Czacharowski, Antoni
"Siedlungsentwicklung der
preussischen Ämter Holland,
Liebstadt und Mohrungen vom 13.
bis 17. Jahrhundert", Peter
Germershausen, Marburg (Lahn)
1970 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 463-465
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 463 1410— 1425 і 1525— 1600. W c ią g u p ie rw s z e j p o ło w y X V w ie k u n a b a d a n y m t e r e n ie n a u w a g ę z a s łu g u ją g łó w n ie d w a z ja w is k a : p rz e n ik a n ie lu d n o ś c i p r u s k ie j z w ła sz c z a w o ln y c h c h ło p ó w do w s i s k o lo n iz o w a n y c h p rz e z N ie m c ó w o ra z w z ro s t lic z b y p u s te k — z w ła s z c z a w e w s ia c h n ie m ie c k ic h . Z d a n ie m a u to r k i g łó w n ą p rz y c z y n ą p o w s t a w a n ia ty c h p u s te k b y ły z n isz c z e n ia w o je n n e . J e s t to j e d n a k z b y tn ie u p ro s z c ze n ie te g o w ó w c z a s d o ść p o w sz e c h n e g o i zło żo n eg o z ja w is k a , k t ó r e o d d a w n a p a s jo n u j e b a d a c z y . W w y n ik u w o jn y trz y n a s t o le tn i e j z a c h o d n ia część k o m tu r s tw a d z ie rz g o ń sk ie g o z o s ta ła w łą c z o n a do P o ls k i. A u to r k a w d a lsz e j części s w e j p r a c y z a j m u je się j e d y n ie ty m te ry to r iu m , k tó r e p o z o sta ło w e w ł a d a n i u Z a k o n u k rz y ż a c k ie g o . J e d n ą z k o n s e k w e n c ji u p a d k u p o lity c z n e g o i g o s p o d a rc z e g o p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o b y ł z n a c z n y w z ro s t p o sia d ło śc i s z la c h ty , k o s z te m z ie m z a k o n n y c h . O k o ło r o k u 1525 d o b ra s z la c h ty o b e jm o w a ły ju ż p o n a d p o ło w ę c ałeg o te ry to r iu m . N a jw a ż n ie js z y m z ja w is k ie m b a d a n y m p rz e z a u to r k ę w X V I w ie k u s ą z m ia n y n a ro d o w o śc io w e . W o p a rc iu o m a t e r i a ł o n o m a sty c z n y p r ó b u je a u to r k a p o k a z a ć s z y b k i w z r o s t l u d n o ści p o ls k ie j, k t ó r a p o d k o n ie c te g o o k re s u s ta n o w ił a p o n a d p o ło w ę m ie s z k a ń c ó w teg o o k rę g u . Z a n ik a n a to m ia s t lu d n o ś ć p ru s k a . T e s p o s tr z e ż e n ia H . W u n d e r s ą b a r dzo in te re s u ją c e , a le z p e w n o ś c ią je sz c z e n ie w y ja ś n ia ją c a łk o w ic ie p ro c e s u z m ia n n a ro d o w o śc io w y c h . P r a c a H . W u n d e r j e s t z c a łą p e w n o śc ią w a rto ś c io w y m p rz y c z y n k ie m do b a d a ń n a d o s a d n ic tw e m z ie m p ru s k ic h . S z c ze g ó ln ie c e n n a j e s t p ie rw s z a część p ra c y o p a r ta n a m a ło w y k o r z y s ta n y m m a te r ia le ź ró d ło w y m . Z z a in te r e s o w a n ie m n a le ż y o c z e k iw a ć d a lsz y c h p ra c H . W u n d e r i z n a d z ie ją , że z re z y g n u je w n ic h z a k c e n tó w n a c jo n a lis ty c z n y c h , n p . ta k ic h j a k o k re ś la n ie n ie m ie c k ic h n a z w m ie js c o w y c h ja k o o b o w ią z u ją c y c h „ d ziś tzn . w 1945 r . ”. I r y t u j e to s łu sz n ie n ie ty lk o p o ls k ic h b a d a c z y , a le i b a rd z ie j ś w ia tły c h h is to ry k ó w z a c h o d n io n ie m ie c k ic h , a p o z a ty m p o w o d u je , że p r a c ę t a k ą c z y ta s ię z p e w n y m u p r z e d z e n ie m 3.
