j, Ulicą Bielską, i o d m ian ę za ch o w u ją ró w n ież po ich elipsie: Olecka, O leckiej, Olecką.

N a z w y ulic i p la c ó w o treści etnicznej

N a leżą tutaj takie n a z w y jak: C ze sk a, M a zu rs ka , Plac M az u rs ki , W a r ­ m iń ska , Chło ps ka , L u d o w a , M ł o d z i e żo w a , Wło śc ia ńsk a. W sz y stk ie w y stęp u ją w fo rm ie p rzy m io tn ik o w e j i o d m ie nia ją się za c h o w u ją c zw ią z e k zg o d y z członem ulica, plac, k tó r y ok reślają, np. Plac Ma zu rs ki , Plac u M a z u r s k i e ­ go, P la c e m M az u rs ki m .

N A Z W Y K U LT U R O W E (33)

N a z w y tej gru p y za ch o w u ją śc isły zw ią zek z w y tw o r a m i k u ltu r y m a ­ terialnej, społecznej i d u ch o w ej. P o w sta ły od w y r a z ó w p o sp o lity ch o k r e śla ­ ją cy ch dzieła rąk ludzkich, m ó w ią o gm ach ach uży teczn o śc i publicznej, in ­ sty tu cja ch , w y tw o r a c h p rz e m y słu i są od b iciem d zia ła ln o ści c y w iliz a c y jn e j czło w iek a . W su m ie sta n o w ią 9,2% w s z y stk ic h n azw . P o d z ie lo n o je na trzy grupy:

N a z w y z w ią za n e z ob iek ta m i k u ltu r y m a ter ia ln ej (8)

Zaliczono tu n a stęp u ją c e n a zw y : K l as zt or na , K o l e j o w a , M a s zt o w a , P a r ­ k o w a , R at u s zo w a , S t a re Miasto, S t a r o m i e j s k a , Z a m k o w a . W sz y stk ie n a z w y tej g ru p y z a ch o w u ją r ea ln y zw ią z e k se m a n ty c z n y z ozn a cza n y m i m ie js c a ­ m i i część z n ich (poza u lic a m i P a r k o w ą i M a s z t o w ą ) n a le ż y do n a jsta r­ szych w topografii m iasta. W sz y stk ie są też o d m ie n n e np. R a t u s z o w a , R a ­ t u sz o w ej , R a t u s zo w ą , S t a r e Mias to, S t a r e g o Miasta, na S t a r y m Mieście (ostat­ nia n a zw a b y w a u ż y w a n a częściej na ozn aczen ie całego k o m p le k su u lic p o ło ­ żo n y ch w obrębie najstarszej części m iasta).

N a z w y zw ią z a n e z w y tw o r a m i rąk lu d zk ich (14)

Są to n a z w y n a w ią z u ją c e do szeroko p ojętej d ziałaln ości p rod u k cyjn ej człow iek a: B u d ow l an a , C e m e n t o w a , F a br yc z n a , M e t a lo w a , Pługi, P r z e m y s ł o ­ wa, P r z y d z i a ł o w a , S k ł a d o w a , S pó łd zie lcz a, S p r z ę t o w a , S t a l o w a , T o w a r o w a , T r a k t o r o w a , Żelazna. N a z w y tej g ru p y są n ow e, p o zb a w io n e m o ty w a c ji s e ­ m antyczn ej. Z a c ho w u ją odmianę, p ozostając w zw ią z k u zgody z człon em u lic a za w y j ą tk im n a z w y . U lic a P łu g i, U lic y P łu g i, U lic a P łu g i a le po e lip ­ sie członu utożsam iającego: M i e s z k a m na Pług ach 22.

22 P o r . n p . . w W a r s z a w i e , u l i c a N a l e w k i , i i n n e : K . H a n d k e , S e m a n t y c z n e i s t r u k t u r a l n e

58

N a z w y m ó w ią c e o ku ltu rze sp o rto w ej i w y p o c z y n k u (11)

Do gru p y tej należą takie n a z w y ulic jak: K a j a k o w a , L e t n i s k o w a , P la ­ ż o w a , P ł y w a c k a , S p a c e r o w a , S p o r t o w a , T u r y s t y c z n a , W a k a c y j n a , W ę d k a r ­ ska, Wc za s o wa , Żegl ars ka, w sz y stk ie u tw o rzo n e w sposób k o n w en cjo n a ln y , p ozb aw ion e m o ty w a c ji se m a n ty czn ej i od m ie nn e w e d łu g d e k lin acji p r z y ­ m iotn ik ow ej. Część n a zw tej g ru p y tw o r z y n ie w ie lk ie skupisko na osiedlu L ik u sy ( Le tn isk ow a, K a j a k o w a , W ę d k a r s k a , P ł y w a c k a , W c za s ow a, W ak a c yj n a) p ozostałe położone są w różnych częściach m iasta.

