Biblijna terminologia pokuty i nawrócenia

Leszek Sikorski

Biblijna terminologia pokuty i

nawrócenia

Kieleckie Studia Teologiczne 1/1, 245-253

2002

Ks. L eszek Sikorski - W łoszczow a

B i b l i j n a t e r m i n o l o g i a p o k u t y i n a w r ó c e n i a

Tajemnica naw rócenia i pokuty aktualna jest w każdym czasie. W kracza- ją c w n ow e III tysiąclecie chrześcijaństw a warto uśw iadam iać sobie często, iż nieustannie jesteśm y w ezw ani do przem iany sw ojego życia. W ezwanie to roz- b rzm iew a na kartach całego Pism a Św iętego. Jakie treści i przesłanie niesie ze sobą term inologia biblijna odsłaniająca tajem nicę pokuty i nawrócenia?

1. S tarotestam entalna term inologia n a w ró cen ia

Pism o Św ięte Starego Testamentu nie posiada specjalnego terminu na określenie pokuty c z y też naw rócenia1. N ie oznacza to, że idea ta jest w nim nieobecna. M ożna stw ierdzić, że jednym z głów n ych tem atów biblijnych jest w e zw a n ie do naw rócenia i przemiany. A p el ten je st sz c zeg ó ln ie w yraźny w nauczaniu proroków. Terminem, który oddaje treść tej rzeczyw istości jest cz a so w n ik sû b2. O bok tego sło w a w ystęp u je - ch o ć w stosunku do tego p ierw szego bardzo rzadko - naham3.

Jaka jest zasadnicza treść tych wyrażeń? Korzeń sûb pośw iadczony jest w pew nych językach sem ickich, choć nie w ystępuje w akkadyjskim, fenickim i punickim . W język u aramejskim używ a się tego czasow nika w podstawowej koniugacji, podobnie w język u hebrajskim. Interesujące jest użycie śub z do- p ełn ien iem b liższym . D yskutow ana jest przede w szystk im etym ologia słow a

ś cbi1t/śebit poch od zącego od śbh albo od sûb. N a korzyść tej ostatniej hipotezy

przem aw ia to, iż w antycznym tekście aramejskim, cytow anym w § 1 inskryp- cji Sefira III znajdujem y słowa: ״ lecz teraz b o g o w ie odnow ili m oją dynastię ojcow ską”. W yrażenie to pojawia się w B iblii stosunkow o późno (jeśli traktuje s i ę A m 9 , 14 jako tekst późny, z g lo ssą O z 6, 11). M ożna go tłum aczyć na różne

1 Por. M. Gołębiewski, Pokuła w Starym Testamencie, ״ Ateneum Kapłańskie”, 70 ( 1977), s. 3; J. Szlaga, Pokuta, nawrócenie i pojednanie według Pisma iw ., w: Ma-

teriały pomocnicze do wykładów z bibiistyki, t. VI, red. L. Stachowiak, R. Rubinkie-

wicz. Lublin 1983, s. 27.

2 Por. H. Lempa, Idea nawrócenia w Piśmie świętym, w: Rok Święty. Praca zbio-

rowa, Wrocław 1974, s. 113-114.

3 Por. J. Chmiel, Biblijne podstaw}1 pokuty, ״Ruch Biblijny i Liturgiczny”, 35 (1982),

Ks. L eszek Sikorski

246

sposoby. Jedni eg ze g eci (m .in E. Preschen) uważają, że s ebût/sebit pochodzi od śbh i tłumaczą: ״ skierow ać do w ięzien ia”, ״pow rócić”. W ów czas jednak należałoby inaczej w yjaśnić Hi 4 2 ,1 0 , gdzie takie znaczenie jest nie do przyję- cia. Ci, którzy (m.in. E. K. Dietrich) tłum aczą to wyrażanie jako: ״zm ienić los”, ״dokonać zm iany”, zakładają, że w czasie po wygnaniu nastąpiło zbliżenie wtór- ne do p odobnego fonetycznie ś ebit. W yjaśniają oni w ten sposób odniesienie tego terminu do w ygnania oraz do odrodzenia, odnow y. Jeszcze inni (m.in. E. Baum ann) tłum aczą to sło w o jako ״od w ołać areszt” i w o lą dojść tą drogą do idei w y zw o len ia z w ygnania. Drugie rozw iązanie je st dziś akceptowane prawie przez w szystk ich egzegetów , chociaż i tu pojaw iają się trudności4.

