PROGRAM BADAŃ
NAD
HISTORYĄ KARTOGRAFII POLSKI1).
Jedną z najbardziej zaniedbanych dziedzin naszej nauki jest historya kartografii Polski. W prawdzie na polu dziejów tej nauki i na Zachodzie pozostaje w iele do zrobienia (brak jeszcze np. w y czerpującej i źródłowej historyi kartografii, rozwój kartografii w ielu krajów zbadany nie został, a działalność w ielu, naw et wybitnych, kartografów nie doczekała się gruntownej i krytycznej oceny), jednakże dzięki badaniom naukowym i poszukiwaniom bibliogra ficznym, postęp jest tam coraz widoczniejszy. Na Zachodzie, w Ro- syi i w A m eryce, wzrastają ilościow o i jakościow o m ateryały dru kow ane, dotyczące przeszłości kartografii, oraz częstokroć z prze pychem w ydaw ane zbiory faksym iliów map. Dzięki poszukiwaniom w zaniedbanych do ostatnich czasów zbiorach kartograficznych, odnaleziono cały szereg map nieznanych lub znanych nam tylko z tytułu. Szczególniej w ażne pod tym w zględem są poszukiwania W altera R ugego w bibliotekach niemieckich. W ostatnich (przed wojennych) czasach pow stał naw et projekt założenia Tow arzystw a imienia Humboldta, którego zadaniem byłoby badanie i w ydaw a
nie pom ników dawnej geografii i kartografii2). Nie tu miejsce,
aby z prac, dokonanych lub zamierzonych z dziedziny dziejów
kar-') T en sam te m a t z re fe ro w a łe m w K om isyi m etodologicznej T ow . M i ło śn ik ó w H isto ry i na p o sied zen iu z 29 czerw ca r. z.
2) Zob. W a g n e r H.: Uber den P lan zur Begründung einer H um boldt- G esell- schaft f u r Gesch. d. Géographie m ul K artographie (V erh. d. 18 D eutsch. G eogr. T a g e s zu In n sb ru ck . B erlin 1912, str. 231—235) o raz P e te rm a n n ’s: M itteilungen, 1913 t. I, str. 23 — O p o trz e b ie w y d an ia p o m n ik ó w geografii polskiej pisałem w „Ziemi" t. V (1914) n r. 20 p. t.: „W p iln e j spraw ie naukow ej11 i w odb. p. t.: W sprawie w ydaw nictw a „P om niki Geografii P o l s k i e W a rs z a w a 1914.
2 3 4 P R O G R A M B A DA Ń N A D H I S T O R Y Ą K A R T O G R A F I I P O L S K I .
tografii zdawać sprawę, chodzi mi tylko o to, ażeby stan badań za granicą porównać ze stanem pracy nad kartografią Polski.
Ja k ubogo przedstaw ia się nasz dorobek na tem polu, pisano już n ie ra z *). B adania z dziedziny historyi kartografii Polski są u nas rzadkością, a wiadomości nasze wciąż polegają na wydanej w 1846 r. M appografii dawnej P o lsk i2) E dw arda RaStawieckiego, która nie stoi ju ż dziś na poziomie nauki i bibliografii. Dzieło to nie je st zresztą historyą kartografii Polski, lecz treściwym (i nie zupełnym) katalogiem map Polski bez ich krytycznej oceny.
Z dawniejszych pisarzy Joachim L e le w e l3), a z now szych Fran ciszek Bujak, Ludwik Birkenmajer i H enryk Merczyng są przed stawicielam i uczonych naszych, którzy choć w pracach sw ych nie ogarnęli całości dziejów naszej kartografii, badania te posunęli naprzód. Pod tym względem prześcignęli nas obcy uczeni: B enia min Kordt, w ydaw ca pięknego zbioru faksym iliów map R o s y i4), do którego w łączył i Polskę, oraz H enryk Michów, który, zdając w języku niemieckim sprawę ze w spom nianego zbioru, dorzucił wiadom ości o mapach, nieznanych K o rd to w i5).