N A Z W Y TO PO G RAFICZNE (122)

Są to n a z w y n a w ią zu ją c e do a p e la ty w n y c h o k reśleń terenu, jego flory i faun y oraz n a z w y śc iśle z w ią za n e z in n y m i n a z w a m i w ła sn y m i. Tw orzą grupę m ocno zróżn icow ą pod w z g lę d e m zn a czen io w y m , g d y ż w ła śc iw o ści to ­ pograficzn ych , które m o g ły p osłu ży ć do nadania n a z w y u lic y jest w iele.

N a z w y ulic i pla có w zw ią za n e z n a zw a m i m ie jsc o w y m i (7)

N a z w y tej grupy są p on o w io n e od części m iasta, d a w n y c h w si lub osad np. P ię kn a Góra, K o r t o w a A R T (druga n a zw a fu n k cjo n u je na ok r e śle n ie zesp ołu b u d y n k ó w uczelni) i u tw o rzo n e od n a z w m iejscow ośc i, do k tór ych prowadzą: B a r t ą sk a — Ba rt ąg , Jarocka — Jarot.y, P i e c z e w s k a — P ie c ze w o , Tr a ck a — Tr ack, W a r s z a w s k a — W arszaw a. N a z w y p o n o w io n e najczęściej u ż y w a n e są bez członu u toż sam iające go i zach o w u ją c flek sję, stru k tur a ln ie niczy m n ie różnią się od n a z w m iejsco w y ch , np. P ię k n a Góra, na P ię k n e j G órze, P ię k n e j G ó r y, K o r t o w o , K o r t o w a , w K o r t o w i e (ostatnio s ły s z y się też na K o r t o w i e ) , a n a z w y w sk a z u ją ce k ie r u n e k o d m ieniają się jak p rzy ­ m iotniki, za ch o w u ją c zw ią zek z god y z członem , k tó r y określają, np.: Ulica Jarocka, U li cy Jaroc ki ej, Ulicą Jarocką, Tra cka , Tra ck ie j, Tracką.

N a z w y u tw o rzo n e od n a z w roślin (50)

N a z w y z w ią za n e z szatą roślinną są w O lszty n ie grupą dość liczną (13,9%), w śród nich dają się w y o d ręb n ić n a z w y sk u p io n e w k o m p le k s y t e ­ m atyczne. Tw orzą je u lice noszące n a z w y od d rzew , p o łożon e n a osie dlu P o d ­ lesie: A k a c jo w a , B r zo z o w a , Dę b ow a, G r a b o w a , J od ło w a, K a s z t a n o w a , K l o n o ­ w a, L im b o w a , S osn ow a, Ś w ie r k o w a , W ierzbow a, nad an e w la ta ch 1959— 1965. Poza ty m sk u p isk iem p ozostaje je d y n ie ulica Lipow a, u tw orzon a w c z e ś­ niej. Część z u lic teg o k o m p lek su została później w y sa d z o n a g atun k am i d rzew w sk a z u ją c y m i n azw ę, u zy sk u ją c w te n sposób w tó rn ą m o ty w a c ję . D ru g ie sk upisko tw orzą u lic e położone na osiedlu Z ielona Górka, n a d a n e od n azw d rzew i k r z e w ó w o w o co w y ch : A g resto w a , C z er e śn io w a, J e ż y n o w a , Ma lino wa , M o r el o w a , M o r w o w a , P o rz e c zk o w a , W i ś n i o w a . W iele u lic od n a z w roślin u p r a w n y c h i k w ia tó w p oło żo n y ch jest na o sie dlu D ajtki: B ł aw at n a , C h a b r o ­ wa, Ch m iel n a, Jęcz mie nna , K ą k o l o w a , Ko n o p n a , Ł ub ia n ow a, M a k o w a , P s z e n ­ na, R z e p a k o w a , Sienna, Ż y t n i a , z w ią za n e z n im i są ró w n ie ż p o łożon e tu n a z w y o te m a ty c e rolniczej: Gr on o w a . K ło s o w a , Nasienna, S i ew n a , S t r ą k o ­ w a , Z b o żo w a, Ż niw na . P oza t y m sk u p isk iem pozostają jeszcze ta k ie n a z w y jak: Ja go do wa , Gł ogo wa, Mleczna, O w o c o w a , A l e j a Róż, W r z o s o w a . W sz y stk ie n a z w y tej g ru p y (oprócz n a z w y A l e j a Róż) są o d m ie n n e zarów n o z czło­ n em u to ż sa m ia ją cy m jak i po jeg o elip cie w e d łu g d e k lin acji p r zy m io tn ik o ­