W Starym Testam encie Sûb znajduje zastosow anie jako nieprzechodni cza- sow n ik znaczący: ״pow racać”. Rzadko zaś w ystępuje w znaczeniu czasow ni- ka przechodniego oznaczającego: ״odprowadzać z powrotem”, ״być odnowionym”, ״być przyprow adzonym z pow rotem ”5. Tak, jak dla innych czasow ników , któ- re w skazują na ruch, w yrażenie to ma w B iblii zróżnicow ane zastosow ania i warianty6. N a podstaw ie dokładnej analizy fragm entów, w których w ystępu- je to sło w o , ukazuje się znaczenie centralne i o góln e tego terminu. Jest ono następujące: po poruszeniu się w pew nym określonym kierunku, poruszyć się z kolei w kierunku przeciw nym , co w konsekw encji zakłada i oznacza powrót do punktu w yjścia7. Powrót ten, zawarty w znaczeniu podstaw ow ym , w ym a- ga tu podkreślenia, albow iem m oże on m ieć dużą wartość dla określenia zna- czen ia te o lo g ic z n e g o sûb, ukazującego pow rót do B oga. Staje się to tym istotniejsze, iż na og ó ln ą liczb ę ponad 1060 zastosow ań tego wyrażenia, tylko w 120 wypadkach ma ono znaczenie teo lo g iczn e8. A b y w ięc odsłonić intere- sującą nas treść religijną, konieczne staje się syntetyczne ukazanie przynaj- mniej kilku różnych zastosow ań tego słow a w nauczaniu prorockim. D la nich b ow iem sûb staje się terminem technicznym na określenie drogi powrotu czło- w ieka do B oga, powrotu, który jest punktem w yjścia dla początku ze w szech miar n ow ego. O bie te perspektywy, powrót i n ow y początek, w nauczaniu

4 Por. J. A. Soggin, śub ritornare.w. Dizionario teologico dell’ Antico Testamen-

to, red. E. Jenni, C. Wesermann, Casale Monteferro 1982, vol. 2, к. 797-801 (dalej DTAT).

5 Tamże, k. 801.

6 Szczegółowy opis i zestawienie słowa sûb w poszczególnych księgach Starego Testamentu por. tamże, k. 799. Obszerniej przedstawia tę terminologię W. L. Holladay,

The Root sûbh in the Old Testament, Leiden 1958.

7 Por. J. A. Soggin, sûb..., art. cyt., k. 799.

8 Por. tamże, к. 799; J. Szlaga, Pokuta, nawrócenie..., dz. cyt., s. 26; W. Przyczyna,

Teologia ewangelizacji, Kraków 1992, s. 56. Wyrażenie sûb 27 razy łączy się z Bogiem

jako podmiotem (por. Pwt 30, 3; Jr 29, 14; 30, 3.18; 31,23; 48, 47; Ez 16,53; 29, 14; Oz 5, 11; Am 9, 14; So 2, 7; 3, 20; Ps 14, 7; 53, 7; 85, 2; 126, 1; Hi 42, 10; Jr 32,44; 33, 7.11.26; 49,6.39; Ez 39,25; J14, 1; Lm 2, 14. Zob. J. A. Soggin, sûb..., art. cyt., к. 801.

Biblijna term inologia pokuty i naw rócenia 247

prorockim integrują się wzajem nie. U kazany jest nawet konkretny przykład takiego nawrócenia, realizujący się w reformie Jozjasza (por. 2 K m 34-35). Wraz z Jozjaszem pojaw ia się jasna w ola powrotu do przeszłości. W w ezw ą- niu tym nastaje jednak rzeczyw istość absolutnie now a. C hodzi tu o w ierność daw nym norm om przym ierza, które naród porzucił9. U A m osa użycie terminu

sûb w celu w skazania naw rócenia jest bardzo w yraźne (por. A m 4, 6-11). We w skazanym tekście stw ierdzenie, że naród nie chce się nawracać, stało się jakby refrenem 10. U O zeasza idea ta nabiera w iększej m ocy i jasn ości poprzez sform ułow ania zaczerpnięte z prawa m ałżeńskiego. Jahwe je st tu opuszczo- nym oblubieńcem , do którego naród nie chce wracać (por. O z 11, 1-11; 5 ,4 ) . Z tego też pow odu naród zostanie osądzony i będzie zm uszony w rócić do nie- w o li" . W ezwania do powrotu bardzo m ocno brzm ią u Jeremiasza. N aw rócę- n ie wyraża się z jednej strony oddaleniem od grzechu (por. Jr 15, 19), zaś z drugiej zw róceniem ku B o g u 12. Jasną id eę naw rócenia ujmuje także Izajasz. N aw rócenie ukazuje jako ocalenie i szansę narodu (por. Iz 30, 15). Sym bolicz- ne im ię je g o starszego syna (5 e âr- Jasûb), które oznacza ״reszta pow róci” lub ״nawróci się” staje się je g o programem (por. Iz 7, 3 ) 13.

