A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUISTICA 35, 1996
K rystyna K udlik
W S P R A W IE M A T E R IA Ł U F R A Z E O L O G IC Z N E G O W W I E L K IM S Ł O W N I K U R O S Y J S K O -P O L S K IM
W ielki słow nik rosyjsko-polski (W S R P ) o p raco w an y w k o ń cu lat sześć d z ie sią ty c h p rz ez zesp ó ł le k sy k o g ra fó w (I. D u lew ic z, I. G re k -P a b is , I. M a ry n ia k ) p o d k ieru n k ie m p ro fe so ra A n a to la M iro w icz a n ależy d o trw ałych osiągnięć naszej pow ojennej rusycystyki. N a tem at tego op raco w an ia w y p o w ia d an o się ju ż n iejed n o k ro tn ie, ale og ó ln ie rzecz b io rą c trz e b a stwierdzić, że znacznie uważniej, obszerniej i bardziej szczegółowo zajm ow ano się, ja k dotychczas, zagadnieniam i zw iązanym i z W ielkim słow nikiem p o l sko -ro sy jsk im *. P rac o frazeologii w o b u słow nikach p rzek ład ow ych m o żn a o d n o to w a ć niew iele2. P ostanow iliśm y w łaśnie tem u w ażnem u problem ow i pośw ięcić tro ch ę uwagi.
W e W stępie d o W S R P z a zn ac zo n o , że w łączo no d o ń „ d u ż ą ilość w yrażeń i zw ro tów frazeologicznych” oraz, że d o b ó r frazeologii o p a rto n a czterotom ow ym rosyjskim słow niku A N Z S R R . T o jest właściwie w szystko, czego o frazeologii m ożem y tam się doczytać. N ajbardziej w idom ym znakiem obecności frazeologii (w yrażeń frazeologicznych) w Słow niku m a być ro m b , ale po tym zn ak u spoty k am y nic tylko w yrażenia frazeologiczne, ale różne nazw y złożone, term iny a naw et przysłów ki, spójniki i przyim ki w tó rn e 3.
1 Zob. prace zebrane w tomiku Lexicographica Slavica, Toruń 1992.
2 Przede wszystkim wymienić tu trzeba artykuły W. C h l e b d y (Frazeologia biblijna tv „Wielkim słowniku polsko-rosyjskim", „Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Filologia Rosyjska”, z. XXVIII) i J. W a w r z y ń c z y k a (Uwagi o frazeologii w „ Wielkim słowniku polsko-rosyjskim"
D. Hessena i K. Stypuły, [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej t. 2, Wrocław
1985). Zagadnieniom ogólnym z tego zakresu poświęcony jest ciekawy artykuł A. B o g u s ł a w s k i e g o , Zum Problem der Phraseologie in zweisprachigen Wörterbüchern, „Kwartalnik Neofilologiczny” 1979, z. 1.
A n a lizu ją c frazeo lo g ię W S R P o g ran iczam y się je d y n ie d o p rz y k ła d ó w zaczerpniętych z pierw szego to m u (hasła pod literą „ a ”).
T rz e b a stw ierdzić, że niew ątpliw ą zaletą Słow nika je t bogactw o zam iesz czonego w nim m ateria łu o raz jego duże zróżnicow anie stylistyczne. M am y w nim więc wiele zw iązków frazeologicznych charak tery sty czn y ch d la stylu książkow ego (ахиллесова п ята, ал ь ф а и о м е га , а д а м о в о яб л о к о , ад о в ы в р ата), ale nie b rak też frazeologizm ów należących d o stylu po toczn eg o , a naw et gm innego (в аж уре, д ел ать аван сы к о м у-л и б о, волчий ап п ети т, не ах ти как, не ахти какой, будь я анаф ем а).