Typy s e m a n t y c z n e n a z w u l i c i p l a c ó w O l s z t y n a

59

w ej: Ulica K l o n o w a , U li cy K l o n o w e j , Ulicą K l o n o w ą , Ch m iel n a, C h m ie ln ej , C h m ie ln ą . W n a z w ie A l e j a R ó ż o d m ie n n y jest tylko człon p ie r w sz y Aleja , dru gi za w sze pozostaje bez zm ia n y (zw iązek rządu) np. M i e s z k a m na A l e i Róż, A l e j a Róż, Idą A l e j ą Róż.

N a z w y u lic u tw o rzo n e od n a z w z w ie r z ą t i k op alin (18)

N a jliczn iejszą grupą tw o rzą tu n a z w y u tw o rzo n e od n a z w p ta k ó w , sk u ­ p io n e na o sie dlu G utkow o: Bociania, Gołąbią, Jaskółcza, Jastr zęb ia , K a n a r ­ k o w a , K r u c z a , Ła b ęd zia , Orla, P a w i a , S ło wi cz a , Sokola, So wi a , S z p a k o w a , Wilgi, Wr onia. P oza ty m sk u p isk ie m p ozostają je d y n ie trzy na zw y : Ra k o w a , Ż u r a w i a i B u r s z t y n o w a . W sz y stk ie n a z w y (poza U licą Wilgi) m ają je d n a k o ­ w ą bu d ow ą i odm ianę. Człon u lica p ołą czo n y jest z w ią z k ie m zg o d y z p r z y ­ m io tn ik iem od n a z w y ptaka: Ulica S o w i a (sowa), U l i cy S o w i e j , Ulicę So wią. W n a z w ie Ulica W i l g i o d m ie n n y jest tylko człon p ierw szy , dru gi stoi zaw sze (rów nież po elip sie p ie r w sz e g o ) w gen. sg. Ul icy Wilg i, Ulicę Wilgi.

N a z w y m ó w ią c e o p ołożen iu u lic y w te r e n ie i jej cechach (26)

Z aliczono tu n a z w y ok reśla ją ce k ształt ulicy, jej w ie lk o ść , d łu gość oraz p ołożen ie w z g lę d e m n a tu r a ln y c h lub sz tu czn y ch form te r e n o w y c h : B or o w a , Dolna, D zi a ł k o w a , Górna, Granic zn a, K r a ń c o w a , Jez iorna, K r ę t a , K r ó t k a , Leśna, N a d J ar e m , Na S k a rp i e, O bi e g o w a , O k o p o w a , O g ro dni cz a, Okó lna , Okr ągła , Po dg órn a, P o d w a l e , P op rz e cz n a , S to k o w a , Ustr on ie, W ąs k a, W i d o k , Ws cho dn ia , Z a m k n ię ta . W sz y stk ie n a z w y tej g ru p y posiadają m o ty w a c ję se m an tyczn ą. D w ie z n ich m a postać w y r a ż e ń p r zy im k o w y ch : N a d Ja re m , Na S k a r p i e i są n ieo d m ien n e. N ie o d m ieniają się ró w n ie ż n a zw y : Ulica Us tronie, Ulica W i d o k , Ulica Podv ja le, a le ty lk o w ó w cza s, g d y są u ż y w a n e z członem uto ż sa m ia ją cy m po jego elip sie po d leg a ją p ra w o m flek sji, p r z y j­ m ując k o ń c ó w k i d ek lin a cji rzec zow n ikow ej: M i e s z k a m m i ę d z y W i d o k i e m i P sz e n n ą na O k r ą g łe j. P o zo sta łe n a z w y o d m ie nia ją się w e d łu g d ek lin a cji p rzy m io tn ik o w ej: O bi e g o w a , O b i e g o w e j , O b i e g o w ą i z człon em ulica łączą się z w ią zk iem s y n ta k ly c z n y m zgody.