N a tle tych syntetycznych rozważań w yłania się znaczenie teologiczn e w yrażenia sûb. Zawiera ono - od strony negatyw nej - op u szczen ie B oga, ale także porzucenie zła, natom iast - od strony pozytyw nej - naw rócenie i powrót do B oga. Termin ten jest używ any zarów no w kontekście przym ierza, jak i w w yrażeniu bezpośredniego powrotu do B o g a 14.

9 Por. J. A. Soggin, art. cyt., к. 802η.

10 Por. tamże, к. 803; M. Gołębiewski, Pokuta w..., art. cyt., s. 10; N. M. Loss,

La prospettiva dipenitenza nella Bibbia, ״ Ephemerides liturgicae”, 89 (1975), s. 2-4.

" Por. J. A. Soggin, sûb..., art. cyt., к. 803; A. Suski, Biblijne wprowadzenie do

rozważań nad sakramentem pokuty, w: Odnowiona liturgia małżeństwa. Pokuta chrze- ścijańska. Materiały z I X i X kursu homiletyczno-katechetyczno-liturgicznego, red.

W. Wojdecki, Warszawa 1980, s. 118. U Ozeasza tematyka powrotu do Boga jest bardzo mocno zaakcentowana. Świadczy o tym częstotliwość użycia śub. Na 2383 słowa użyte przez niego jest 27 wystąpień Sûb. Zob. G. Ravasi, Osea, ״ Torniamo al Signore ", ParSpV 22(1990), s. 9-16.

12 Sûb

sûb

Księga Jeremiasza. Wstęp - Przekład z oryginału - Komentarz, Poznań 1967, s. 347n.

13 Por. J. A. Soggin, Sûb..., art. cyt., к. 803; także: A. Suski, Biblijne wprowadzenie

do rozważań..., dz. cyt., s. 119.

14 Por. J. A. Soggin, Sûb..., art. cyt., к. 802; E. Zenger, Nawrócenie, w: Praktyczny

słownik biblijny, red. A. Grabner-Haider, Warszawa 1994, k. 799n; L. Stachowiak, Od- puszczenie grzechów w pism ach prorockich, w: Biblia księga życia ludu Bożego,

Ks. Leszek Sikorski

248

Drugi termin d otyczący problem atyki pokutnej naham - ״ża łow ać”, sto- sow any jest rzadko. U czu cie żalu w spom niane jest w Wj 13, 17; Sdz 21, 6; Hi 4 2 ,6 ; Jer 31, 19, gd zie oznacza pokorne odniesienie się czło w iek a do spra- w ied liw eg o sądu B ożego, tak w dośw iadczeniu dobra, jak i zła. W odniesieniu do B oga, w yrażenia m ów iące o Jego żalu m ogą znaczyć, że m oże On odrzucić ludzi poprzednio wybranych (por. 1 Sm 15, 11.13), p on iew aż odw rócili się od N ie g o przez n iep osłu szeń stw o, ale z drugiej strony B ó g m o że objaw ić w obec człow iek a sw o ją ła sk ę, m iłosierdzie i sąd (por. Sdz 2, 18; 1 K r l 2 1 ,15). W resz- cie, kiedy jest m ow a o tym , że B ó g nie dośw iadcza żalu (por. Jr 4, 28) to oznacza, że nie odm aw ia sw eg o podstaw ow ego w yboru15.

