A C T A U N I V Ë R S I T A T I S L Ô D Z I E N S I S
FOLIA H ISTORICA 2, 1981
R yszard Rosin
ZGIERZ W XII—XVI W.
Jedn y m ze starszych i znaczniejszych m iast na obszarze ziem daw nych w o jew ództw łęczyckiego i sierad zkiego był Zgierz. Nie w iem y dokładnie — podobnie jak w p rzy p ad k u przew ażającej w iększości osiedli w yw odzących się z w czesnego średniow iecza — kiedy został założony. N ajstarsza w zm ianka o nim pochodzi z 1231 r., ale zanim trafił »na k a rty historii", istniał już od dłuższego czasu. Tem atem niniejszego a r
tykułu je s t w łaśnie om ów ienie roli Zgierza w XIII w., a także zaplecza osadniczego, sto su nk ów dziesięcinnych i innych zagadnień w sk a z u ją cych na jego p rzy najm niej X II-w ieczne pochodzenie, a n astęp n ie po czątków o raz dziejów m iasta od po ło w y X IV do d ru g iej połow y XVI w. Z akres p roblem atyki a rty k u łu u k ształto w ał się przede w szystkim pod w pływ em stan u lite ra tu ry 1, a zw łaszcza dw óch p rac pośw ięconych w y łącznie tem u m iastu. Pierw szą z nich opublikow ał w 1933 r. Bronisław W achnlk-. J e st to praca o ch ara k te rz e p opularnonaukow ym , (sam a u to r nazw ał ją szkicem) i mimo szero k ich ram ch ronologicznych — obejm uje bow iem okres od XIII do końca X V III w. — liczy zaledw ie 48 stron. W latach m iędzyw ojenn y ch spełniała ona sw oje zadanie, zapoznając ogólnie m iłośników histo rii z p rzedrozbiorow ym i dziejam i Zgierza. O d n alezienie now ych źródeł i zastosow anie bardziej w n ikliw ych m etod
1 S p ośród sta r sz y ch prac o Zgierzu d ru k o w a n y ch w w y d a w n ic tw a c h e n c y k lo p e - d y c z n o -slo w n ik o w y c h na u w a g ę z a słu g u je przed e w szy stk im o p is tej m ie js c o w o ś c i pióra M. R a w i t y - W i t a n o w s k i e g o 1 B. C h l e b o w s k i e g o za m ie sz cz o n y w S ł o w n ik u g e o g r a f i c z n y m K r ó l e s t w a P o ls k ie g o i i n n y c h k r a j ó w s ł o w i a ń s k i c h (t. 14, W a rsza w a 1900, s. 576— 578).
2 Por. B. W a c h n i k , Z gie rz . S z k ic h i s t o r y c z n y , cz. 1, Z g ie r z r o ln ic n o -rz em ieś ln i- c z y , Z gierz 1933.
badań pozw ala jedn ak znacznie w zbogacić w nioski p odane przez W a- chnika. A utorem d ru g iej pracy, w y d ru k o w an ej w 1959 r., je s t Stanisław M arian Z ajączko w sk i3. O graniczy ł się on — zgodnie z głów nym i k ie ru n kam i sw oich badań — do om ów ienia c h a ra k te ru g ro d u zgierskiego oraz o sadnictw a n ajbliższych okolic, a chronologicznie jego w yw o dy zam y k a ją się zasadniczo na połow ie XIV w.; d alej (do 1420 r.) sięga jedy nie m arginesow o. T akie u jęcie tem atu pow ażnie u tru d n iło w yciągnięcie w niosków retro sp e k ty w n y c h , zwłaszcza w zakresie genezy m iasta i u k ła
du dróg. ,
A u to r n iniejszego a rty k u łu zain tereso w ał się dziejam i Zgierza w ra m ach p o d jęty c h pod koniec lat p ięćdziesiątych badań nad początkam i m iast daw nych w ojew ództw łęczyckiego i sieradzkiego w raz z ziem ią w ieluńską. W roku 1966 w y głosił referat pt. Zgierz w średniow ieczu
' na sesji nau kow ej zorganizow anej w tym m ieście na zakończenie ob
chodów T y siąclecia Państw a Polskiego. P rzedstaw iony w ów czas m a te rial został n astęp n ie całkow icie p rzero bio n y i w zbogacony o nowe źródła. Pozwoliło to na sform ułow anie kilku now ych u staleń na tem at n ajsta rsz y ch dziejów Zgierza; n iek tó re z nich były refero w an e podczas sesji i innych podobnych sp o tk ań o rg anizow anych w tej m iejscow ości.
N ajstarsze źródła pisane dotyczące Zgierza pochodzą co praw da do piero z XIII w., zaw ierają jed n ak szczegóły św iadczące, iż do tego czasu m iejscow ość ta przebyła już znaczną drogę rozw oju. N ależy p rze de w szystkim podkreślić jej znaczenie jak o m iejsca zjazdów i pobytu książąt. Także w a rt pod k reślen ia jest fakt, że posiadała ona kościół się g a ją c y p rzyn ajm niej przełom u XII i XIII w. oraz kom orę oelną istn ie jąc ą zapew ne już w p ierw szej połow ie XII w.
D okum ent z 1231 r.4 mówi o zam ianie dóbr, zatw ierd zon ej podczas św iąt W ielkanocy, na k tó re zjechali tu taj: książę K onrad M azow iecki w raz z czterem a synam i, książę W ład y sław Odonic, biskup w łocław ski M ichał, opat sulejow ski W ilerm an z parom a zakonnikam i oraz kilku panów . N ależy przyjąć, iż niektóry m z książąt i do stojników św ieckich to w arzyszy ły żony, biskupow i natom iast przedstaw iciele kapituły, a w szystkim służba.
N astępna w zm ianka o Z gierzu pochodzi z 1248 r. i rów nież dotyczy zjazdu, ale m niej okazałego; przeb y w ał w ted y tu taj książę Kazim ierz K onradow ie w raz z urzędnikam i dw orskim i oraz z dzielnic k u jaw skiej i łęczyckiej, a także z parom a panam i św ieckim i. Zgierz w ym ieniają
3 S. M. Z a j ą c z k o w s k i , U w a g i n ad p o c z ą t k a m i Z g ie rz a , „R ocznik Łódzki" 1959, t. 2(5), s. 271— 282.
4 K o d e k s d y p l o m a t y c z n y P o ls k i (dalej: KDP), t. 1— 2, w yd . L. R z y s z c z e w - s к i, A. M u c z k o w s k i , W a rsza w a 1847— 1853, t. 1, nr 20.
ponadto jako m iejsce w y sta w ien ia dwa dokum enty z 1257 r., jed e n z nich został jed n a k u zn an y za falsyfikat®,
W dokum encie z 1255 r. dla W a rty w y stę p u je jak o św iadek A leksy, k apelan ze Zgierza®. Na tej podstaw ie p rzy ję to w litera tu rz e przedm iotu, iż m iejscow y kościół w zniesiono przed w ym ienioną datą. Ten term inus
ante quem m ożna jed n a k p rzesu nąć oo n ajm n iej o 24 lata w stecz. W ro
ku 1231 obchodził bowiem tu taj — ja k już w sp o m n ia n o — św ięta w ie lk a nocne książę K onrad w raz z rodziną, księciem O donicem o raz w ysokim i dostojnikam i duchow nym i i panam i św ieckim i; w iakim zespole m ożna było to uczynić jed y n ie w m iejscow ości po siad ającej kościół. N ależy zatem przyjąć, iż kościół zgierski ufundow ano przed 1231 r. K arol Pot- kański p o d aje naw et, że m ogło to n astąp ić już w roku 1161 i chociaż sw ego przypuszczenia nie podbudow ał żadnym i argum entam i, nie ma podstaw , a b y całkow icie je odrzucić, zw łaszcza w obec fak tu płacenia przez p;ęć wsi n ależących do m iejscow ej p arafii dziesięciny kolegiacie łęczyckiej, k tó ra w łaśnie podczas ko n sek racji dokonanej w tym że roku otrzym ała sw oje u p o sażen ie7.