N a z w y ulic o treści n astrojow ej

W y d zielon o tu n a z w y ch a ra k tery zu ją ce nastrój ulicy: Cicha, Dobr a, Jas­ na, P ro m ie n is ta , S ielsk a, Sł oneczna, S m ętn a, S po ko jn a , Po lna, T ę cz ow a, W e ­ soła, Rolna, Wo dn a; u tw o rzo n e od części dnia i pór roku: Le tni a, Jesienna, Poranna, Wios en na , Z im o w a , oraz sk u p ion e na o sie d lu p r z y u lic y B a łty ck iej n a z w y u tw o rzo n e od n a z w kolorów : Biała, Bł ęki tn a, Cz arn a, K o r a l o w a , R ó ­ ż o w a , Zielona, Żółta. W sz y stk ie n a z w y tej g ru p y p o w sta ły w sposób ty p o ­ w o k o n w e n c jo n a ln y , są w ię c p o zb a w io n e m o ty w a c ji se m a n ty czn ej, z czło­ n em ulica pozostają w zw ią zk u z g o d y p rzy jm u ją c k o ń c ó w k i d e k lin a cji p rzy - m io tn ik o w e j np. Ulica Biała, U l i cy Białej, Ulicę Białą i z a ch o w u ją je też po elip sie tego członu: Ró ż o w a , R ó ż o w e j , Róż ową .

N A Z W Y ULIC OD N A Z W ZA W O D Û W I S T A N O W IS K

Do g ru p y tej zaliczon o łączn ie 9 n a z w o ch a ra k terze p r o fesjo n a ln y m . M ożna je podzielić na n a z w y z w ią za n e z w o jsk o w o ścią : A r t y l e r y j s k a , Plac L o tn i k ó w , Oj ic er sk a, Sa pe rs ka , Żo łni er ska ; u tw o r z o n e od n a z w z aw od ów :

60

A s t ro n o m ó w , Bar tn ick a, R y b a k i, i ty tu łó w n a u k ow ych : Profeso rs ka. Sześć spośród p rzytoczon ych tu n a z w p rzyb iera k o ń c ó w k i p rzy m io tn ik ó w np. S a ­ per ska , Sa p er sk ie j, Sa pe rs k ą , jedna rzeczow n ików : Ulica R y b a k i, Ulicą R y ­ bak ów , Ul icy R y b a k ó w , R y b a k i, R y b a k ó w , Na R y b a k a c h i d w ie są n ie o d ­ m ienne: P iać L o tn i k ó w , Plac u L o tn i k ó w , P la c e m L o tn i k ó w . W toponim ii Ol­ sz tyn a brak jest n a zw słu że b n y ch i u tw o rzo n y ch od cech ów , tak ty p o w y c h w n a z e w n ic tw ie starych m ia st p olsk ich 2S.

NA Z W Y D Y F R EN C Y JN E (1)

Zaliczono tu n azw ą Ulica N o w a Niepod leg ło śc i, którą uznano za d y fe - r en cyjn ą do n a z w y Ulica Niep odl egłoś ci. W iele n a z w z członem n o w o - do­ d an ym do już istn iejącej n a z w y u licy w y s tę p u je w różnych m ia sta ch p o l­ sk ich J*.