W Słow niku o d n o to w a n o także frazeologizm o zabarw ien iu ironicznym i żartobliw ym (адм и н и стр ати в н ы й восторг, п и таться ак р и д ам и и д и к и м м ё д о м , сверх аб о н ем ен та, ад м и р ал ьски й час, ни а за в гл а за не зн ать ), a tak że uw zględniono m ateria ł daw ny i przestarzały (с п ер вого аб ц у га, адский кам ен ь, день ан гел а itp.).
Je d n ą z ujem nych cech Słow nika jest zaznaczanie kw alifik ato rem nie ty lk o właściw ych zw iązków frazeologicznych, ale tak że słow nictw a specjalis tycznego. W analizow anych hasłach odnajd ujem y np. term iny: а б с о л ю т н а я тем п е р ату р а, аб с о л ю тн а я величина аб со л ю тн о зам к н у ты й , ак ти вн ы й элемент, абсолю тн ы й нуль, аб сол ю тн ая м онархия, абстрактное искусство, ад р есн ая книга, азб у к а М орзе, ан глий ская б улавка, ан гл и й ская б о лезн ь, анатомический театр, рубаш ка апаш , академический театр i in. Przykładów tak ich m o ż n a przytoczyć bard zo wiele. N ależy przy tym zauw ażyć, iż z p o d an e g o m ateria łu tylko nazw a ан атом и ч ески й т е а т р zazn aczo n a je st ro m b em p o d ob y d w o m a k o m p o n en tam i. P ozostałe term iny o d n o to w a n e są ja k o frazeologizm y tylko pod jednym z w yrazów składow ych, p o d drugim
nie są p o p rzed zo n e rom bem lub nie w ystępują w ogóle.
W ydaje się, że słow nictw o specjalistyczne nic p ow inn o w S łow niku być zaznaczone kw alifikatorem frazeologicznym , gdyż d o frazeologii nie należy. T erm iny pow inny być raczej poprzedzone specjalnym znakiem kw alifikującym , np. tró jk ątem , a nazw y ściśle specjalistyczne - kw alifikatorem specjalności4.
W W S R P zaznaczono ja k o frazeologizm y stałe zw iązki w yrazow e typu: атте сто в ать себя (wystawiać sobie św iadectw o), зад еть ам би ц и ю (zadrasnąć, urazić ambicję) i ага то в ы е гл а за (czarne, błyszczące oczy). Z w ro ty te nie są frazeologizm am i. W w yrażeniu а т т е с т о в а т ь себя głów ny k o m p o n e n t а т т е с т о в а т ь oznacza: 1) wydawać referencje, opinię kom uś, 2) nadawać tytu ł kom uś, 3) oceniać czyjąś wiedzę stawiając stopień. Źródłem zw rotu аттесто в ать себя jest znaczenie w yrazu w ym ienione w p. 1). W yrażenie to jest więc bliskie treści zw rotu вести себя « z a c h o w y w a ć się, p ro w adzić s i ę » , k tó ry w Słow niku rów nież niesłusznie zaznaczono rom bem . Nie jest też
frazeologiz-4 Za wzór z powodzeniem mógłby tu posłużyć Słownik języka polskiego pod red. prof. Mieczysława Szymczaka.
m em zw iązek зад еть ам би ц и ю . Jest to u ta rte stałe w yrażenie, p o d o b n e zw rotom : зад еть чьё-либо са м о л ю б и е pol. urazić czyjąś m iłość własną i за д е т ь ч ьё-ли б о л ю б о п ы т с т в о p o r. pol. w zbudzić czyją ś ciekaw ość. P ołączen ia te słusznie o d n o to w an o pod hasłem зад еть ja k o zw ykłe zw iązki w yrazow e. N ic z frazeologii nie znajdujem y też w w yrażeniu а га то в ы е гл а за . P rzy m io tn ik ага то в ы й w w ym ienionym zw iązku nie p o sia d a sk rę pow aneg o frazeologią znaczenia. M oże on łączyć się z innym i rzeczow nikam i w sw oim znaczeniu dosłow nym np. агато вы е серьги pol. k o lc z y k i z agatu. Zw iązki tego typu nie posiadają tak ważnej cechy wyróżniającej frazeologizm y ja k obrazow ość. Ich znaczenie jest w zupełności m otyw ow ane. N ie w ym agają
one d o d atk o w e g o w yjaśnienia.