R ów nocześnie w coraz obfitszej literaturze, dotyczącej dzie jów kartografii, w iele dorzucono przyczynków , bezpośrednio lub
pośrednio tylko odnoszących się do Polski. Jako przykład przyto czę korespondencyę Michała H ennin’a, sekretarza ks. de Broglie, * z geografem francuskim d’A n ville’m, w ydaną przez Gabryela Mar
’) P o r. B ujak F r., Początki kartografii w Polsce. K ra k ó w 1900, str. 12, oraz K w art. hist. t. X V III (1904) str. 686.
2) Z a w sp ó ła u to ra uw ażać n ależy Ja n o ck ie g o , p oniew aż je g o spis m ap biblioteki Z ałuskich (Ms. O ssol. 640) b y ł p o d sta w ą p ra c y R astaw ieckiego.
3) J e s z c z e p rz e d L e le w e le m m am y b adacza daw nej karto g rafii w o so b ie J a n a P o to ck ieg o . P ra c a je g o nie dotyczy je d n a k P olski, lecz m orza C zar nego: R o z b ió r części m a p y żeg larsk iej F re d o tiu sa z r. 1497 w Mémoire sur un nouveau périple du P o n t-E u xin . W ie d e ń 1796, p rz e d ru k . 1829 p rz e z K laprotha, tłum . n a ro sy jsk i 1850 r. Z m a rły w r. 1831 członek T ow . P rz y j. N auk Jó z ef S ierak o w sk i, nietylko z b ie r a ł sta re m apy, (o zn ajd u jący m się w je g o p osiadaniu rę k o p iśm ie n n y m atlasie hiszp ań sk im z 1573 r. p isa ł L e le w e l w Qéogr. du moyen âge) lecz n ap isa ł uw agi nad m ap ą F ra-M auro, druk. po w ło sk u w „A ntologia", 1830 n r. 107 o ra z w odb.
4) M a tieriały p o istorii russkoj kartografii. K ijów 1899 i 1910 ze sz y t I i II in f°_, por. sp raw o z d a n ie Aleks. Ja b ło n o w sk ieg o w K w art. hist. t. X IV (1900) str. 116—118 i w P rz e g l. hist. t. X I (1910) str. 387—389.
5) M ichów H einrich. Das erste Jahrhundert russischer K artographie 1525— 1 5 3 1 .. . M itteilungen d. G eogr. Ges. in H a m b u rg t. X X I (1906) i w odb., oraz Weitere B eitrage zur alteren Kartogr. B usslands, tam że t.X XII (1907) i w odb.
P R O G R A M B A DA Ń N A D H I S T O R Y Ą K A R T O G R A F I I P O L S K I . 2 3 3
cela *). P rzebyw ający w Polsce H ennin informuje w niej o postę pach kartografii u nas i podaje różne interesujące szczegóły. P o dobnie jak i ta praca, wiele przyczynków uszło uwagi naszj'ch uczonych i bibliografów. Faktem jest, że istnieją m apy Polski, zu pełnie w nauce naszej nieznane, np. m apa Polski H ieronim a Соска z 1562 r., odnaleziona przez W altera R ugego w bibliotece b. uni w ersytetu w H elm stedt.
W roku 1913 na daw ną naszą kartografię zwrócić chciało uw agę Tow . Krajoznawcze, organizując niedoszłą do skutku (w sku tek zakazu ówczesnych władz rosyjskich) pierw szą polską w y sta wę kartograficzną. O bok działu w spółczesnego szeroko miał być uw zględniony i dział retro sp e k ty w n y 2).
Zbierając m ateryał do w ystaw y i opracow ując jej katalog, powziąłem zam iar skreślenia dziejów kartografii Polski, do czego zachęcony zostałem przez prezesa kom itetu w ystaw y, ś. p. A leksan dra Jabłonow skiego i członków komitetu. Jednakże rychło spo strzegłem, że jeszcze nie czas na pracę syntetyczną. Brak dokład nego spisu map Polski, zaniedbanie i rozproszenie, w jakiem znaj dują się źródła do dziejów kartografii polskiej, skłoniły mnie do rozpoczęcia pracy od podstaw . Z jednej strony staram się zebrać możliwie kom pletny spis map Polski, opierając się na pracach po przedników i na badaniu zbiorów kartograficznych; równocześnie staram się zebrać i w ykorzystać m ateryały drukow ane i rękopiś mienne, odnoszące się do dziejów naszej kartografii. D opiero
*) Correspondance de Michel H ennin et d'A nville. B ulletin de G éogr. h ist. et descr. 1907 n r. 3, str. 441—482, i w odb. P a ry ż 1908, 8° str. 44.