A n t o n i C za c h o r o w s k i
P e t e r G e r m e r s h a u s e n , S ie d lu n g s e n tw ic k lu n g d e r p r e u s s is c h e n Ä m t e r H o l
la n d , L ie b s ta d t u n d M o h r u n g e n v o m 13. b is 17. J a h r h u n d e r t, M a r b u r g (L ah n )
1970, W is s e n s c h a ftlic h e B e iträ g e z u r G e s c h ic h te u n d L a n d e s k u n d e O s t - M i tte l e u ro p a s , N r 87, ss. X -h 485, 5 maip.
N o w a p r a c a o ro z w o ju o s a d n ic tw a n a te r e n ie z n a c z n e j c zęści k o m tu r s tw a e lb lą sk ieg o , czy li w o k ó ł P a s łę k a , M iła k o w a i M o rą g a , o p ie ra się g łó w n ie n a n ie w y k o rz y s ta n y m d o tą d m a te r ia le ź ró d ło w y m z d a w n e g o a rc h iw u m k ró le w ie c k ie g o , z n a j d u j ą c y m się o b e c n ie w S ta a tlic h e s A r c h iv la g e r w G ö ttin g e n . P e t e r G e rm e rs h a u s e n p o d z ie lił s w o ją p r a c ę n a trz y części. W p ie rw s z e j, z ło ż o n ej z p ię c iu ro z d z ia łó w , z a w a r ł z a s a d n ic z ą ro z p ra w ę o ro z w o ju o s a d n ic tw a n a w y m ie n io n y m w y ż e j te r y to r iu m . D ru g a część j e s t sw e g o r o d z a ju s ło w n ik ie m h is to ry c z n o -g e o g ra fic z n y m . T rz e c ią część s ta n o w ią ta b e le . W z a s a d n ic z e j c zęści p r a c y u k a z u je a u t o r ro z w ó j o s a d n ic tw a w d a w n y m k o m tu r s tw ie e lb lą s k im p rz e k ro jo w o w c z te r e c h o k r e s a c h c h ro n o lo g ic z n y c h . A u to r z a j m u je się w sw e j p ra c y je d y n ie ty m i z ie m ia m i d a w n e g o k o m tu r s tw a e l b l ą sk ieg o , k tó r e w p o k o ju to r u ń s k im z 1466 r. p o z o sta ły w g ra n ic a c h p a ń s tw a k r z y ż ac k ie g o , a p ó ź n ie j s ta ł y się czę ścią P r u s K sią ż ę c y c h . J a k w ia d o m o s a m E lb lą g , w ra z z t e r y to r iu m te g o m ia s ta n a le ż a ł d o P r u s K ró le w sk ic h .
P r z e k r ó j, u k a z u ją c y s ta n o s a d n ic tw a w p ie rw s z e j p o ło w ie X V w ie k u o p a rty je s t n a m a te r ia le d y p lo m a ty c z n y m o ra z n a c z te r e c h k s ię g a c h c z y n sz o w y c h k o m tu r s tw a e lb lą sk ie g o i n a w y k a z ie c zy n sz ó w z o k rę g u e lb lą s k o - p a s łę c k ie g o z l a t 1422— 1430. T e n b o g a ty m a te r ia ł ź ró d ło w y p o z w o lił a u to ro w i ze z n a c z n ą d o k ła d n o ś c ią u s ta l ić p o d w z g lę d e m lic z b o w y m s t r u k t u r ę s p o łe c z n ą lu d n o ś c i w ie js k ie j o ra z w y so k o ść i ro d z a je r e n ty św ia d c z o n e j p rz e z n ią . O b lic z y ł o n m ię d z y in n y m i, że w p o ło w ie X V w ie k u n a b a d a n y m t e r y to r iu m z a m ie s z k iw a ły 1143 ro d z in y P r u s ó w o ra z 2068 ro d z in n ie m ie c k ic h . C zyli lu d n o ś ć p r u s k a do n ie m ie c k ie j z n a jd o w a ła s ię w s to s u n k u 1 : 1,8, a u p r a 3 P o r. re c e n z je : B. P o s c h m a n n , w „ Z e its c h r ift f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte r tu m s k u n d e E r m la n d s ”, Bd. 33, 1969, ss. 422— 426; B. G e r e m e k , w „ Z a p is k a c h H is to ry c z n y c h ”, t. 36, 1971, z. 4, ss. 172— 176.