N astęp n ą w zm iankę o kościele zgierskim zaw iera dokum ent z 1295 r., w k tóry m p o śró d św iadków w y stęp u je Jaschon scriptor ac rector eccle-
sie de Zger. J a k w ykazał K arol M aleczyński, był to n o tariusz kancelarii
m ałopolskiej W łady sław a Łokietka już od 1290 т., a zapew ne rów nież w ielkopolskiej Przem yśla II. W spo m n ian y n ato m iast w 1255 r. k ap e lan A leksy jest zapew ne id en tyczn y z kapelanem tegoż imienia, w ym ie nianym dość często w d okum entach K onrada M azow ieckiego i Bolesław a K onradow ica, a raz n aw et — w 1242 r. — nazw anym podkanclerzem . Parafia zgierska m ogła być zatem w XIII w. preb en d ą n adaw aną du chow nym , k tó rzy byli zatrud n ieni w k an celariach książąt sp raw u jący ch w ładzę m iędzy innym i nad Łęczyckiem. O jej ponad przeciętny m zna czeniu św iadczy także istn ienie p rz y n iej już pod koniec X IV w. altarii, co w ow ych czasach było rzadkością. N a p o czątku XVI w. do parafii należało oprócz m iasta 14 wsi i jedn a kuźnica. Poprzednio b y ła ona jeszcze w iększa, w je j skład w chodziła rów nież Radogoszcz, a może n aw et Łódź, k!óra pod w zględem kościelnym usam odzielniła się dopiero na przełom ie X I \ i X V w. Pogląd n atom iast Ja n a Łukow skiego, iż do p a rafii zgierskiej jeszcze w 1407 r. należał K rzepocinek, a niew ykluczone,
5 D o k u m e n t y k u j a w s k i e i m a z o w i e c k i e p r z e w a ż n i e г XIII w ., w y d . В. U l a n ó w - s k i , „ A rch iw u m K o m isyi H isto ry czn ej" 1888, t. 4, s. 184; S. M. S z a c h e r s k a , Z d z i e j ó w k a n c e la r ii k s i q z q t k u j a w s k i c h w XIII w i e k u . D w a n ie z n a n e d o k u m e n t y s z p e t a l s k i e , „Studia Ż ródlozn aw cze" 1960, t. 5, s. 8— 11, 16, 20.
6 KDP, t. 2, nr 64.
7 K. P o t k a ń s k i , O p a c t w o na ł ę c z y c k i m g r o d z ie , „R ozpraw y W y d z ia łu H is- to r y cz n o -F ilo z o fic zn eg o A k a d e m ii U m iejętn o ści" 1902, S. II, t. 18, s. 175; S. Z a j ą c z k o w s k i , P o c z q lk i k o l e g i a t y ł ę c z y c k i e j . P r z y c z y n e k do d z i e j ó w o s a d n i c t w a z ie m i ł ę c z y c k i e j , „R oczn iki H isto ry czn e" 1958, R. 25, s. 169— 170.
że także- cala parafia Leżnica W ielka, jest, błędny, gdyż m iejscow ości te b y ły zbyt d aleko położone od Zgierza. O n e z n adan ia arcy b isk u p ieg o o d d aw ały jed y n ie dziesięcinę z ról km iecych. Jeszcze w 1407 r. p a tro nem m iejscow ego kościoła miał b y ć św. M ikołaj, o p iek u n podróżnych; Ja n Łaski w ym ienia natom iast św. K a ta rz y n ę 8.
Z dokum entu W ład y sław a Łokietka, w y staw ion ego w 1318 r., w y n i ka — ja k to zostanie d alej przed staw io n e — że Zgierz m iał kom orę celną już przed rokiem 1288°. Inne źródła w skazują, iż m ogła ona istnieć już iw XII w. W izy tacja z 1512 r. p o d a je bowiem , że p re p o z y t łęczycki p o biera dziesięcinę ty godniow ą z ceł w Łęczycy, Zgierzu i K rośniew icach. D ochody te pierwoLnie n ależały zapew ne do a rc y b isk u p stw a g n ieźn ień skiego, ogólnie w spom ina o nich bulla z 1136 r. P rep ozyt łęczycki m ógł je o trzym ać w raz z uposażeniem kolegiaty, podczas jej konsek racji w roku 1161.
Istnien ie kom ory celnej oraz p obyty książąt z dw orem w skazują, że przez Zgierz przechodziła droga o znacżeniu państw ow o-handlow ym , za liczana do g ru py zw anej od XIII w. viae publicae, viae m agnae, sLraiae
publicae (drogi takie zn ajdow ały się pod sp ecjaln ą opieką w ładców ,
o bow iązyw ał na nich tzw. m ir drogow y). Prow adziła ona na południe z Łęczycy, k tó ra już za pierw szych Piastów była stolicą prow incji, n a stęp nie księstw a, od XIV w. w ojew ództw a, a od p rzełom u XII i XIII w. rów nież arc h id ia k o n a tu 10. Z racji w ięc sw oich funkcji państw ow o-adm i- n isirac y jn y ch i kościelnych, a po n ad to znacznego zaaw ansow an ia gospo darczego. m iała połączenia ze w szystkim i w ażniejszym i ośrodkam i w k ra ju 11.
Rozwój osadnictw a, znany nam zarów no ze źródeł pisanych, jak i archeologicznych, a nadto rozm ieszczenie n a jsta rsz y ch ośrodków kasz
8 KDP, t. 2, nr 157; J. Ł a s k i , Liber b e n e li c jo r u m a r c h i d i e c e z y i g n ie ź n ie ń s k ie j, w y d . J. Ł u k o w s k i , t. 2, G n iezn o 1881, s. 382, 385; K s i ę g i s ą d o w e ł ę c z y c k i e od
1385 d o 1419 (dalej; K£Ł), cz. 1— 2, [w :] T e k i P a w iń s k i e g o , t. 3— 4, W a rszaw a 1897, cz. 1, nr 5700; K. M a l e c z y ń s k i , Z a r y s d y p l o m a t y k i p o l s k i e j w i e k ó w śr ed n ic h, cz. 1, W r o cla w 1951, s. 121— 122, 124, 140— 141, 152, 186— 187.
» K o d e k s d y p l o m a t y c z n y M a ł o p o l s k i . 1153— 1333. (dalej: KDM), w y d . F. P i e к o s i ń s к i, t. 2, K rak ów 1886, nr 573; W i z y t a c j e d ó b r a r c y b i s k u p s t w a g n i e ź n i e ń s k ie g o i k a p i t u ł y g n i e ź n i e ń s k ie j z X V I w., w yd . B. U l a n o w s k i , K rak ów 1920, s. 244; N a j s t a r s z e p a p i e s k i e b u lle p r o t e k c y j n e dla b i s k u p s t w p o ls k ich , cz. I, Bulla g n i e ź n i e ń s k a z r. 1136, w y d . O. Ł a s z c z y ń s k a , P ozn ań 1947, s. 15.
111 R. R o s i n, R o z w ó j l e r y t o r i a l n o - p o l l l y c z n y d a w n y c h z i e m w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o (X X V w,), „Prace i M a te r ia ły M uzeum A r c h e o lo g ic z n e g o i E tn ograficzn ego w Łodzi" 1975, ser. arch., nr 22( s. 416, 418, 421— 425.
11 R. R o s i n , P a b ia n ic e w X V i X V I w i e k u , [w s| D z ie j e P abianic, pod red. G. M i s s a 1 o w e j, Łódź 1968, s. 20— 34; t e n ż e , P io t r k ó w T r y b u n a l s k i w ś r e d n io w i e c z u , [w:] 750 la t P io t r k o w a T r y b u n a l s k i e g o . M a t e r i a ł y na s e s j ę n a u k o w ą , pod red. R. R o s i n a, P iotrków T ry b u n a lsk i 1967, s. 15— 20.
telańskich oraz relik ty rozplanow ania p rzestrzen n eg o zachow ane w m a teriałach k artog raficzny ch z przełom u XVIII i XIX w. pozw alają p rzy jąć, że n a jsta rsz a droga z Łęczycy na połu d nie — p ow stała w X—XI w. — prow adziła z tej m iejscow ości przez Parzęczew , Kazimierz, Luto m iersk, Pabianice, Tuszyn, W olbórz i Sulejów do K rakow a lub Sando m ierza. W X II—XIII w. w yrósł przy te j trasie now y punkt w ęzłow y — Piotrków . Z n ajd u jący się pom iędzy Pilicą i Lutom ierskiem odcinek drogi, wraz ■/, przedłużeniem w kieru n k u północno-zachodnim przez M ałyń do Spicym ierza i U niejow a, służył do u trzy m an ia kon taktów pom iędzy do bram i — założonego w 1176 r. — k laszto ru sulejow skiego, skupionym i kolo sam ego Sulejow a oraz koło B ałdrzychow a nad N erem . K onrad Jażdżew ski widzi w nim część X I-w iecznego szlaku łączącego Ruś z Poznaniem i Szczecinem 12.