Dla pełnego ukazania głębokiej treści term inologii pokutnej Starego Testa- mentu nasuwa się kon ieczn ość odpow iedzi na rodzące się pytanie: Jak oddane zostały te w yrażenia w języ k u greckim ? A utorzy Septuaginty tłum aczą za- w sze sûb przez ε π ισ τ ρ έ φ ω , które oznacza: ״zwracać się ”, ״kierow ać”, ״na- wracać”, ״ zm ienić kierunek” 16, natomiast naham ok oło 35 razy w yrażająprzez μ6τα μ 6λομ α ι i pochodne tego sło w a 17, dla oznaczenia raczej uczucia żalu z po- w od u błędu, w in y czy grzechu, bądź też w yrzutów sum ienia. Są to słow a bar- dziej zorientow ane na przeszłość i nie prow adzą k on ieczn ie czło w iek a do zw rócenia się ku B o g u 18.

Z pow yższej analizy term inologii pokutnej Starego Testamentu w ypływ ają następujące wnioski:

- Przew ażające u ży cie terminu sûb, w porównaniu do naham, wydaje się zrozum iałe, gdy w eźm iem y pod u w agę fakt, iż ten ostatni podkreśla tylko jed en z elem entów pokuty i nawrócenia, którym jest żal.

1980, s. 233. Warto tu podkreślić, że znaczenia słowa sûb wykazują kontrast z biblijnymi terminami oznaczającymi grzech. Zob. A. Jankowski, Grzech ja k o historyczna odpo-

wiedź człowieka na odwieczną dobroć Boga, w: D rogi zbawienia, red. B. Przybylski,

Poznań 1970, s. 51 ; W. Bołoz, Ze współczesnej teologii grzechu, ״ Homo Dei”, 47 ( 1978), s. 97; A. Drożdż, Sakrament pojednania z Bogiem i Kościołem. Teologia moralna

szczegółowa, Tarnów 1994, s. 17n; A. Dylus, A. Zuberbier, J. Janicki, Pokuta, w: Slow- nik teologiczny, red. A. Zuberbier, Katowice 1985-1989, t. II, s. 111.

15 Por. F. Laubach, μ6ταμέλ0μ£α, w: Dizionario dei concetti biblici delNuovo Testamen-

to, red. L. Coenen, E. Beyreuther, H. Bietenhard, Bologna 19802 [dalej DBNT], s. 371.

16 Por. tenże, έπιστρέφ ω , tamże, s. 369; M. Gołębiewski, Pokuta w..., art. cyt., s. 3; J. Kudasiewicz, Grzech - pojednanie - pokuta w Piśmie świętym, w: Ewangelizacja

i nawrócenie. Program duszpasterski na rok 1995/96, Katowice 1995, s. 47.

17 F. Laubach, μ6ταμέλομοα, w: D izionario..., dz. cyt., s. 371; J. Goetzmann, μ ετά νοια, DBNT, s. 372.

18 Por. F. Laubach, μ6ταμέλομοα, w: Dizionario..., dz. cyt., s. 368; J. Goetzmann, μ6τοα׳ο ια , art. cyt., s. 372n. Ponieważ ta tenninologia przeszła później do Nowego Testamentu głębszą analizę przeprowadzimy w punkcie 2. W Starym Testamencie to słownictwo ma bowiem znaczenie dnigorzędne.

249 Biblijna term inologia pokuty i nawrócenia

- U ży cie dw óch term inów (a u proroków tylko jed n ego - sûb) nie ozna- cza ubóstwa term inologii pokutnej. Podkreśla to jed yn ie prawdę, że treść tego wyrażenia biblijnego oddaje w sobie złożony proces, składający się z w ielu eta- pów, zarówno z żalu, jak i nawrócenia, pokuty i pojednania z B ogiem , których nie da się od d zielić od sie b ie 19.

- W ystępow anie w B iblii form czasow nikow ych sûb, gdyż tylko raz spo- tykam y rzeczow n ik sûbah - ״naw rócenie” u Iz 30, 15, oznacza, że naw rócę- nie nie jest jednorazow ym aktem lecz rzeczyw istością dynam iczną, nigdy nie zakończonym procesem czy w yd arzen iem 20.

2. N o w o testa m en ta ln a term inologia na w ró cen ia

N o w y Testament podejm uje id eę naw rócenia i pokuty zapoczątkow aną przez proroków. Zachowując istotną treść ich przesłania, wyrażającą się w prze- m ianie relacji B oga do człow iek a i człow iek a do B oga, w ezw an ie to rozwija i ubogaca21. D ow od em tego staje się term inologia pokuty i naw rócenia N o w e- go Testamentu. Spotykam y tu trzy rodziny słó w na oznaczenie różnych aspek- tów tego procesu: επ ισ τρ έφ ω , μετα νοέω , μ ετα μ ελ ο μ α ι22. R odzą się tu pytania, które w analizow anym przez nas zagadnieniu są bardzo w ażne. Jaką treść kryją w sobie te w yrażenia? W jakim stopniu i w jakim sensie uw idacznia się w nich pogłębienie idei w ezw an ia do pokuty i nawrócenia?