464 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
w ia n e p rz e z P r u s ó w i N ie m c ó w o b s z a ry z ie m i 1 ; 1,45 (s. 57). S to s u n k o w o d o k ła d n e s ą d a n e d o ty c z ą c e w s i p r u s k ie j, n a to m ia s t lic z b ą N ie m c ó w O p a rł a u t o r w z n a c z n y m s to p n iu n a o b lic z e n ia c h s z a c u n k o w y c h , k tó r e j e d n a k b u d z ą w ie le z a s trz e ż e ń . W y sz e d ł o n b o w ie m z z a ło ż e n ia , że w e w s ia c h c z y n sz o w y c h n a p T aw ie n ie m ie c k im , k t ó ry c h b y ło 63 (ss. 45 n.), c ały o b s z a r z ie m i n a le ż a ł do n ie m ie c k ic h c h ło p ó w . W l i t e r a t u r z e p r z e d m io tu ju ż w ie lo k ro tn ie z w r a c a n o u w a g ę n a b łę d n o ść t a k ie j h ip o te z y Z b y t w ie le m ie js c a z a ję ła b y w s z e c h s tr o n n a a n a liz a teg o p ro b le m u J e d n a k o z n a c z n e j d o w o ln o ści z a ło ż e ń a u to r a m o ż e św ia d c z y ć p r z y k ła d w s i Ł u k s z ty (n a z w a n ie m ie c k a L u x e th e n ) k o ło P a s łę k a . Z a c h o w a ły się d w a d o k u m e n ty z la t 1335 i 1339 ś w ia d c z ą c e o ty m , ż e w ó w c z a s w te j w s i m ie s z k a li P r u s o w ie , k tó rz y zo b o w ią z a n i b y li d o s łu ż b y w o js k o w e j n a rz e c z Z a k o n u . W d o k u m e n c ie z 8 k w ie tn ia 1335 r. z a n o to w a n i s ą n a s tę p u ją c y m ie s z k a ń c y te j w s i: G e d y k e o ra z je g o z m a rły b r a t S lo y t i s y n o w ie je g o G u n th e n , W a r p u n e n , N a m m ir i S a m io n , a ta k ż e sy n o w ie M y n a u - te n a T e rp i i K o y te n 2. B y li to n ie w ą t p liw ie P r u s o w ie , p o d o b n ie j a k d w a j b r a c ia M ik o ła j i S a n tir m e , k tó rz y w sty c z n iu 1339 r. o trz y m a li od Z a k o n u 14 ła n ó w w te j w si i b y li z o b o w ią z a n i d o s łu ż b y w o js k o w e j w p r u s k ie j z b ro i (m y t p r u s s c h e n w o p e n ) 8. W la ta c h 1402— 1408 w ie ś t a p ła c iła ju ż czy n sz w w y so k o śc i 1 g rz y w n y o ra z 2 k u ry z ła n a . Z te g o w y n ik a , że w c ią g u X IV w ie k u K rz y ż a c y p r a w d o p o d o b n ie p rz e n ie ś li w ie ś n a p ra w o n ie m ie c k ie , a le b r a k ja k ic h k o lw ie k d o w o d ó w n a to , iż u s u n ię to lu d n o ś ć p ru s k ą , a o sad z o n o t u N ie m c ó w . R a c z e j p rz y p u s z c z a ć n a le ż y , że o b o w ią z k i w o js k o w e w o ln y c h c h ło p ó w p ru s k ic h z a m ie n io n o n a czynsz. P o n a d to w ia d o m o , że 4 ła n y w te j w s i n a le ż a ły w la ta c h 1426— 1451 do w o ln e g o c h ło p a p ru s k ie g o K r is ta n a (s. 258). D la te g o te ż w lic z e n ie te j w s i do k a te g o rii o b s z a ró w w c ało śc i s k o lo n iz o w a n y c h p rz e z N ie m c ó w j e s t b łę d e m . Z a p e w n e p rz y d o k ła d n e j a n a liz ie m a te r ia łu ź ró d ło w e g o o ra z p rz y s to s o w a n iu m e to d y p o ró w n a w c z e j m o ż n a b y u s ta lo n ą p rz e z a u to r a o g ó ln ą lic z b ę lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j z a m ie s z k u ją c e j b a