2) W y s ta w a składać się m iała z n astęp u jący c h działów :
I. M apy P o lsk i, w y k o n an e tak w P o lsc e i p rze z P o lak ó w , ja k i p rz e z cudzoziem ców .
a) D ział h i s t o r y c z n y , ułożo n y c h ro n o lo g ic z n ie — do po ło w y X IX stulecia.
b) D ział w s p ó ł c z e s n y , u ło ż o n y w e d łu g treści: 1) m a p y ogólne, 2) etnograficzne, 3) fizyograficzne, 4) arc h eo lo g ic zn e , 5) p rze m y sło w e, 6) ko m unikacyjne, 7) tu ry sty czn e, 8) szkolne i w szelkie inne, z p rze zn ac ze n iem specyalnem .
II. H isto ry c z n y ro zw ó j m eto d k arto g rafic zn y c h . D o działu tego, u ło ż o nego, chronologicznie, w ejść m iały i m apy, n ie d o ty ćz ąc e P olski.
W o statnich czasach, w obec zm iany w aru n k ó w , p o w sta ł p ro je k t po n o w n e g o u rz ą d z e n ia w ystaw y. Z w ró c iło b y to m oże u w ag ę na n aszą k a r to g rafię , k tó ra stoi dziś na b ard z o niskim poziom ie, oraz n a n aszą lite ra tu rę k a rto g ra fic z n ą . Z azn aczy ć należy, że w ję z y k u naszy m p ró c z p rzy c zy n k ó w n ie p osiadam y żad n eg o p o d ręc zn ik a kartografii, co ch y b a m ożna nazw ać a n o malią.
236 P R O G R A M B A D A Ń N A D H 1 S T O R Y Ą K A R T O G R A F I I P O L S K I .
g d y studya te zostaną naprzód posunięte, a spis krytyczny ukoń czony, będzie można pom yśleć o gruntownej historyi naszej kar tografii. Ze praca ta sporo dorzuci szczegółów zarówno do histo ryi nauki, jak i do historyi kultury polskiej, przekonywują mnie m ateryały, jakie dotychczas udało mi się zebrać, choć są one za p ew n e dopiero cząstką tego, co kryją niezbadane jeszcze przeze- m nie archiwa i biblioteki.
Jako przykład, przytoczę rozwój kartografii polskiej za Stani sław a A ugusta. Na zasadzie zebranych danych stwierdzić można, że w epoce tej kartografia nasza rozwijała się rów nocześnie z kar tografią innych krajów zachodniej Europy, i gdyby nie wypadki polityczne, które prace te przerwały, m ielibyśm y w końcu XVIII-go w ieku wspaniałe m apy całej Polski.
Że potrzebę ogólnej m apy Polski, opartej na pomiarach ro zumiano, tego dow odem są projekty Poczobuta i Strzeckiego, Śniadeckiego i R adw ańskiego, popierane przez Czackiego, w re szcie prace Karola Perthées’a, zapom nianego dziś, lecz na ow e czasy znakom itego kartografa, otoczonego opieką Stanisława A u gu sta. Inicyatyw ie królew skiej zawdzięczam y w iele prac kartografi cznych, dziś rozproszonych lub zagubionych, których zestaw ie nie i zbadanie wchodzi w zakres pracy niniejszej.
Zbadanie dawnej kartografii Polski, w edług planu, który po niżej przedstawię, w znacznej mierze zależeć będzie od poparcia m ych badań. U łatw iłoby je niezmiernie szybkie i umiejętne skata logow anie naszych zbiorów kartograficznych, na które, podobnie jak zagranicą, dopiero od niedawna zwracać zaczęto baczniejszą u w a g ę ł). Przystępując do pracy, mam nadzieję, że kustosze na szych zbiorów kartograficznych, zarówno jak i nasi historycy i g e o grafow ie, nie odm ówią mi pom ocy.