M etryk a m onarszej k om ory celnej w Z gierzu została już om ówiona. Na podstaw ie podobnych przesłanek m ożna rów nież kom orę celną w Ło dzi datow ać na pierw szą połow ę XII w., a le przypuszczenie to jest s ła biej um otyw ow ane, gdyż po raz pierw szy w źródłach pisanych pojaw ia się ona dopiero w lata ch sześćdziesiątych XVI w. N ajpóźniej jedn ak mogła pow stać przed rokiem 1332, poniew aż jak o kom ora m onarsza po winna istnieć już przed przejściem dóbr łódzkich w ręce biskupów w ło cław skich, co w łaśn ie n astąp iło przed tym rokiem .
1 rak t lętzy ck o -k rak o w sk i w spom niany jest także w przyw ilejach lo k acy jn y ch z 1414 r. dla Łodzi i z 1467 r. dla Rzgowa, położonego koło p rzep raw y przez Ner, przy której, w edług danych z 1509 г., pobierano myło, a ponadto znajdow ało się rozw idlenie drogi publicznej z P io trko wa w k ieru n k u Zgierza oraz Pabianic. K orzystał z tej drogi (tzn. przez Zgierz) dwór królew ski pod ró żujący w 1478 r. z Łęczycy do Piotrkow a, w latach 148.,— 1487 z K ujaw do M ałopolski, a w roku 1504 ze Zgierza do P iotrkow a i n astęp nie do D obryszyc. Łaski w ym ienia, niez,ależn:e od innej, która wiodła do Pabianic, slraiam publicam prow adzącą ze Zgie rza do Łodzi j ze Rzgowa do Łęczycy, a zatem p rzebieg ającą przez Łódź i Zgierz. W edług dokum entu z 1550 r. zgierzanie pow inni podwo- dy w kierunki! K łodaw y do starczać ty lko do Łęczycy< w k ieru n k u Piotrkow a zaś — tylko do T u szy n a13.
12 K. J a ż d ż e w s k i , C m e n t a r z y s k o w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e w L u to m iersk u p o d Ł odzią w ś w i e t l e bad a ń z r. 1949, „ M ateriały W cze sn o śre d n io w iec zn e" 1949/1950, t. 1, s. 162.
13 Rach u n ki k r ó l e w s k i e z lat 1471— 1472 i 1476— 1478, oprać. S. G a w ę d a , Z. P e r z a n o w s k i , A. S t r z e l e c k a , W r o cła w — K rak ów I960, s. 32; Liber qu ita n tia ru m A l e x a n d r i r e g is ab. a. 1502 a d 1506, [w:] T e k i P a w iń s k ie g o , t. 1, W ar szaw a 1897, s. 101— 105; L u stracja w o j e w ó d z t w w i e l k o p o l s k i c h i k u j a w s k ic h . 1564— — 1565, cz. 2, w y d . A. T o m c z a k , B y d g o szcz 1963, s. 132; B ib lio tek a R a czy ń sk ich
O bow iązek d ostarczan ia podw ód w yw odzi się z system u posług obo w iązujących w m onarchii w czesnofeudalnej. W raz z rozw ojem im m u n itetu w XIII w.> a n a stęp n ie praw a niem ieckiego, zaczął on stopniojvo zanikać, obciążał jed n ak nadal dobra k lasztorne oraz m iasta, zwłaszcza królew skie, przy czym nieraz zam ieniano go na op łaty p ien ię żn e 14.
O pisane po byty k siążąt w Z gierzu pozw alają przypuszczać, iż jego m ieszkańcy daw ali p odw ody już w X.III w. W ok resie reform K azim ie rza W ielkieg o część m iast została zw olniona całkow icie z tego obo w iązku, innym w yznaczano dokładnie jego zasięg i częstotliw ość. Z a pew ne do za ta rg u na tym tle odnosi się .sprawa w ytoczona w 1391 r. przez zgierzan m ieszkańcom K ow ala (kujaw skiego?), iż pochow ali się przed nimi, w yraźnie zaś o tym mówi dokum ent Zygm unta Starego z 1533 r., n ak azu jący tuszynianom bez o ciągania się zm ianę w ich m ieście podwód jad ący ch ze Zgierza do P io trkow a15. W spom niany już dokum ent z 1550 r. u stala nato m iast także, że zgierzanie m ają daw ać podw ody w k ieru n k u Radom ia jed y n ie do Rawy, a w k ieru n k u Błonia — do Sochaczew a. Za dalsze k o rzy stan ie z teg o ro d zaju usług — p o dobnie jak na trasach do K łodaw y i P iotrkow a — n ależy im płacić.
Zasięg dostarczania podw ód do Łęczycy i T uszyna został u stalo n y zapew ne / а rządów Kazim ierza W ielkiego, do R aw y i Sochaczew a nato m iast jesl chyba późniejszego pochodzenia, gdyż m iasta te w raz z podległym i im tery to riam i zostały w łączone do K orony dopiero w latach 1462 i 147618. N ie w yklucza to jednak, m ożliw ości istnienia połączeń do tych m iejscow ości już w cześniej, a n a w e t tra k to w a n ia ich przez w ładców Polski i M azow sza, u trzy m u jący ch na ogół żyw e k o n takty, już w XIV w. jak o dróg publicznych. T rak t do Rawy. przechodził przez Brzeziny, gdzie krzyżow ał się z drogą łęczycko-inow łodzką b ę d ącą fragm entem znanego już w X III—X IV w .17 połączenia Rusi i po łudniow o-w schodniej M ałopolski z Pomorzem. T ra k t do Sochaczew a wiódł z kolei przez Łowicz (jego m ieszkańcy prow adzili w 1511 r. spór о с ło płacone w S trykow ie i Zgierzu) i był częścią długiego szlaku m azow iecko-śląskiego, k tó ry w 1570 r. w ym ienia p rzy w ilej celny dla
w P ozn aniu, rkps 85, k. 123A— 123vj A rch iw um G łó w n e A k t D a w n y ch w W ar s z a w ie (dalej: A G A D ), D ok u m en ty p e rg a m in o w e (dalej: dp.) nr 3760; R o s i n( P abia nice..., s. 32— 34.
14 Por. J. B a r d a c h , H is to r ia p a ń s tw a i p r a w a P ols ki do p o ł o w y X V w i e k u . W arszaw a 1957, s. 144, 263, 265, 471. O p o d w o d a ch w Ł ęczy ck iein i S ierad zk iem por. R. R o s i n, Z d z i e j ó w p o c z t y w Ł ó d z k ie m (od p o ł o w y X V w i e k u ) , [w:] F i la t e li s t y k a w Ł ó d zk iem , pod red. R. R o s i n a, Łódź [1977], s. 148.
15 KSŁ, cz. 2, nr 3624.
16 A. S w i e ż a w s k i , R a w s k i e k s i ę s t w o P i a s t ó w m a z o w i e c k i c h . 1313— 1462. D z i e j e p o l it y c z n e , Łódź 1075, s. 164— 167.
17 Рог. K. M y ś l i ń s k i , W ó j t d z i e d z i c z n y i r ada m i e j s k a w Lublinie. 1317— — 1504, Lublin 1962, s. 107— 108, 112— 115.
S ierad za18. N iek tó rzy au to rzy uw ażają, że prow adzi! on, ze Zgierza w k ieru n k u południow o-zachodnim do Kazim ierza i L utom ierska19 — o środków po siad ający ch dogodne połączenia poprzez Sieradzkie i Ka liskie ze Śląskiem . C hociaż znane do tychczas źródła sprzed XV II w, nie w ym ien iają bezpośred nio tej drogi, u sy tu o w a n ie geograficzne oraz rozm ieszczenie ośrodków m iejskich20 i kom ór celnych p rzem aw iają za istnieniem takiego połączenia. N ie pow stało ono jed n a k w cześniej, niż w drugiej połow ie XIII w. Jak o całość natom iast szlak m azow iecko- -śląski u k ształto w ał się dopiero w XVI w., gdyż z tego stulecia po chodzi p rzew ażająca w iększość d o ty czący ch go źródeł. Poprzednio jeżdżono z M azow sza na Śląsk przez Piotrków i W ielu ń 21.