d a n e t e r y to r iu m w z n a c z n y m s to p n iu z m n ie jsz y ć , a z a r a z e m p o w ię k sz y ć lic z b ę lu d n o ś c i p r u s k ie j. U w z g lę d n ić tu n a le ż y m ię d z y in n y m i z a g ro d n ik ó w p ru s k ic h m ie s z k a ją c y c h ta k ż e w e w s ia c h s k o lo n iz o w a n y c h p rz e z N ie m c ó w . N ie j e s t w ię c w y k lu c z o n e , że w p o ło w ie X V w ie k u lu d n o ś ć p r u s k a lic z e b n ie p rz e w a ż a ła w e w s ia c h b a d a n y c h p rz e z a u to ra . D ru g i p r z e k r ó j o b e jm u je o k re s o d w y b u c h u w o jn y tr z y n a s t o le tn i e j (1454 r.) do t r a k t a t u k ra k o w s k ie g o (1525 r.). A u to r n a z w a ł go o k re s e m s p u sto s z e ń (D ie P e rio d e d e r W ü s tu n g e n ). N a jw a ż n ie js z y m i z ja w is k a m i w z a k r e s ie ro z w o ju o s a d n ic tw a , z a o b s e r w o w a n y m i n a b a d a n y m te ry to r iu m , b y ł g w a łto w n y w z ro s t p u s te k o ra z z w ię k s z e n ie o b s z a ru z ie m i z a jm o w a n e j p rz e z s z la c h tę . W p o ło w ie X V w ie k u w k o m tu r s tw ie e lb lą s k im is tn ia ło ty lk o 2,9% ła n ó w p u s ty c h , a w 1531 r. ła n y o p u szc z o n e o b e jm o w a ły aż 80% a r e a ł u z ie m i u p ra w n e j. Z te g o w e w s ia c h n a z y w a n y c h p rz e z a u to r a n ie m ie c k im i p u s tk i o b e jm o w a ły 77,1% ziem i, w e w s ia c h p ru s k ic h 77,8%, a w t a k z w a n y c h m a ją tk a c h s łu ż e b n y c h (D ie n s tg ü te r — p rz e w a ż n ie k ilk u ła n o w e g o s p o d a r s tw a z a m ie s z k a łe p rz e z w o ln y c h P r u s ó w z o b o w ią z a n y c h do s łu ż b y w o js k o w e j) aż 96,7% — czyli że t a k a te g o ria lu d n o ś c i p rz e s ta ła p ra w ie z u p e łn ie is tn ie ć (s. 83). A u to r n ie u s iłu je w p e łn i w y ja ś n ić p rz y c z y n p o w s ta w a n ia ty c h p u s te k , a s tw ie r d z a je d y n ie , że s p o w o d o w a ły je p rz e d e w s z y s tk im z n isz c z e n ia w o je n n e . W y d a je się, że a u to r n ie w y k o rz y s ta ł w p e łn i d o s tę p n e g o m u m a te r ia łu źró d ło w e g o , k tó r y m ię d z y in n y m i p o z w a la n a d o k ła d n ie js z e z b a d a n ie s to s u n k ó w n a ro d o w o śc io w y c h n a ty m te re n ie . W sp o m n ia ł o ty m ty lk o w je d n y m z d a n iu s tw ie r d z a ją c , że w 1531 r. w e w s ia c h t a k z w a n y c h n ie m ie c k ic h m ie s z k a li n ie ty lk o N ie m c y (s. 59). P o tw ie rd z a to w y ż e j w y ra ż o n e p rz y p u s z c z e n ie i d o ty c h c z a s o w e u s ta l e n ia p o ls k ic h b a d ac z y . J e d n a k ż e a u to r z a g a d n ie n ia te g o d a le j n ie b a d a ł — d la c ze g o ? U w a ż a m ró w n ie ż , że n ie s łu s z n ie a u to r te n p rz e k ró j w ty tu le ro z d z ia łu 3 z a m k n ą ł w la ta c h 1454— 1525, g d y ż p o d s ta w o w y m a te r ia ł ź ró d ło w y , n a k tó r y m s ię o p a rł, to m e tr y k a z 1531 r. P o n a d to d o łą c z o n a d o te g o ro z d z ia łu m a p a n r 3 n ie o d z w ie rc ie d la w p e łn i z a się g u ła n ó w p u s ty c h , o k tó ry c h p isze.