C zasow niki przechodnie i nieprzechodnie rodziny σ τ ρ έφ ω , ά π ο σ τ ρ έφ ω , ε π ισ τ ρ έ φ ω stosow ane przez Hom era i innych greckich pisarzy oznaczały: ״kręcić się”, ״ zw racać”, ״nawracać się”, to znaczy m od yfik ow ać w łasny spo- sób m yślenia i zachow ania. O pisyw ały one ruch fizyczn y lub też ruch ducho- w y ludzkiej m y śli w stronę ja k ieś o so b y lub przedm iotu. W ten sp osób w literaturze antycznej termin ε π ισ τ ρ έ φ ω i pochodzący od n iego rzeczow nik ε π ισ τ ρ ο φ ή oznaczały m iędzy innymi zwrócenie się duszy w stronę pobożności

19 Por. J. Szlaga, Pokuta, nawrócenie..., dz. cyt., s. 26. W potocznym języku poi- skim nie ma jednego słowa, które wyrażałoby w sobie całą treść tego procesu. Na przykład termin ״ pokutować” wyraża tylko jeden z elementów rzeczywistości oddanej przez sûb. Zob. A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 19936, s. 428; Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 1964, s. 860-862.

2(1 Por. M. Gołębiewski, Pokuta w..., art. cyt., s. 3; A. Suski, Biblijne wprowadzę-

nie do rozważań..., dz. cyt., s. 117n; E. Zenger, Nawrócenie, dz. cyt., s. 799.

21 K. Hola, Zarys sakramentologii katolickiej, cz. 11, O poszczególnych sakra-

mentach, Kraków 1984, s. 5.

22 Por. J. Goetzmann, μ ετά νο ια , art. cyt. s. 369; F. Laubach,επισ τρ έφ ω , dz. cyt., s. 368; Κ. H. Schelkle, Teologia Nowego Testamentu, t. III, Kraków 1984, s. 56; X. Léon- Du four, Słownik Nowego Testamentu, Poznań 19862, s. 419.

Ks. L eszek Sikorski 250

i bóstw a, odw rócenia się od cienia do światła. Znana późna literatura juda- istyczno-hełłenistyczna posługuje się tym słow em w znaczeniu religijnym . Ze św ieckiej praktyki język ow ej p ojęcie to przeszło do Septuaginty, aby później stać się elem entem pokutnego słow nictw a N o w e g o Testam entu23.

Termin Ε π ιστρ έφ ω występuje w pismach N ow ego Testamentu 36 razy,przy czym 18 razy użyty jest w znaczeniu świeckim - ״powracać”, ״zwracać się” (np. Mt 10, 13; 2 P 2, 22), zaś w pozostałych 18 przypadkach w sp ecyficzn ym zna- czeniu t e o lo g ic z n y m - ״naw racać”, ״nawracać się ” (m .in M k 4 ,1 2 ; Łk 1, 16n; 22, 32; D z 15, 19; 2 K or 3, 16). W ym ogiem w ezw an ia do naw rócenia, które rozbrzm iew a w N o w y m Testam encie, staje się radykalna zm iana w kierunku poznania w o li B ożej, porzucenie w łasn ego błędu i pow rót do T ego, który jest Z baw cą w szystkich ludzi (D z 26, 18; 1 P 2, 25). Zw rot ε π ισ τ ρ έ φ ω jasno w yraża prawdę, że nie ch od zi tutaj w pierw szym rzędzie o porzucenie złego życia, lecz przede w szystk im o zw rócenie się do Chrystusa, a przez N ie g o do O jca (por. J 14, 1.6). Wraz z naw róceniem przychodzi zm iana pana, czy li pa- now ania. C złow iek , który dotąd b ył przedm iotem panow ania szatana (por. E f 2, ln ), w ch od zi pod panow anie B oga, by zaw rócić od ciem n o ści do światła (D z 26, 18; E f 5, 8). N aw rócen ie dokonuje się w w ierze w Jezusa Chrystusa (D z 1 1 ,2 1 )1 prow adzi do radykalnej przem iany całego ż y cia 24.