W yznaczanie Zgierza w X III w. na m iejsce zjazdów państw ow ych, istnieni« w nim już w tym czasie kościoła, w y stępow anie w najbliższym sąsiedztw ie wsi służebnych oraz w zm ianka z 1345 r. o grodzisku, stały się dla P otkańskiego podstaw ą do w y su n ięcia przypuszczenia, że znajdow ał się tu taj gród k asztelański, a J. K. K ochanow ski p rzy jął je za pew nik. Je d n ak badania S tanisław a M arian a Z ajączkow skiego w ykaza ły, iż Zgierz nie był siedzibą kasztelanii. Nie przesądza to sprawy' istnienia w tej m iejscow ości g rodu oraz ośrodka zarządu dóbr książę- cych2!. '
W sie m onarsze w okolicach Zgierza nie tw orzyły w XV—XVI w. odrębnej królew szczyzny, lecz w chodziły w skład starostw a łęczyc kiego. Znaczna ich liczba i duża odległość od Łęczycy pozw ala przyjąć, że do -XIV w. m ogły stanow ić o d ręb n y kom pleks m ajątk o w y . W edług luaK acji z lat 1564— 156523 n a stę p u jąc e wsie królew skie w okolicach
18 M a trlc u la ru m re g n i P o lo n ia e su m m a r ia (cUlej: MRPS), pars 1— 5, W arszaw a 1905 1961, p. 4, nr 9907; A G A D , dp. nr 3040; R. R o s i n, S i e r a d z ś r e d n i o w i e c z n y w ś w i e t l e ź r ó d e ł p i s a n y c h , „Prace i M a ter ia ły M uzeum A r ch e o lo g ic z n e g o i E tnogra ficzn eg o " 1962, nr 7, s. 32— 33.
16 Гог. m. in. .i. W e y m a n n , Cła i d r o g i h a n d l o w e w P o ls ce p i a s t o w s k i e j , P oz n ań 1938, m apa.
- II. S a m s o n o w i c z , P r z e m ia n y t osi d r o ż n e j w P o ls ce p ó ź n e g o ś r e d n i o w i ę - cza , „P rzegląd H isto ry czn y " 1973, t. 64, z. 4, s. 699— 700,
21 R o s i n , P i o t r k ó w T ry b u n a lsk i... , s. 19.
-2 P o t к a ń s к i, op. cit., s. 106, 175; J. K. K o c h a n o w s k i , K i e d y Boruta b y ł p a c h o lęc iem , [w;] S z k ic e i d r o b i a z g i h is t o r y c z n e , ser. II, W a rsza w a 1908, s. 126, 146, 153; S. M. Z a j ą c z k o w s k i , op. cit., s. 275— 282; L ust ra cja w o j e w ó d z t w w i e l k o p o l s k i c h i k u j a w s k ic h . 1789, cz. 3, W o j e w ó d z t w a ł ę c z y c k i e i b r z e s k o - k u j a w s k i e , w yd . A. T o m c z a k przy w s p ó łu d z ia le Z. K ę d z i e r s k i e j , W a rsza w a — P ozn ań—
Toruń 1977, s. 73; A G A D , Z b iory k a rto g ra ficzn e (dalej: zk.) nr 258— 6; W o je w ó d z - - k ie A rch iw um P a ń stw o w e w Łodzi (dalej; W A P Ł ).-zk . nr 2654. W ed łu g W a c h n i k a (op. cit., s. 18) łą k a G rod zisk o zn a jd o w a ła s ię przy ul. S zla ch tu zo w ej i s z o s ie k on sta n ty n o w s k ie j.
Z g ie r:a • przew ażnie w całości — n ależały bezpośrednio do s ta ro stw a łęczyckiego bądź były dzierżaw ione przez szlachtę: D ąbrów ka (obecnie W ielka), G linnik24, K rogu'ec, K ow alew ice, K rzeszew (obecnie Szlachecki), K rzeszew Średni albo K rzeszów ek (obecnie R ządow y)23, Lućiftierz, O rle, Sw ędów , Szczawin, W iączeń Leśny, W iączeń Polny i Z e g rżany. Do dóbr m onarszych należały także w tych stro n ach przed końcem XV w. w sie służebne: Łagiew niki, Skotniki oraz Sokolniki (te ostatnie położone co p raw d a w znacznej odległości od Zgierza, ale za to blisko g ru p y m iejscow ości sk upionych koło Krzeszew a), a po nadto Łódź-w;eś nad ana przed 1332 r. biskupom w łocław skim i Rado- goszcz, k tó ry pom iędzy rokiem 1242 a 1397 przeszedł w ręce sz la c h ty 26. N ie w szystk ie w ym ienione w sie istniały w XIII w., ale należące do nich grunta już w led y tw o rzy ły praw ie zw arte tery torium , któ reg o najw ażniejszym ośrodkiem był w łaśnie Zgierz.
G rodzisko zgierskie w ym ienia nie tylko dokum ent z 1345 r„ lecz także lu stracja z 1789 г., a ponadto jest ono zaznaczone jak o nazwa polna na dw óch pochodzących z początku XIX w. planach, k tó re lo k a lizują je na zachód od m iasta, przy brodzie przez Bzurę. N ależy dodać, iż o kreślen ie '.o już od 1345 r.oznaczało jed y n ie łąkę w chodzącą w skład uposażenia w ójta27.
Rozpoczęte w 1967 r. badania arch eologiczne na obszarze Zgierza nie u ja w riły żadnych pozostałości po grodzie, m ożliw e więc, że jego te re n zajęto pod zabudow ania fabryczne. Na jednym ze stanow isk, m ianow icie 7, od k ry to sk ład ające się z dw óch chat, paleniska oraz ce
24 W ła d y sła w , k s ią ż ę d ob rzyń sk i i łę c z y c k i, d ał w 1333 r. za p o ło w ę G lin n ik a dw a ła n y w Z egrzan ach — por. S. i S. M. Z a j ą c z k o w s c y , M a t e r i a ł y d o s ł o w n i ka g e o g r a i i c z n o - h i s t o r y c z n c g o d a w n y c h z i e m ł ę c z y c k i e j i s i e r a d z k i e j . Do 1400 roku, cz. 1— 2, Łódź 1966— 1970, cz. 1, s. 86. N a d a n e w te d y H en ry k o w i d w a ła n y z rolą i zagrod ą o trzy m a ły im m unitet g o sp o d a r cz y oraz są d o w y ; stw o r z y ło to p o d sta w ę do w y o d rę b n ie n ia się ich pod w z g lę d e m osad n iczym . Od w ła ś c ic ie li z XV I w., G liń sk ich lub Z egla ń sk ich , zw a n o je G liń szc zy zn ą v e l Z e g la ń szczy zn ą , a po p rzejściu w XV III w . w r ę c e S tęp o w sk ich zm ien io n o n a z w ę na S tęp o w izn a i pod n ią znana je s t o b e c n ie w ie ś p o ło żo n a na p ó łn o cn y w sch ó d o d Z gierza (Lustracja... 1564— 1565, s. 151; Lus tracja... 1780, s. 70; P o ls k a X V I w i e k u p o d w z g l ę d e m g e o g r a l i c z n o - s t a t y s t y c z n y m , t. 2, W i e l k o p o l s k a , w y d . A. P a w i ń s к i, [w;] Ź ró dła d z i e j o w e , t. 13, W a rsz a w a 1883, s. 123).
2i W y m ien io n y w lu stracji z 1564— 1565 r. (L u s tr a c ja ... 1564— 1565, s. 160) K rze sz e w S ło w ik o w y , to o b e c n ie w ie ś S ło w ik . K rzeszew S z la ch eck i je st n a to m ia st w ty c h że źród łach n a zw a n y — ja k o to w y n ik a z op isu je g o g ra n ic — K rzeszew em P isk o
rze. •
28 S. Z a j ą c z k o w s k i , S tu d ia na d o s a d n i c t w e m d a w n y c h ziem : ł ę c z y c k i e j i s i e r a d z k i e j w XII— Х /V w. U w a g i i s p o s tr z e ż e n i a , „Studia z D z iejó w O sa d n ictw a ”
1966, t. 4, s. 25— 26. •
ram iki, pozostałości po osadzie, początkow o d atow ane w yłącznie na' w iek XIII, w m iarę jed nak postępu badań ró w nież na XII w.28
W św ietle p rzytoczonych m ateriałów zasiedlenie Zgierza w XII w. w y daje się bezsporne. Jeżeli więc nie gród, to m usiały znajdow ać się tu taj p rzy n ajm n iej jak ie ś znaczniejsze zabudow ania, któ re były o środ -1 kiem zarządu gospodarczego k ilk u n astu wsi — a ponadto m iały po m ieszczenia służące książętom jak o m ieszkanie podczas ich podróży. Na nadrzęd ne znaczenie o m aw ian ej m iejscow ości w stosunku do o k o li cznych osiedli w sk azu je także istn ien ie kościoła ufundow anego przed 1231 r. O db yw ały się p rzy nim zapew ne — jak p rzy w iększości w cze snośredniow iecznych św iątyń — targi i ja rm a rk i29.