Ь P ra g n ą c u łatw ić naszym b ibliotekarzom k atalogow anie i k o n se rw a c y ę m ap i atlasów , o p rac o w a łem instru k cy ę, w y d an ą p rz e z w y d zia ł B iblioteko zn a w stw a T o w . M iłośników H isto ry i (Zbiory kartograficzne. Próba in strukcyi do katalogow ania i konserwow ania zbiorów kartograficznych. W a rs z a w a 1915); tam że str. 5 — 6 p o d an e szczegóły, dotyczące z a n ie d b an ia z b io ró w k arto g raficzn y ch . W epoce, gdy w N iem czech zb io ry te nie były odpow ied n io u p o rzą d k o w a n e i skatalo g o w an e, S o p h u s R ugę, znakom ity h isto ry k k arto g rafii, pisał: „alle S tu - dien für die G eschichte d e r K arto g rap h ie [w e rd e n ] d ad u rc h w ese n tlich e r- sc h w e rt, w o n ic h t u nm ôglich g em ac h t“ (P e te rm a n n ’s M itteilungen 1889, L ite - ra tu rb e ric h t nr. 141, str. 11).
P R O G R A M B A DA Ń N A D H I S T O R Y Ą K A R T O G R A F I I P O L S K I . 2 3 7
Pracę mą podzieliłem na cztery zasadnicze części: w stępną (metodyczno-bibliograficzną), spis map i atlasów Polski, zbiór do kum entów , listów i t. p. m ateryałów , wreszcie część historyczną. Numeracya ich nie oznacza kolejności w ydaw nictw a, podziały mogą również w trakcie w ydaw nictw a rozpaść się na szereg poddziałów.
Część w stępna, oprócz w yjaśnienia m etody p racy i zasadni
czych pojęć z kartografii, niezbędnych do zrozum ienia części n a stępnych, zaw ierać ma: krytyczny przegląd literatury, odnoszącej się do dziejów naszej kartografii, oraz spis polskich i obcych zbio rów kartograficznych, które zaw ierają, ciekaw y dla nas m ateryał.
Część I obejmować będzie: S pis map i atlasów Polski od naj
dawniejszych czasów do ostatnich lat, w układzie chronologicznym, zaw ierający prócz map geograficznych także i m apy geologiczne, statystyczne, historyczne, a także plany miast, kopalń, bitew, i t. p. i to nie w granicach, ujętych przez Rastawieckiego. Spis ten ob jąć ma rów nież obszary, które nie w chodziły w skład Rzeczypo spolitej, jak np. Śląsk; podobnież mam zam iar podać i takie mapy, które choć nie są specyalnemi mapami Polski, jednakże obejmują całość lub część jej obszarów i posiadają znaczenie dla dziejów naszej kartografii (np. mapa św iata W aldseem iillera z 1507 r. lub mapa E uropy M erkatora z 1554).
Oczywiście, prócz map oddzielnie wydanych, uw zględnione zostaną mapy, w ydane w atlasach, oraz, o ile to będzie możliwe, i m apy dodane do dzieł drukowanych. T e ostatnie z przed r. 1850 będą w każdym razie możliwie kom pletnie zebrane.
U kład tej części będzie następujący:
A ) mapy całej Polski (ułożone chronologicznie);
B) m apy pojedynczych prowincyi, ziem, województw, teryto-
ryów naturalnych, rzek, jezior, gór, oraz plany miejscowości, bi tew etc. (ułożone w alfabetycznym porządku ich nazw, chronolo gicznie).
Każda m apa lub atlas zostanie dokładnie opisana i to w spo sób następujący:
1. T ytuł, podany w ramie mapy, bez jakichkolw iek opusz czeń; przy opisie map, wydanych przed 1800 r., uw idoczniony zo stanie naw et porządek w ierszy w tytule. Jeżeli tytuł podany w ra mie różni się od podanego pod lub po nad ram ą, na odwrocie mapy lub na okładce, zostaną uw zględnione różnice.