Druga rodzina słów: μ ε τ ά ν ο ια (״zm iana usposobienia”, ״żal”), μ ετα νο έω (״zastanaw iać się po fak cie”, ״zm ieniać zdanie”, ״odczuw ać skruchę”, ״żało- w a ć”) m a rów nież sw oje korzenie w literaturze greckiej. Spotykam y się w niej z przekonaniem, że tylko ten musi zm ienić swój sposób m yślenia, kogo dotych- cz a so w e m yślen ie było fa łszy w e, niemądre. M ędrzec zaś n igd y n ie je st głupi ani z ły i dlatego nie potrzebuje m etanoi. Stoicka filo zo fia nie zna żadnej meta- noi15. Grekom nie jest w ięc znana radykalna zmiana postaw y człow ieka w sensie je g o nawrócenia. D latego też głębi tej term inologii nie n a leży szukać w św ie-

cie pogańskim , lecz w B ib lii26.

N o w y Testament używ a często μ ε τ α ν ο έ ω dla w yrażenia idei nawrócenia zawartej w prorockim słow ie sûb. N ie idzie w ięc za przykładem Septuaginty, któ- ra tłumaczyła ten termin jako ε π ισ τ ρ έ φ ω . Ta zmiana była przygotowana w

in-23 Por. F. Laubach, επισ τρ έφ ω , dz. cyt., s. 369.

24 Por. tamże, s. 370. Składnia grecka w Dz 26,18 wyraża osiągnięcie zamierzonego skutku. Por. Grecko-polski N ow y Testament. Wydanie interlinearne z kodami grama-

tycznymi, tłum. R. Popowski, M. Wojciechowski, Warszawa 1994, s. 677.

25 Por. Słownik grecko-polski, red. Z. Abramowicz, t. III, Warszawa 1958-65, s. 124; J. Behm, μετανοέω , Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament, red. G. Kittel, G. Friedrich, Stuttgart 1933-79,bd IV,s. 972-974; K. H. Schelkle, Teologia..., dz. cyt., s. 58. 26 Por. J. Kudasiewicz, Ewangelie synoptyczne dzisiaj, Warszawa 1986, s. 312; J. Goetzmann, μ ετά ν ο ια , art. cyt., s. 372; T. Sikorski, Nawrócenie, w: Słownik teolo-

251 Biblijna term inologia pokuty i nawrócenia

nych tłumaczeniach greckich Starego Testamentu i w judaizm ie hellenistycznym. U życie μ ε τ α ν ο ε ω jako ε π ισ τ ρ έ φ ω wskazuje, że w N ow ym Testamencie ak- cent położony jest raczej na wewnętrzną treść nawrócenia jako zmianę m yślenia i chcenia. N ie oznacza to intelektualizacji biblijnego pojęcia nawrócenia. Co w ięcej, rozum ienie intelektualne jest na drugiej płaszczyźn ie, w yłania się zaś znaczenie decyzji naw rócenia całego człow iek a27.

Terminologia ta jest w N ow ym Testamencie często używana. N a 56 wystą- pień (μ ε τ α ν ο έ ω i odm iany tego słow a - 34 razy; μ ε τ ά ν ο ια - 22 razy), naj- w ięk szą częstotliw ość zastosowania termin ten znajduje w pism ach św. Łukasza (E w angelia - 14 razy, D z - 11 razy ), w A pokalipsie 12 - razy, w E w angelii św. Mateusza - 7 razy. Etym ologia czasownika sugeruje w zniesienie się ponad dotych czasow y sposób m yślenia, zm ianę m yśli, odw rócenia m yśli od czeg o ś

(meta - ״ponad”, nous - ״u m ysł”), czyli zm ianę poglądów , a w konsekw encji w ew nętrzną przem ianę. Stąd też rodzi się p óźn iejsze znaczenie: ״żałow ać za co ś”, ״odczuw ać skruchę”, ״nawracać się od c z eg o ś” (w sensie religijno-etycz- nym ), ״pokutow ać” (por. M t 3 ,2 ; 4 ,1 7 ; 11,20; 1 1 ,2 1 ; 1 2 ,4 1 ; M k 1, 15; 6 ,1 2 ; Łk 10,13; 11,32; 1 3 ,3 .5 ; 1 5 ,7 -1 0 ; 1 6 ,3 0 ; 1 7 ,3 .4 ; D z 2 ,3 8 ; 3 ,1 9 ; 8 ,2 2 ; 17,30; 2 6 ,2 0 ; 2 Kor 1 2 ,2 1 ; A p 2, 22; 9 ,2 0 -2 1 ; 16, 9.11; 2, 5.16; 3, 3 .1 9 )28.