P rzedstaw iona c h a ra k te ry sty k a Zgierza pozw ala przypuszczać, iż był on m iejskim ośrodkiem p rze d lo k ac y jn y m 39. K iedy otrzym ał praw a m iej skie — dokładnie nie wiem y, gdyż jego pierw otne p rzy w ileje lo k ac y j ne zaginęły. Jeszcze do niedaw na p rzy jm o w a n o 31, iż nastąpiło to przed 1318 r., poniew aż w w ydanym w tedy p rzy w ileju dla k lasztoru w ąchoc kiego jest nazw any civitcis. D okładna analiza pow yższego aktu pozw a la ten term inus ante qu em przesu n ąć о 30 lat w stecz.
W ym ien io n y przyw ilej składa się z pięciu zasadniczych części: m o tyw acji jego w ydania, ’streszczen ia trzech dokum entów w ystaw ionych poprzednio z jednoczesnym zatw ierdzeniem zaw artych w nich po stan o w ień oraz now ych nadań i ogólnego potw ierdzenia p rzyw ilejó w dla dóbr klasztornych. Potrzebę w yd an ia now ego ak tu um otyw ow ano tym, że poprzednie były zaopatrzone w pieczęcie, k tó re u tra c iły ważność. S treszczenie pierw szego dokum entu mówi o zm ianie w si W itowice'23.
-8 L. К a j z e r, Z gierz . S t a n o w i s k o 7, „Inform ator A r c h e o lo g ic z n y . Badania 1У68 r." 1969, s. 208— 209; ib id e m 1970, s. 2 0 8 -2 0 9 ,- i b id e m 1971, s. 137— 138. N a sta n o w isk u tym o d k ry to r ó w n ież p o z o sta ło śc i po o s a d n ic tw ie p óżnorzym skim . W raz z d a w n iejszy m i zn a lezisk a m i, k tóre d o k ła d n ie o p isa ł L, K o w a l e w s k i , (Z p r z e s z łośc i Zgie rz a, „G azeta Z gierska" 1923, nr 5), w g n a jn o w sz y c h badań są on e d a to w a ne na ok res k u ltu ry p rzew o rsk iej, tj. od ok. 250 r. p. n. e. do 375 r. n. e. — por. E. K a s z e w s k a , K u ltu r a p r z e w o r s k a w P o ls ce ś r o d k o w e j , „Prace i M a teria ły Mu- zeu hi A r c h eo lo g icz n e g o i E tn o g r a ficzn eg o ” 1975, ser. arch., nr 22, s. 198— 201.
29 W а с h n i k, op. cit., s. 12.
30 Por. S. K r a k o w s k i , W k w e s t i i m illen iu m m ia s t p o l s k i c h — A k c e p t a c j e i k o n t r o w e r s j e , „ Z eszy ty N a u k o w e UŁ" 1969, S. I, z. 60, s. 54— 56; t e n ż e , Z d z i e j ó w o s a d n i c t w a m i e j s k i e g o w ś r e d n i o w i e c z n e j P ols ce, „Sp raw ozd ania z C z y n n o śc i i P o sied zeń N a u k o w y c h ŁTN" 1963, R. 17, nr 1, s. 4— 5.
31 R. R o s i n, Stu d ia z d z i e j ó w m ia s t d a w n y c h w o j e w ó d z t w : ł ę c z y c k i e g o i sie- r o d z k i e g o (XII X V / w.), „Sp raw ozd ania z C z y n n o śc i \ P o sied zeń N a u k o w y c h ŁTN”
1959, R. 14, nr 1, s. 13; S. M. Z a j ą c z k o w s k i , op. cit., s. 274, 282— 283.
-2 K. N i w i ń s k i ( O p a c t w o c y s t e r s ó w w W ą c h o c k u . Fu n dacj a i d z i e j e u p o s a ż e n ia d o k o ń c a w i e k ó w śr edn ic h , „R ozpraw y W y d zia łu H is to ry c zn o -F ilo zo fic zn eg o PAU" 1930, t. 68, i odb., s. 77) id e n ty fik u je ię n a z w ę z W ita szew ica m i, n atom iast S. i S. M. Z a j ą c z k o w s c y (op. cit., cz. 2, s. 179) u w a ża ją ją za za g in io n ą . Jed en
położonej koło Łęczycy, n a m iasto targ o w e K azim ierz, k tó re może być przeniesione na praw o średzkie; streszczenie drugiego — o zam ianie wsi Sm olice na Babice; trzecieg o — o nadan iu opatow i i konw entow i w ąchockiem u po łow y Praw ęcic za cło ,,[...] de Kazim ir ipsorum civita le
et Shegrz с i v i t a t e n o s t r a [podkr. R. R .], quod ad eos racione com- m utacionis dicte civila tis K azim ir pro V ito w ic z et suis pertinenciis, cum dictis abbate et c o n v e n tu per ns facte [...],,S3. K ońcow e po stan o
w ienia z 1318 r, nie d otyczą dziejó w Zgierza.
N ależy p rzyjąć, iż streszczenia dokum entów podano w kolejności chronologicznej ich w ystaw iania^4. Znana jest d ata zam iany Smolić na Babice, gdyż zachow ał się pełny tek st tej tran sak cji. U czyniono to w 1288 г., a zatem zam iana W itow ie na Kazimierz n astąp iła przed tym rokiem , n atom iast nadan ie połow y Praw ęcic za cło w K azim ierzu i Zgie rzu po tym roku, a przed rokiem 1318. Przypom nijm y, iż streszczenie trzeciego dokum entu podaje, że tran sak cja obejm uje także cło w m ieś cie Zgierzu, k tó re k lasztor w ąchocki otrzym ał przy zam ianie W itow ie na Kazim ierz. N astąpiło to — jak już zaznaczono — p rzed 1288 г., a za tem rów nież przed tym rokiem Zgierz był m iastem i miał kom orę cel ną.
M iejski c h a ra k te r Zgierza w tym o k resie pośw iadcza pośrednio do kum en t księcia K azim ierza łęczyckiego w y d a n y w 1292 r. dla opactw a su lejow skieg o33. K siążę pozw olił w ted y lokow ać wsie klasztorne na p r a w ie średzkim , któ re p o siad ają Łęczyca i i n n e j e g o m i a s t a . Na podległym mu obszarze ziemi łęczyckiej m ogły to być w tym czasie jed y n ie Zgierz i Brzeziny, pozostałe bow iem m onarsze ośrodki m iejskie p o w stały tu taj dopiero po X III w.
W podobnym położeniu jak Zgierz znajd uje się w iększość m iast polskich pow stałych p rzed XV w. Znam y jed ynie tak zw ane pierw sze zapisy p o tw ierd zające ich m iejski ch arak ter, ale brak jest p ierw o tn y ch przyw ilejów lok acyjnych. Z achow ały się natom iast późniejsze, są to jed n ak tylk o renow acje p raw a m iejskiego lub potw ierdzenie, nadanie albo pow iększenie up osażenia w ó jto stw a itp., nie m ożna zatem
trak-z argu m en tów p r trak-z y to ctrak-z o n y c h w tej sp ra w ie prtrak-zetrak-z w sp o m n ia n y ch au to ró w je st c a ł k o w ic ie m y ln y . U w a ża ją on i m ia n o w ic ie , iż W ito w ie m. in. z te g o p ow odu m e m ożna id e n ty fik o w a ć z W ita sz e w ic a m i, p o n ie w a ż w ie ś o tej n a z w ie w XV I w. nie \v y stę p u je w sk ła d zie dóbr k a zim ie rsk ich n a le ż ą c y c h do k lasztoru trze m eszy ń sk ie g o , k tó r y p rzejął je po k la szto r ze w ą ch o ck im . Jak m ożna w y m a g a ć , ab y b y ła w po sia d a n iu z a k o n n ik ó w , sk oro przed 1288 r. p rzeszła w r ęc e k s ią ż ę c e .