2. O pis mapy, a zatem dopełnienie braków w tytule, spo sób w ykonania mapy, wielkość m apy w cm. (szerokość X wysokość),
skala, oryentacya (południowa czy północna, poniew aż w iele map dawniejszych północ podaje na dole), szczegóły, dotyczące winiet, ozdób; wreszcie podane zostaną wiadom ości o reprodukcyach da nej mapy, o odnośnej literaturze i o bibliotekach, które mapę po siadają.
3. O pis naukow y. Jeśli m apa je st dziełem oryginalnem , to podany zostanie jej opis geograficzny (przestrzeń, ja k ą przedsta wia, osobliwości); jeśli je st kopią, to jej zależność od oryginału i różnice x).
Część II zawierać będzie materyały, dotyczące kartografii P ol
ski (listy, przyw ileje i t. p. dokumenty). Obok niew ydanych do
tąd m ateryałów mam zamiar przedrukować i dokumenty, poprze
dnio w innych dziełach podane. Sądzę, że nie ściągnie to na
m nie zarzutów, poniew aż czynię to w celu zgromadzenia w jednem miejscu wszystkich m ateryałów , odnoszących się do naszej karto grafii.
Część III, historyczna, ma być syntezą całego dzieła. Skła dać się będzie z dw óch działów:
A ) H istorya prac nad kartografią Polski z uwzględnieniem
bio-bibliografii (życiorysy kartografów, szczegóły, dotyczące ich dzia łalności, literatura o nich). W rozbiór poszczególnych prac doko nanych t. j. takich, których rezultatem był atlas lub mapa, w cho dzić w tej części nie będę, pow ołam się tylko na odpow iednie nu mery części I-ej, szeroko za to, jako tło, uw zględniony zostanie ogóln y rozwój kartografii.
B ) W łaściw a historya kartografii Polski, t. j. historya roz
woju pojęć o naszej ziemi, wyrażona w rozwoju rysunku biegu rzek, kierunku gór, położenia miast i t. d. Będzie to praca, oparta na porównaniach map, oczyw iście map oryginalnych, opisanych dokładnie w części I-ej.
Uważam za rzecz niezbędną do pracy mej dodać atlas repro- dukcyi najciekawszych map w fototypii, wzorując się na cytow a nej wyżej pracy Kordta. A tlas taki dokładnie uw idoczniłby postęp kartografii Polski i dałby m ożność dalszego rozwoju studyów nad daw ną naszą kartografią.
Z chwilą ukończenia całego dzieła opracowany zostanie
do-2 3 8 P R O G R A M B A D A Ń N A D H I S T O R Y Ą K A R T O G R A F I I P O L S K I .
') Zasady, k tó rem i k ie ru je się p rz y o p isy w a n iu m ap, zo staną w yja śn io n e dokładniej w e w stę p ie do m ej pracy .
P R O G R A M B A D A Ń NA D H I S T O R Y Ą K A R T O G R A F I I P O L S K I . 239
kładny indeks do wszystkich części, który ułatwi odszukanie w niem wiadom ości o osobach (kartografach, sztycharzach, wydawcach i t. d.) lub o prowincyach i m iejscow ościach, wzm iankowanych w dziele.
*
* *
Przedstaw iając niniejszy program, rozumiem dobrze trudności, jakich w ym agać będzie doprowadzenie pracy mej do końca, a to ze w zględu na konieczność przejrzenia zbiorów kartograficznych, oraz związanych z częścią Hl-ą żmudnych studyów historycznych. Zawiadamiając o rozpoczęciu pracy nad dawną naszą kartografią, jeszcze raz zwracam się do tych, których to zająć m oże, z prośbą o poparcie mych badań. W szelkie uw agi, przyczynki i notatki bi bliograficzne, dotyczące dawnej i nowej kartografii naszego kraju, podobnie jak i uw agi, dotyczące niniejszego programu, przyjmę z wdzięcznością. Z mojej strony dołożę w szelkich starań, ażeby badania te doprowadzić do końca, biorąc za m otto słow a, w ypi sane przez znakom itego naszego historyka kartografii, Joachima
L elew ela, na karcie tytułowej H isto ryi geografii i odkryć: „Praca
dotrwała w szystko przemoże".