Rzadkie w ystęp ow an ie tej rodziny słó w w idać u św. Pawła (tylko 6 razy), zupełnie jej brak u Jana, z w yjątkiem Apokalipsy. Fakt ten nie w skazuje na to, że nie m a tutaj idei naw rócenia, lecz że w tym czasie rozw inął się sp ecyficzn y

27 Por. J. Goetzmann, μ ετά νο ια , art. cyt., s. 373; J. Kudasiewicz, Ewangelie syn-

optyczne dzisiaj, dz. cyt., s. 313. Warto tu podkreślić, że wśród współczesnych egzege-

tów nie ma pełnej zgodności odnośnie do wyjaśnienia użycia μ ετα νο εω w Nowym Testamencie. Jedni powołując się na opinię E. K. Dietricha, J. Behma, E. Würtweina, opowiadają się za tym, że jest to odpowiednik treściowy dla hebrajskiego czasownika

Sûb, co z punktu widzenia semantycznego nie jest łatwe do wyjaśnienia, ponieważ są

też teksty, w których obok μετανοεω występuje επισ τρ έφ ω (w LXX korelat Sûb), m.in. Dz 3,18 i 26,20. J. Behm uważa, że w Nowym Testamencie nastąpiła ewolucja seman- tyczna analizowanego słownictwa i jego znaczenie jest bliskie sobie. Opinii tej przeciw- stawia się w swoich badaniach A. Tosato, uważając że dla μ ετα νο εω i pochodnych tego słowa trzeba ustalić znaczenie w Nowym Testamencie, licząc się ze znaczeniem hebrajskiego korelatu niham. Zob. A. Suski, Wezwanie do pokuty w Nowym Testamen-

cie, ״Ateneum Kapłańskie”, 70 (1977), s. 17-19.

28 Por. R., Morgenthaler, Statistik des neutestamentlichen Wortschatzes, Zürich 19822, s. 120; także: K. Stock, La metänoia in Marco, ParSpV, 22 ( 1990), s. 101 ; T. M. Dą- bek, ״ Nawracajcie się"M etanoia w Nowym Testamencie, Katowice 1996, s. 185; A. Su- ski, Wezwanie do pokuty w Nowym Testamencie, art. cyt.,s. 16-17; R. Popowski, Wielki

słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1994, s. 391. Występowanie

terminu μ ετά ν ο ια i derywatów zob. tamże, s. 391. Obszerniej to zagadnienie omawia H. Merklein, μ ετα ν ο ΐα , Exegetisches Wörterbuch zum Neuen Testament, red. H. Balz, G. Schneider, Stuttgart 19922[dalej EW NT],b d II,k. 1022-1031.

Ks. L eszek Sikorski 252

system pojęciow y. Dla Paw ia i Jana naw rócenie zw iązane było z wiarą29. Daje się zauw ażyć, że czasow n ik u żyw an y jest bardzo często w trybie rozkazują- cym (por. Mt 3 ,2 ; 4, 17; D z 2, 38; 3, 19; 8, 32; Ap 2, 5; 2, 16; 3, 19 ). Ponadto rodzina tych słó w w ystępuje w połączeniu z term inologią w yrażającą ideę w ezw an ia do głoszen ia30.

Ostatnia rodzina słó w zw iązana jest z μ ε τ α μ ε λ ο μ α ι. C zasow n ik ten w re- lacji z czasow nikiem n ieosob ow ym μέλε l u wyraża w klasycznym język u grec- kim ״zm ieniać uczucie stosunku do jakiejś rzeczy”, podczas gdy μ ε τ α ν ο ε ί v׳ oznacza ״zm ieniać opinię na ten tem at”. W brew częstem u u życiu terminu μ ετα νο έω i pochodzących od niego wyrażeń, zastosowanie μ ετ α μ ε λ ο μ α ι w N o- w ym Testamencie jest ograniczone do Mt 2 1 ,3 0 .3 2 ; 2 7 ,3 ; 2 Kor 7 ,8 ; Hbr 7 ,2 8 . Przypadek Judasza ukazuje w sposób jasny, że μ ε τ α ν ο έ ω i μ ε τ α μ έ λ ο μ α ι nie m ają tego sam ego znaczenia. Judasz poznał, że Jezus został skazany w sposób niesłuszny. O dczuw ał naw et w yrzuty sum ienia z pow odu sw ojej zdrady (por. Mt 27, 3), ale nie znalazł drogi prowadzącej do autentycznego żalu. Termin μ ε τ α μ έ λ ο μ α ι w skazuje na jed en aspekt nawrócenia, na u czu cie wstrętu do grzechu, które nie kieruje czło w iek a w sposób konieczny do tego, aby zw rócił się do B oga w sposób autentyczny31.