33 KDM, t. 2, nr 573.
34 K. N i w i ń s k i , D o k u m e n t y Ł o k ie t k a dla d ó b r ł ę c z y c k i c h o p a c t w a w ą c h o c k i e go, „K w artaln ik H is to r y c z n y ” 1932, R. 46, t. 1, s. 373— 375; t e n ż e , O p a c t w o ..., ». 76— 77.
tow ać ich jak o dow odu u padk u m iasta i założenia go od now a. jak to nadal czyni w ielu auto ró w p rac p op u larn o n au k o w y ch 36.
O uposażeniu w ójto stw a zgierskiego dow iadujem y się z ak tu w y staw ionego dopiero w 1345 r. Poprzednio należało ono do Piotra, b y łego k asztelan a brzezińskiego, ale kiéd y ten z niego zrezygnow ał, W ła dysław , książę łęczycki i dobrzyński, nadał je praw em dziedzicznym Sam borow i, skarbnikow i łęczyckiem u. Ponieważ n iektó re punkty d y spozycji tego dokum eniu są niejasne, podstaw ow a jej część zostanie przytoczona in exten so : ,,[...] advocaciam in S zg e izs cum duobus mo-
lendinis et piscinis et in eisdem m olendinis cuilibet voluntarie m olare, cum pascuis &t G rodzisko penes flu v iu m et cum pratis, que occurunt flu- viu m usque ad granicies et in w lgari C rothczicze, que pertinent ad dicta prata, et cum borris, m ellificiis et cum hiis, [...] cum silva Miro- sc h o w y e cz, [...] cum om nibus u tilita tib u s et p ro ven tib u s in vlgari Thu- ro yed z [...] et quatuor m ansis agri in C rothczicze". W ó jt m iał ponadto
pobierać V« od w szelkich czynszów w m ieście i wsi Z egrzany oraz po 1 groszu od rzem ieślników i Vj k ar sądow ych. O trzym ał także zw olnie nie od w szelkich posług, sądzić m iał w edług praw a średzkiego, a on lub jego sp ad k d b iercy mogli w ó jstw o sprzedać, darow ać lub z a m ienić, po uzy sk an iu jed n a k na to zgody k sięcia37.
C y to w an y p rzy w ilej znam y z tran su m p tu dokonanego w 1447 r. Porów nanie z innym i źródłam i w ykazuje, iż przy tej okazji zniekształ cono zapew ne nazw y polne, a ponadto zm ieniono sens dyspozycji, tra k tu jąc część z nich jak o coś niezależnego od obiektów , do k tó ry c h się odnoszą. Do w ójtostw a należało zatem pastw isko (później łąka) zw ane Grodziskiem , a nie pastw isko i G rodzisko. Podobnie przedstaw ia się spraw a z obiektem zw anym T h u ro yed z. W lu stracji z 1789 r. w y stęp u je on jak o las T u ro w iec należący do wsi Z egrzany i położony p rzy d ro dze do Łagiew nik, na g ran ic y ze Stępow izną, aM arek K oter lokalizuje — zapew ne ty lko południow ą jego część — na południe od drogi p ro w a dzącej ze Zgierza do Łagiew nik. Ta sam a lu stracja las M iro scho w yecz nazyw a M ieroszew ic, nato m iast opis p arafii z 1784 r. zna go jako M iroszew , położony na praw o od drogi ze Zgierza do Sokołow a. W ach- nik podał, iż las o tej nazw ie rozciąga się od ,,Przem ysłu C hem icznego" (obecnie Z akłady Przem ysłu Barw ników ,,Boruta") aż po Piaskow ice.
36 Por. R. R o s i n, P o c z ą tk i m ia s ta Łodzi, „R ocznik Łódzki" 1973, t. 17(20), s. 9— 10, 20.
37 K n ig i p o l s k o j k o r o n n o j m ie t r i k i X V s to l e t i a , w y d . T. W i e r z b o w s k i , t. 1, W arszaw a 19)4, nr 24.
Jeszcze do dzisiaj na południow y zachód od Zgierza zachow ały się la sy 38.
N ajb ard ziej k o n tro w ersy jn a je st nazw a C rothczicze. Już sam fakl użycia jej w dokum encie z 1345 r. w celu ok reślenia dw óch zupełnie odm iennych obiektów , to jest łąki oraz łanów w ójtow skich, budzi za strzeżenie. W ach n ik odczytał tę nazw ę jako K rócioe i odniósł ją do łąki oraz p o la położonego przy drodze do K o nstantynow a i przy d aw nej ul. Juliusza. L ustracja z 1789 r. — pow ołując się na dokum ent księ cia W łady sław a — zam iast łąki C rothczicze w ym ienia łąki Kos sówki, a pole w ójta nazyw a Krowie. Pierw sza z tych nazw odpow iada łąkom, któ re na po chodzących z początk u XIX w. planach okolic Zgierza w y stę p u ją ja k o K ossow ski lub K ossow skie i u sy tu o w an e są na zachód od łąki Grodzisko, a na południe od now ego tra k tu do A lek san d ro w a39. D rugiej n atom iast nazw y w spom niane plan y nie zaznaczają, a lokali-, zacja a re a łu w ójtow skiego p o d an a przez W achnika budzi zastrzeże nia. W edług dokum entu z 1553 r. a re a ł ten m iał się bowiem znajd o w ać w e wsi Z egrzany, w łączonej w latach 1820— 1823 do Zgierza i po łożonej na w schód od m iasta40. N ie bez znaczenia w tej sp raw ie jest rów nież fakt, iż wzm ianki o łanach w ójta i lesie T urow iec w y stęp ują razem, 2apew ne zatem sąsiadow ały one ze sobą, podobnie jak łąki G rodzisko i K ossow skie oraz las M iroszew , położone na południow y zachód od m iasta.
D okładniejsze w y jaśn ien ie lokalizacji i iden ty fikacja w ym ienionych nazw polnych w ym aga d a łs/y c h p o szu k iw ań w źródłach z o k resu od XVII w. w łącznie do początku XIX w., ale poniew aż tego rodzaju ba dania w y k raczają poza ram y chronologiczne niniejszego arty ku łu, o g r a niczono się tu ta j jed y n ie do zasygnalizow ania zw iązanych z tym pro
blem em rozbieżności. •
L ustracja z lat 1564— 1565 nie opisuje uposażenia w ójtostw a, ponie w aż posiadał je w tedy Ja n Lutom irski, k tó ry już w 1550 r. otrzym ał.
38 L ustra cja ... 1789, s. 68, 70, 72— 74; R. K a c z m a r e k , Z g ie r z z o k o l ic ą p o d k o n i c c X V II I w i e k u ( O p is t o p o g r a l i c z n y par aiii), „C zasop ism o P rzyrod n icze ilu str o w an e" 1937, R. U , z. 5— 6 i odb., s. 11, 13; W a c h n i k , op. cit., s. 18; M. K o t e r , Z a g o s p o d a r o w a n i e p r z e s t r z e n n e o b s z a r u o b e c n e j Ł o d z i u s c h y ł k u o k r e s u p r z e d p r z e - m y s l o w e g o (ok. 1820 r.), „M ateriały i Studia R ady N a u k o w e j przy P rezy d en cie M iasta Ł odzi”, 1974, z. 4, Plan r e k o n s t r u k c y j n y o r g a n iz a c ji p r z e s t r z e n n e j obsz a ru o b e c n e j Ł odzi p o d k o n i e c r z ą d ó w p r u s k i c h ( o k o ło 1804 r.), ark. 1. Lustracja w yd an a przez Z. G u i d o n a (Lustracja w o j e w ó d z t w w i e l k o p o l s k i c h i k u j a w s k ic h . 1628— 1632, cz. 3, W o j e w ó d z t w a : ł ę c z y c k i e , b r z e s k o - k u j a w s k i e , i n o w r o c ł a w s k i e i z ie m ia d o b r z y ń s k a , B y d g o szcz 1967, s. 18— -25) n ie za w ier a d an ych d o ty c z ą cy c h o b iek tó w to p o g ra ficzn y ch .