* + •

O gółem poddano k la sy fik a c ji i p rzed staw ion o tu 360 u rzęd o w y ch n a z w ulic, alei i p la c ó w u ż y w a n y c h w sp ó łcz eśn ie w O lsztynie. W śród n ich w y o d ­ rębniono 195 n a z w p a m ią tk o w y ch , 33 n a z w y k u ltu r o w e w ła śc iw e , 122 n a z w y topograficzne, 9 n a d a n y c h od n a zw z a w o d ó w i sta n o w isk i 1 n a z w ę d y fe r e n - cyjną. N a z w y p a m ią tk o w e podzielono na: n a z w y n ad a n e od im io n i n a ­ zw isk ok reślo ny c h osób (120 — czyli 33,3% w s z y stk ic h nazw ), u tw o rzo n e od n a z w w y d a r z e ń h isto r y c z n y c h (23), im ion św ię ty c h i postaci lite ra ck ich (9), od n a z w g eo g ra ficzn y ch (35) oraz od n a z w n a ro d ó w i grup ludności (8). N a z w y k u ltu r o w e (9,17%) pod zielon o na n a z w y zw ią z a n e z o b iek ta m i k u l­ tu r y m ater ialn ej (8), u tw o rzo n e od n a z w w y t w o r ó w p ro d u k cy jn y ch czło­ w ie k a (14) oraz m ó w ią c e o k u ltu rze sp ortow ej i w y p o c z y n k u (11). Wśród n a z w topo g r a ficzn y ch (33,88% w s z y stk ic h nazw ) w y d z ie lo n o n a z w y k ie r u n ­ k o w e i p o n o w io n e (7), u tw o rzo n e od n a z w roślin (47), zw ierz ą t i k op alin (18), m ó w ią c e o p o łożen iu u lic y w te r e n ie i jej ce c h a c h (24) oraz n a z w y ulic o treści n a stro jo w ej (26). P onad p o ło w ę p rzed sta w io n eg o tu m a ter ia łu s t a ­ no w ią w ię c n a z w y p a m ią tk o w e (54,15%) o charak terze k on w en cjo n a ln y m , oparte na w zorach zap o ży czo n y ch z in n y c h m ia st polskich. O b ja w e m tej k o n w en cjo n a liza c ji jest też pop u larna ostatnio w różnych m iastach m oda na tw o rzen ie n a z w o jed nolitej treśc i te m a ty c z n e j np. od n a z w p ta k ó w , k w ia ­ tów , drzew .

W sp ółczesn e n a z w y O lsztyna są złożone z członu u tożsam iającego ułica (335), aleja (5), pla c (10) i w jed n y m w y p a d k u p a r k oraz z członu odróżnia­ jącego, k tó r y p ełn i w ła śc iw ą fu n k cję n a zy w a ją cą . J e st nim tu przym iotnik: Cicha, M al in ow a, rzec zo w n ik w nom . sg., nom.: W idok, R y b a k i lu b gen. sg., gen. poi.: An t o n i eg o Ma łeckiego, Wilgi, L o tn i k ó w , w y r a ż e n ie p rzyim k ow e:

23 P o r . n p w W a r s z a w i e : B e d n a r s k a , B l a l o s k ó r n i c k a , P i e k a r s k a , R y m a r s k a I i n n e z a K . H a n d k e , S e m a n t y c z n e i s t r u k t u r a l n e t y p y n a z w , s s . 63—103 ; w L u b l i n i e n p . C z a p n l c z a : M . B u c z y ń s k i , o p . c i t . , s. 139; w P o z n a n i u n p . B e d n a r s k a , G r a n c a r s k a : Z . Z a l e w s k i , N a z w y u l i c w P o z n a n i u z p l a n e m W i e l k i e g o P o z n a n i a , P o z n a ń 1926, t e ż w i n n y c h m i a s t a c h 24 P o r . K . H a n d k e , C z ł o n t t n o w o a w p o l s k i c h n a z w a c h u l i c i m i e j s c o w o ś c i , S t u d i a z F i ­ l o l o g i i P o l s k i e ] i S ł o w i a ń s k i e j , 1966, t . 6, s s . 33—39; w L u b l i n i e : M . B u c z y ń s k i , o p . c i t . s s . 138— 161.

Typy s e m a n t y c z n e n a z w u l i c i p l a c ó w O l s z t y n a

61

C złon uto ż sa m ia ją cy z człon em o d różn iającym łą c z y się w stru k tur ze sk ła d n io w ej z w ią z k u zgody, gdy m a ch arak ter p r zym iotn ik a — w te d y oba człon y są od m ienn e, lub rządu, g d y drugi człon w y s tę p u je w fun k cji rzeczow . nika, w te d y flek sji p o d lega najczęściej ty lk o człon p ierw szy . N a le ż y p a m ię ­ tać, b y w p rzyp ad k u od m ie n n y ch n a zw u lic z a c h o w y w a ć ich fleksję, u ż y ­ w a ją c w ła śc iw e g o p arad ygm atu .