T rz e c i p rz e k ró j o b e jm u je l a t a 1525— 1626 c zy li o k re s o d b u d o w y , j a k go n a z y w a 1 Z ob. H . Ł o w m i a ń s k i , P o l ity k a lu d n o ś c io w a Z a k o n u k r z y ż a c k ie g o w P r u sa ch i n a P o m o r zu , G d a ń s k 1947, ss. 40 n .; M. P o l l a k ó w n a , Z a n ik lu d n o ś c i p r u s k ie j, w : S z k ic e z d z ie jó w P o m o r za , t. 1, W a rs z a w a 1958, ss. 186 n. 2 P r e u ss is c h e s U r k u n d e n b u c h , h e ra u s g . v o n M. H e i n, B d. 2, K ö n ig s b e rg 1937, n r 877. 8 Ib id e m , B d. 3, n r 215.
R E C E N Z J E i O M Ó W I E N I A 466
a u to r. B o g aty m a te r ia ł ź ró d ło w y d la te g o o k r e s u p o z w a la n a d o ić p re c y z y jn e u s t a le n ie s to s u n k ó w w ła sn o ś c io w y c h w e w s ia c h b a d a n e g o te r e n u . A u to r p r z e d s ta w ia ta k ż e s z y b k i p ro c e s lo k a c ji g r u n tó w o p u szc z o n y ch , w w y n ik u k tó re g o w 1604 r. p o z o sta ło je d y n ie 4,9°/o ła n ó w p u s ty c h . P e w n ą ro lę w z a g o s p o d a ro w a n iu p u s te k o d e g ra li k o lo n iś c i h o le n d e rsc y , a ta k ż e lu d n o ś ć p o ls k a (s. 101). P o n a d to a u t o r u k a z u j e dość s zy b k i w z ro s t lic z b y fo lw a rk ó w , k tó ry c h w 1539 r. b y ło n a b a d a n y m te r y to r iu m 13, a w 1577/79 r.. ju ż 34 (s. 113). R o z d z ia ł 5, p o ś w ię c o n y o k re s o w i w o je n sz w e d z k ic h (1626— 1629 i 1655— 1660), z a w ie ra c z w a rty p r z e k ró j, k tó r y u k a z u j e o b ra z k o le jn y c h z n isz c z e ń : w 1630 r. — p o z a k o ń c z e n iu p ie rw s z e j w o jn y s z w e d z k ie j 51,6% o b s z a ru w s i c zy n sz o w y ch b y ło p u sty ch . D ru g a w o jn a s p o w o d o w a ła d a lsz e d e w a s ta c je . R o z d z ia ł te n j e s t d o ść k ró tk i i a u to r je d y n ie p o w ie rz c h o w n ie p r z e d s ta w ia t u p r z e m ia n y z a c h o d z ą c e w ty m c za sie w b a d a n y c h w sia c h .
P o te j z a s a d n ic z e j c zęści p r a c y z am iesz cz o n o w s p o m n ia n y w y ż e j s ło w n ik g e o g ra ficzn y , ta b e le s ta ty s ty c z n e o ra z d o łą c zo n o m a p y . O d c z u w a się b r a k u w a g s u m u ją c y c h w y n ik i p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń . R o z p r a w a z a w ie r a p ra c o w ic ie z e s ta w io n y m a te r ia ł źró d ło w y , a le c z y te ln ik m u s i z a d a ć s o b ie w ie le t r u d u , b y u c h w y c ić se n s lic z n y c h ta b e l i o b liczeń . D u ż o z a s trz e ż e ń b u d z i k o n s tr u k c ja p ra c y , a je j n ie d o sk o n a ło ś ć d o d a tk o w o p o g a rs z a w a d liw a r e d a k c j a c ało śc i i b a rd z o z ła ja k o ś ć te c h n ic z n a p u b lik a c ji. A u to r n ie z n a ż a d n e j p o ls k ie j p ra c y p o ś w ię c o n e j p ro b le m o m o s a d n ic tw a , a s z k o d a — bo n a p rz y k ła d o p u b lik o w a n y p rz e z M a r ia n a B is k u p a A t la s P r u s K r ó le w s k ic h w d r u
g ie j p o ło w ie X V I w . m ó g łb y p o słu ż y ć m u ja k o z n a k o m ity w z ó r do o p ra c o w a n ia m a p .