39 A G A D , zk. nr 258— 6; W APŁ, zk., nr 2654.
1 40 A G A D , M etryk a K oronna (dalej: MK), ks. 82, k. 6 4 2 -6 4 4 ,- por. L ustracja ... 1564— /565, s. 151, przyp. 69.
pozw olenie na w ykup od m ieszczan zgierskich czterech łanów w ó jto w skich. Podaje natom iast, iż w ójt p o b ierał od czynszów płaconych z ła nów m iejskich i placów nic Ve, aie V3, a ponadto — zgcdnie z przy w ilejem z 134.5 r. — po jednym groszu od każdego rzem ieślnika. W e dług lu stracji z 1789 r. — jak już zaznaczono przy lokalizacji poszcze gólnych o b iektów — n ależały do w ó jto stw a 4 łany, łąki G rodzisko i K ossow skie oraz las M iroszew , ale jego w łaściciel nie m iał z nich pożytków , gdyż zajęli je m ieszczanie zgierscy. Z m łynów pozostał n a tom iast przy w ó jto stw ie tylko jeden, zapew ne identy czny ze w spom nianym w rok u 140041.
Na przełom ie X IV i XV w. w ó jto stw o zgierskie znajdow ało się w po siad an iu kilku m ieszczan. Jak o w ójt zgierski w latach 1388— 1389 r. w y stęp u je M ścisko, od 1388 r. Staszko czyli Stanisław , w 1400 r. W arsz, w 1406 r. A rnold i D ersław . W ro k u 1415 T eo d o ry k z W ilkow ic zastaw ił w ójtostw o zgierskie za 45 g rzyw ien M ikołajow i z Dąbrów ki, ale w spom nian y już S tanisław m iał p raw o jeszcze w tym roku odkupić ten zas- ïaw . Przedm iotem tra n sa k cji była jed n a k tylko część w ójtostw a, i nie doszła ona do skutku, gdyż S tanisław nadal, aż do 1419 r., w ystępu je jak o w ójt, a M ikołaj n aw et do 1426 r. Przed rokiem 1490 w ójtostw o zg ierskie przeszło jed n a k z pow rotem w ręce szlachty, lecz jego pola ' przew ażnie zaw łaszczali lub dzierżaw ili m ieszczanie42. . P ow tórne nad an ie praw m iejskich przez m onarchę otrzym ał Zgierz w roku 142043. P rzyw ilej w y d an y w tej sp raw ie — jak w iększość tego rodzaju aktów — zaw iera jed y n ie ogólne postanow ienia zredagow ane w bardzo ste re o ty p o w y sposób. Zgierz w raz ze w sią K rogulec został w tedy przen iesio ny z p raw a polskiego — to znaczy ziem skiego, obo w iązującego szlach tę — na niem ieckie w jeg o średzkiej odm ianie. U w ol niono go leż od ju ry sd y k c ji urzędników ziem skich. M ieszkańcy obydw u m iejscow ości mieli odpow iadać sądow nie jed y n ie przed w ójtem , ten zaś przed królem lub starostą, albo ich pełnom ocnikiem , i to w yłącznie w edług praw a średzkiego. N a 'e ż y p odkreślić, iż w ójtow i zgierskiem u m ieli odtąd podlegać chłopi ze wsi K rogulec, natom iast o Zegrzanach, jeszcze w 1345 r. o k reślo n y ch jako: „[...] que ad dictam [tzn. zg ierskiej
R. R.] p erlin et advocaciam ", nie ma teraz żad n ej w zm ianki. Z apew ne istniało już w ted y w nich sołectw o, znane nam z lustracji spisanych
w latach 1564— 1565 i 1789. , ■ •
K fŁ, cz. 2, nr 6548.
« Ib idem , cz. 1. nr 661, 938, 1519; cz. 2, nr 1406, 3344, 6548; A G A D , K sięgi z ie m sk ie łę c z y c k ie , ks. 4, k. 530v, ks. 6, k. 17v, 98, 179, ks. 8, k. 128; k s. 15, k. 78V
D okum enty z XIII—X V w. nic nie m ów ią o uposażeniu, u p raw n ie niach i pow innościach m ieszczan; obszerne inform acje na ten tem at po d ają dopiero lu strac je z XVI w., a le nie w szystkie z zanotow anych w te dy punktów można odnieść do o kresu lokacji. O becnie przew aża po gląd,. iż podstaw ow ą czynnością zw iązaną z lokacją było w ym ierzenie grun-ów i placów m iejsk ich44. W ed łu g lustracji z X V I—XVIII w. Zgierz liczył około 108 łanów o raz 129 placów - siedlisk. W ym ierzen ie tych obiektów i ustalen ie czynszów od nich, jeżeli nie na XIII — to n a j później p rzypada na w iek XIV, n atom iast pełne ich zagospodarow anie i zabudow anie m cgło nastąp ić jeszcze później: Od łana ziemi czynsz w ynosił 3 grosze, od dom u 10 denarów . Z X III—XIV w. pochodzi ró w nież danina w kurach, serach i jajk ach przy czym ogólna w ysokość w skazuje, iż skład ała ją nieliczna część m ieszkańców .
Inne o p łaty i d aniny na rzecz w łaściciela zostały ostatecznie u sta lone w XV—XVI w. Od w arzenia piwa płacono rocznie po 12 groszy, od szynkow ni po 8 groszy, od sprzedaży bałw ana soli 1 grosz, rzeźnicy zaś daw ali po kam ieniu łoju. Ponadto m ieszczanie płacili czynsz zw any w ołow ym , tytułem stacji daw ali ow ies i piwo, a za m ielenie jęczm ie nia i pszenicy na słody tzw. m iarkę. M łynarz w iejski był na trzeciej m ierze, m iał obow iązek w ykarm ić rocznie dw a w ieprze lub w zam ian zapłacić 4 złote oraz w yk ony w ać pew ne ro b o ty w e dw orze. W szy scy rzem ieślnicy płacili po n adto — jak już w spom niano — po 1 groszu w ó jto w i45. ,
Skrom ne b yiy św iadczenia zgierzan na rzecz kościoła. M iejscow y pleb a n — w edług Łaskiego pob ierał jed y n ie tytułem kolędy po g ro szu rocznie, a b ak alarz po 6 denarów . Potw ierdzona w tedy szkoła p a rafialna m ogła istnieć od dłuższego czasu,- w m iastach zaczęto szkoły takie zakładać już w w ieku X IV 4®. •
Znacznie w iększe były ciężary na rzecz państw a. W edług reg e stru podatkow ego z 1576 r. zgierzanie płacili 8 grzyw ien szosu (daw niej 4), od w yko ny w an ia rzem iosła po 4 grosze, o d p alen ia gorzałki po 24 g ro sze, rzeźnicy i sp rzed aw cy od u p raw ian eg o zajęcia po 7 groszy, karcz m arze po 12 groszy, zagrodnicy po 2 grosze; od łanu opłata w ynosiła po 20 gro szy 47.
O stan ie rzem iosła zgierskiego przed XVII w. w iem y n iew iele. Zw y k le dużo ciekaw ego m ateriału na tem at rzem iosła oraz sam o rząd u m
iej-11 B. Z i e n t a r a , P r z e m ia n y s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e i p r z e s t r z e n n e m ia s t w d o b i e l o k a c y j n e j , [w:] M i a s t a d o b y l e u d a l n e j w Europie ś r o d k o w o - w s c h o d n i e j , P r z e m ia n y s p o ł e c z n e a u k ł a d y p r z e s tr z e n n e , p od red. A. G i e y s z t o r a i T. R o s ł a n o w s k i e - g o , W a r sz a w a 1976, s. 74.
«' Lu stra c ja ... 1564— 1565, s. 149— 150; Lu stra cja ... 1789, s. 64, przyp. 85. tä Ł a s k i , op. cit., t. 2, s. 385.
skiego zaw ierają księgi m iejskie, n ie s te ty zgiersk ie zachow ały się jed y n ie w e fragm entach i to dość późn y ch48./P ierw szą w zm iankę o ra j cach zgierskich odnotow ano w księgach ziem skich łęczyckich pod ro kiem 142119, co w skazuje, iż w tym czasie urzędow ał tu rów nież b u r m istrz.