W ą tpliw ości p o p ra w n o ścio w e m ogą budzić też w ła śc iw e u życia p rzy - im ków : na w , p r z y , do w fu n k cji p rzestrzen n ej. P r z y im e k na jest u ż y w a n y przy n azw ach części sk ła d o w y c h tery to rió w , p o w ie m y więc: m i e s z k a ć na Liku sa ch , jec ha ć na K ol on ię M az u rs k ą, bo tr a k tu je m y te n a z w y jako części m iasta. N a tom iast przy n a zw a ch jed n o stek a d m in istra c y jn y ch i topogr aficz­ n y ch p o jm o w a n y c h z w y c z a jo w o jako sa m o d zieln e jednostki, p rzy im ek na jest za stę p o w a n y przez p rzyim k i do, w , np. m i e s z k a ć w K o r t o w i e , w G u t k o w i e , j ech ać do K o r t o w a , do G u t k o w a , tak jak do W a r s z a w y , w W a r sz a w i e . Przy n a z w a c h ulic u ż y w a się obocznie form: m i e s z k a ć na u li cy Dłu giej : m i e s z k a ć p r z y u ł i cy Dł ugiej, m i e s z k a ć na P la c u Be ma: m i e s z k a ć p r z y Płac u B e m a, na R y n k u obok w R y n k u , przy czym fo rm y z p rzy im k a m i p r z y , w u w a ża n e są za urzęd ow e, bardziej oficjalne.

N a le ż y p ostu low ać, b y organa adm inistracji p a ń stw o w e j Zaprzestały p r z e m ia n o w y w a n ia je d n y c h n a z w u lic na inne, a nad ając n a z w y u licom n o w o z b u d o w a n y m , zw r a c a ły u w agę, b y n a z w y te b y ły zw ią z a n e z ty p e m n a z e w n ic tw a lok a ln eg o - i n ie ra ziły w n im sw o ją o b ecn ośc ią 2S. N o w e n a z w y n a le ż y tw o r z y ć w sposób p op raw n y, zgod n ie z za sa da m i polskiej g ra m a ty k i i tak, żeb y u ż y tk o w n ic y nie m ieli k ło p o tó w z ich w y m o w ą , p iso w n ią i od ­ m ianą. 25 W a ż n i e j s z e z a s a d y s t o s o w a n i a p r z y n a d a w a n i u n a z w u l i c , o m a w i a W . F a l k o w s k i , N a z w y u l i c го W a r s z a w i e , B i u l e t y n T e c h n i c z n y M i n i s t e r s t w a G o s p o d a r k i K o m u n a l n e j , 1984, n r 4— 8, s s . 17—20, S E M A N T I S C H E T Y P E N Z E I T G E N Ö S S I S C H E R S T R A S S E N - U N D P L A T Z B E Z E I C H N U N G E N I N O L S Z T Y N G e g e n s t a n d d e r A b h a n d l u n g i s t d i e s e m a n t i s c h e A n a l y s e v o n S t r a s s e n - u n d P l a t z b e ­ z e i c h n u n g e n i n C l s z t y n . M a n h a t s i c h h i e r a u f d i e z e i t g e n ö s s i c h e n N a m e n b e s c h r ä n k t , d i e h a u p t s ä c h l i c h i n d e n l e t z t e n 2C J a h r e n e n t s t a n d e n , i m Z u s a m m e n h a n g m i t d e r S t a d t e n t w i c k ­ l u n g , d e m E i n g l i e d e r n n e u e r G e l ä n d e , e h e m a l i g e r D ö r f e r u m O l s z t y n . U b e r d i e H ä l f t e d e s h i e r v o r g e l e g t e n M a t e r i a l s b i l d e n G e d e n k n a m e n (54,15°/*) m i t k o n v e n t i o n e l l e m C h a r a k t e r , n a c h V o r b i l d a n d e r e r p o l n i s c h e r S t ä d t e . Z a h l r e i c h v o r h a n d e n s i n d e b e n f a l l s t o p o g r a p h i s c h e N a m e n , d i e a n d i e G e l ä n d e b e z e i c h n u n g e n a n k n l l p f e n , a n s e i n e P f l a n z e n - u n d T i e r w e l t (33,88®/e a l l e r N a m e n ) . E s w u r d e n w e n i g N a m e n v e r z e i c h n e t , d i e m i t E r z e u g n i s s e n d e r m a t e r i e l l e n g e ­ s e l l s c h a f t l i c h e n u n d g e i s t i g e n K u l t u r i n V e r b i n d u n g s t e h e n (9,2®/«) s o w i e N a m e n a n d e r e r T y p e n , z В a b g e l e i t e t v o n B e z e i e h u n g e n v o n B e r u f e n o d e r S t e l l u n g e n (9 N a m e n ) .