P o n a d to d o w ie d z ia łb y się, j a k w ie le p ro b le m ó w m o ż n a z b a d a ć w o p a rc iu o b o g a ty m a te r ia ł ź ró d ło w y , k tó re g o w o g óle n ie d o strz eg ł. P r a c a P . G e rm e rs h a u s e n a p o s ia d a n ie w ą t p liw ie p o w a ż n ą w a rto ś ć d la d a lsz y c h b a d a ń n a d o s a d n ic tw e m P r u s — p r z e d e w s z y s tk im d z ię k i z a w a r te m u w n ie j b o g a te m u m a te r ia ło w i ź ró d ło w e m u . J e d n a k ja k o r o z p ra w a o ro z w o ju o s a d n ic tw a j e s t d a le k a od d o sk o n ało śc i. A n t o n i C z a c h a r o w s k i J e r z y G o ź d z i e l e w s k i , W o jn a p o ls k o - k r z y ż a c k a 1414 r., tz w . „w o jn a g ło d o w a ”, S tu d ia i M a te ria ły d o H is to r ii W o jsk o w o śc i, t. 16, cz. 2, W a r s z a w a 1971, ss. 19— 61. Z m a g a n ia o rę ż n e m ię d z y P o ls k ą i Z a k o n e m k rz y ż a c k im w o k re s ie p o g ru n w a ld z - k im aż d o p o k o ju b rz e sk ie g o w 1435 r . . n ie z o sta ły d o ty c h c z a s w cało śc i g r u n to w n ie p rz e d s ta w io n e w l i te r a tu r z e . W o s ta tn ic h la ta c h o so b n y c h s tu d ió w d o c z e k a ły s ię j e d y n ie t a k z w a n a w o jn a g o lu b s k a w 1422 r., o p r a c o w a n a p rz e z h is to ry k a szw e d z k ieg o S v e n a E k d a h la (1965 r .) 1 o ra z n a ja z d k rz y ż a c k i n a P o ls k ę i b itw a p o d D ą b k a m i (pow . w y rz y sk i) w 1431 r., p rz e a n a liz o w a n y p rz e z M a r ia n a B is k u p a (1967 r . ) 2. W y b ó r t e m a tu p rz e z J e rz e g o G o ź d z ie le w sk ie g o n a le ż y w ię c u z n a ć z a słu sz n y , g d y ż s tr o n a m i l i t a r n a w o jn y p o ls k o -k rz y ż a c k ie j w 1414 r., p o z a u w a g a m i n a m a rg in e s ie o g ó ln ie js z y c h p ra c , n ie z o sta ła d o tą d szczeg ó ło w o z b a d a n a a n i w p o ls k ie j, a n i w n ie m ie c k ie j h is to rio g r a fii3. A u to r n in ie js z e g o a r t y k u ł u — j a k s tw ie r d z a w s w o im w s tę p ie — „ p o s ta w ił s o b ie za z a d a n ie z a n a liz o w a n ie z w o js k o w e g o p u n k tu w id z e n ia p rz e b ie g u k a m p a n ii 1414 r., a p o n a d to w y ja ś n ie n ie , d la c ze g o w s to su n k o w o k r ó tk i m c za sie po w o jn ie 1409— 1411 d o szło do p o n o w n e g o k o n f lik tu z b ro jn e g o i u k a z a n ie , ja k ie n a s tę p s tw a w sfe rz e s to s u n k ó w p o ls k o -k rz y ż a c k ic h p rz y n io s ła » w o jn a g ło d o w a « ” . D a le j p o d a je ,
1 S. E k d a h l , D er K r ie g z w iś c h e n d e m D e u ts c h e n O rd e n u n d P o le n - L ita u e n
i m J a h r e 1422, Z e its c h rift f ü r O s tfo rs c h u n g , B d. 13, 1964, ss. 614— 651; p o r. m o ją r e
c e n z ję te g o a r ty k u łu : K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1965, n r 3, ss. 485— 486. 2 M. B i s k u p , N a ja z d n a P o lsk ę i b itw a p o d D ą b k a m i, w : S tu d ia h is to ry c z n e p o ś w ię c o n e S ta n is ła w o w i H e r b s to w i n a s ze śćd z ie sięc io le c ie u ro d z in , Z e s z y ty N a u k o w e W A P , ser. h ist., n r 15 (48), W a r s z a w a 1967, ss. 15— 28.
3 P o r. W . N o b e l , M ic h a e l K iic h m e is te r , H o c h m e is te r d e s D e u ts c h e n O rd e n s
1414— 1422, B a d G o d e sb e rg 1969, Q u e lle n u n d S tu d ie n z u r G e sc h ic h te d e s D e u ts c h e n
O rd e n s, B d. 5.