W ra c a ją c jed n ak do rzem iosła, należy zaznaczyć, że przez długie lata jest ono anonim ow e. O gólnie w spom ina je po raz pierw szy p rzy w ilej z 1345 r. N ajw cześniejsze w zm ianki dotyczące poszczególnych zawodów pochodzą dopiero z 1390 i 1400 г., a w ym ien iają m łynarzy. W arzenie piwa pośw iadczają do ku m en ty z roku 1523 i 153350. O b szer niejsze d a n e na in te resu jąc y nas tu ta j tem at zaw iera dopiero lu stracja z lat 1564— 1565. W arzen iem piw a tru d n iło się w tedy w Zgierzu 13 m ieszczan, p onadto zaś było: p iek arzy 8, rzeżników 6, szew ców 5, zdu nów 4, kow ali 3, kołodziejó w i k u śn ierzy po 2 bed arzy, kraw ców i płócienników po 1. Do tego należy dodać 2 m łyn arzy nie uw zględ nionych w cytow anym zestaw ieniu, m ianow icie z m łynów m iejskiego i w ójtow skiego. Jeśli pom iniem y w arzen ie piwa, gdyż tym za odpo w iednią opłatą m ógł się zajm ow ać każdy, okaże się, że Zgierz liczył 35 rzem ieślników , co jest liczbą dość znaczną. R egestr podatkow y z 1576 r. w ym ienia co praw da jed y n ie 17, i tylko 5 w arzący ch piwo, ale jest to źródło m niej m iarodajne, gdyż dla unik n ięcia podatk ów po d a w ano przew ażn ie niższe stany. Zgierzanie na p rzykład w nosili o p łaty do sk a rb u jed y n ie od 37 łanów , a przecież w iem y, iż m ieli ich ponad 100. Znaczna część m ieszczan m usiała zatem tru d n ić się rolnictw em . T rzech zgierzan w edług danych z 1576 r. zajm ow ało się paleniem gorzałki, a dw óch było kom ornikam i u trzy m ujący m i się z p rac y n ajem n ej51.
N iew ie'e także rhożna pow iedzieć o życiu handlow ym Zgierza przed XVII w. T argi i jarm ark i o d b y w a ły się tu ta j zapew ne już od o k re su przedlokacyjnego, ale nic dokład n iejszeg o na ten tem at nie w iem y. D opiero w p rzy w ileju A lek san d ra I z 1505 r. podane jest, że targi p rzy p a d a ją na poniedziałki, a jarm ark i trzy razy w roku, rów nież na po niedziałki, po N iedzieli Palm ow ej, Z ielonych Ś w iątkach i św. K atarzy nie (25 listopada). P rzy w ilej ten nie podaje, k tó ry z term inów obow iązy w ał poprzednio, co jed n a k nie św iadczy, iż w szystkie one są now e. T e
J. W a r ę ż a k, D w i e s z c z ą t k o w e k s i ę g i m i e j s k i e m ia s ta Z g ie rz a z X V / i X V I I w iek u " , „A rch eion " 1958, t. 28, s. 121— 130; A r c h i w u m G ł ó w n e A k t D a w n y c h w W a r s z a w ie . P r z e w o d n i k p o z e s p o ła c h . I. A r c h i w a d a w n e j R z e c z y p o s p o l i t e j , p od red. J. K a r w a s i n s k i è j , W a rsza w a 1975, s. 266. <0 A G AD, K sięg i z ie m sk ie łę c z y c k ie , ks. 6, k. 614. 5 K£Ł, cz. 2, nr 3552, 6548; MRPS, p. IV, nr 13644; Ź ródła do h is to r ii m ia s t ł ó d z k i e g o o k r ę g u p r z e m y s ł o w e g o w X IX w., oprać. R. K a c z m a r e k , W a rsza w a 1958, s. 363. 61 Lustracja... 1564— 1565, s. 149— 150; P o ls k a X V I w ieku ..., s. 113.
go rodzaju (przemilczanie było w ów czas po w szechnie sto so w an e52. O p ró bach sprow adzenia tu ta j kupców po średnio mówi przyw ilej K azim ierza Jag ielloń czyk a z 1455 r. zap ew n iający im siedem lat w olnizny53.
R egestr podatkow y w ym ienia sześciu sprzedaw ców w Zgierzu. Część m ieszczan tru d n iła się sprzedażą soli. W sk azu je na to m iędzy innym i fakt przyd zielen ia im w 1485 r. przez K azim ierza Jagiellończyka sześciu bałw anów soli, a m iejscow em u plebanow i trzech bałw anów w 1487 r. O sp rzed aży soli m ówi także lu strac ja z lat 1564— 1565, w y m ieniająca p onadto siedm iu karczm arzy szy n k u jący ch piwo*4.
W obec fragm en tary czn ości, a częściow o także sprzeczności źródeł, trudno określić slan zabudow y oraz zaludnienie Zgierza w XV—XVI w. Na w ojnę p rzeciw ko K rzyżakom m iasto w ysłało ty lk o jednego żołnie rza"’, co staw ia je w rzędzie najm n iejszy ch m iast Łęczyckiego i Sie radzkiego. M ożliwe, iż w ted y przechodził Zgierz jak iś kryzys, gdyż in ne dane p rzed staw iają go w znacznie lepszym św ietle. W ach n ik — p rzyjm ując na podstaw ie re g e stru z 1576 r., iż m iał on 91 dom ów i 37 łanów — obliczył jego ludność na 700 osób56. W m ieście było jedn ak 129 domów, a zatem p rzy zastosow anym przez W achnika m nożniku 6 d aje to 774 m ieszkańców ; do tego dochodzą duchow ni: pleban, dwóch w ikariuszy i o rg a n is ta . OTaz ich służba — razem około 800 osób. W raz z liczbą rzem ieślników i łanów staw ia to Zgierz w grupie m iast ś re d nich. Podana natom iast liczba dom ów -siedlisk w skazuje, iż w XVI w. część m iasta istniejąca p rze d okresem u przem ysłow ienia była już za budow ana. P otw ierdza to fakt pow stania przedm ieścia, położonego przy drodze do Łodzi, o którym w spom inają źródła z w ieku X V I57.
In sty tu t H isto rii
. . Z akład N a u k P o m o cn iczy ch H istorii
P u u t a p d P o c iih З Г Е Ж В X II— XVI в. Первое упоминание письменных источников о городе З геж касается 123! г., но археологические раскопки, а такж е происходящ ие здесь n XIII в. государственные 52 A G A D , dp., nr 3646; рог. R. R o s i n , P o c z ą tk i miasta..., s. 19. 53 Źródła d o historii..., s. 363.
и Liber ąu ita n tia ru m r e g i s C a s im ir i ab a. 1484 ad 1488, [w :l T e k i P a w iń s k ie g o , t. 2, W arszaw a 1897, s. 33, 148; Lustracja... 1564— 1565, s. 149— 150.
55 K o d e k s d y p l o m a t y c z n y W i e l k i e j Pols ki, w yd . E. R a c z y ń s k i , P ozn ań 1840, nr 121.
50 W а с h n i k, op. cit., s. 31— 32.
съезды, кроме того сущ ествование костела, тамож ни и окрестные поселения указы- иают, что начало его возникновения касается, по крайней мере, первой половины XII в. В то время он мог уж е быть городским центром с определяющим местополо жением и иметь крепость, в которой находилось правление крупного поместья. Н о вые исследования ж е показали, что никогда не был центром кастеляпства. По данным XV XV I в. принадлеж ал вместе с соседними королевскими деревнями к крепостной канцелярии старосты в Ленчице. Д а т а локализации З геж а неизвестна. По докум енту Владислава Локетка, и здан ному в 1381 г., следует однако, что городские права он получил д о 1288 г. В 1420 г. подтвердил это Владислав Ягелло. Экипировка волостного ж е правления опр едел яет акт их присвоения, составленный в 1345 г. Через З геж проходили важные пути сообщ ения. Возникновение открытого пути от Поморья Гданского через Ленчицу и В ольбуж либо Пегркув д о Малопольску ведет свое происхож дение с XI I — XI II в.; через Вжезины и Раву до Радом я; через С.трыкув. Лович и Сохачев д о Блоня; через К азнм еж и Лютомерск д о К ал и та или С ерадза.^ В XVI в. З геж принадлеж ал к группе средних городов. По данным с 1564— 1565 г. в нем было 129 жилищных площадей, 35 горожан занималось ремеслом, 13 производством нива, несколько продажей соли и пива, а другие источники этого времени вспоминают о производстве водки и перекупщиках. Торг происходил по понедельникам, кроме того каждый год по три ярмарки. Большую роль в хозяйствен ной жизни города играло сельское хозяйство, площадь городской земли насчи тывала аж 1083/4 пашни.