Podsum ow ując nasze badania dotyczące term inologii pokutnej N o w eg o Testamentu m ożna postaw ić następujące wnioski:

- N ajw ażniejsze znaczenie, o czym św iadczy chociażby częstotliw ość ich w ystępow ania, m ają term iny pochodzące od μ ε τ α ν ο έ ω i ε π ισ τ ρ έ φ ω . Pierw- szy z nich, w ystępujący najczęściej, jest p odstaw ow ym term inem określają- cy m proces naw rócenia. Jeżeli zaś oba w yrażenia w ystęp u ją o b o k sieb ie (np. D z 3 ,1 9 ; 2 6 ,2 0 ) , należy przy ich analizie m ieć na uw adze dw a różne, ale zarazem w zajem nie się uzupełniające aspekty naw rócenia, oznaczające po- rzucenie grzechu, przem ianę um ysłu i m yślenia oraz zm ianę całej wewnętrznej p ostaw y ży cio w ej, bez której nie jest m ożliw e praw dziw e naw rócenie. N astę- puje w ów czas pod w p ływ em D ucha Ś w iętego całkow ite przekształcenie ludz- kiej egzystencji - now e ż y c ie 32.

24 Por. J. Goetzmann, μ ετά νο ια , art. cyt., s. 375.

30 A. Suski, Wezwanie do pokuty w Nowym Testamencie, art. cyt., s. 16. O termi- nologii oznaczającej głoszenie wezwania do nawrócenia i pokuty zob. szerzej: A. Jan- kowski, Kerygmat w Kościele apostolskim. Nowotestamentalna teologia głoszenia

słowa Bożego, Częstochowa 1989, s. 18-132.

31 Por. F. Laubach, μ ετα μ έλ ο μ α ι, DBNT, s. 371n; J. M. Niitzel, μ ετα μέλομ αι, EWNT, bd II, k. 1020n; T. M. Dąbek, Nawracajcie się..., dz. cyt. s. 254—259.

32 Por. J. Giblet, P. Grelot, Pokuta - nawrócenie, w: Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, Poznań 19903, s. 706; F. Laubach, ε π ισ τρ έ φ ω , dz. cyt., s. 370; J. Janowski, Nawrócenie ja k o wewnętrzna przemiana człowieka, w: Rok Święty. Pra-

253 Biblijna term inologia pokucy i naw rócenia

- W ystępowanie czasow ników w trybie rozkazującym w połączeniu z ter- m in ologią wyrażającą ideę w ezw ania, oznacza zrealizow anie tej rzeczyw isto- ści, którą to słow n ictw o wyraża.

N a koniec naszych badań można stwierdzić, iż analiza pokutnej terminolo- gii biblijnej św iadczy o tym, że następował jej nieustanny rozw ój. Chociaż - jak to w ynika z przeprow adzonych analiz - typow ych term inów pokutnych w y- stępujących w B iblii jest niew ielka liczba, to jednak trzeba podkreślić, iż zaw ie- rająone w sobie istotę tajem nicy nawrócenia i pokuty. Ujawniają, że tajemnica ta nie ogranicza się do jed n orazow ego czynu, lecz je st nieustannie dokonują- cy m się i pełnym dynam izm u procesem . Podkreślają to zw ła szcza form y cza- so w n ik o w e badanego słow n ictw a. N aw rócen ie i pokuta obejm uje ca łeg o człow iek a, dotyczy je g o um ysłu, serca i postępow ania. N aw rócen ie je st da- rem B oga dom agającym się od pow iedzi człow ieka. C iągle w inniśm y przeby- w ać na drodze metanoi.

niej, ״ Liturgia Sacra”, 2 (1996) ł- 2 , s. 60. O wzajemnym uzupełnianiu się μ ετα νοέω

i επ ισ τρ έ φ ω wyrażających pełny aspekt nawrócenia zob. także: Komentarze i margi-