P o k a ź n ą grupę w W S R P stanow ią zw iązki frazeologiczne w ystępujące ty lk o po d je d n y m z k o m p o n e n tó w n p . п и т а т ь с я ак р и д а м и и д и к и м м ё д о м po d ак ри д ы , р азв о д и ть ан ти м о н и и - pod ан ти м о н и я , ни а за (в гл а за ) не зн а т ь (не п о н и м ать, не см ы сли ть) - pod аз, о т а д о зе т - p od a. Z atrzy m ajm y się n a zw iązku frazeologicznym в о зл о ж и ть (принести) ч то -л и б о на а л т а р ь отечества poi. złożyć coś na ołtarzu ojczyzny. Pod hasłem а л т а р ь w ystępuje on w nieco ro zbu dow an ej form ie: в о зл о ж и ть (п ринести) ч то -л и б о на а л т а р ь отечества (искусства, науки) poi. złożyć coś na ołtarzu ojczyzny, (sztu ki, n a u ki). N ależy zaznaczyć, iż rzeczow niki sztuka, nauka nie są w ariantam i hasła ojczyzna. F razcologizm ten zaznaczono rów nież pod czasownikiem принести, ale już bez do datkow ych kom ponentów : принести ч то -л и б о на а л т а р ь отечества. P rzytoczony przy kład św iadczy o pewnej niekonsekw encji w zapisie form y tego sam ego zw iązku frazeologicz nego po d poszczególnym i jego elem entam i.
P o d ając w Słow niku wiele m ateriału „niby frazeologicznego” a u to rz y jednocześn ie nie uw zględniają wielu oczywistych zw iązków frazeologicznych. Jed n y m z nich jest кром еш н ы й ад pol. praw dziw e, istne piekło. Z naczenie tego idiom u należałoby w yjaśnić określeniam i: 1) okropnie ciężkie życie, nie do zniesienia wzajemne sto su n ki m iędzy kim ś, 2) nie do w ytrzym ania harmider, rw etes, chaos. H asło ад trzeba by zaś w zbogacić idiom en а д кр ом еш н ы й на душ е (на сердце) - poi. kom uś jest przeraźliwie źle. Innym nie w łączonym d o frazeologii W S R P związkiem jest сд ать в архив: 1) złożyć do archiwum, 2) przen. odłożyć do lamusa. W drugim znaczeniu zw rot ten jest frazeologiz- m em . Jeg o sem an ty k ę m o żn a w yjaśnić n astęp u ją co : 1) usuwać kogoś, uw ażając za nienadającego się do działania, 2) zapominać o czym ś ja k o o przestarzałym .
Z w róćm y uw agę n a w yrażenie ам ин ь ем у приш ёл. Słow o ам и н ь (amen, koniec, kryska ) słusznie sugeruje znaczenie p o rzek ad ła p rzyszła k ry sk a na M a ty sk a . N iem niej je d n a k w W S R P pod hasłem kry sk a o dp o w ied n ik am i tego p o rz ek ad ła są w yrażenia: приш ёл чей-дибо черёд, п ри ш ёл конец к о м у -л и б о , п оп ался кто-ли б о. Nie m a n a to m ia st frazeologizm u ам и н ь
ком у -л и б о приш ёл. S ko ro ам и н ь oznacza rów nież конец, w obec tego p o rz e k a d ło а м и н ь ем у п р и ш ёл p o sia d a rację b ytu i p o w in n o z o sta ć pop rzed zo n e rom bem .
P rzejdźm y tera z do tłum aczenia niek tó ry ch zw iązków frazeologicznych n a język polski w W S R P. Pierwszym pod d an y m analizie frazeologizm em będzie ад м и н и стр ати вн ы й в о сто рг p rzetłum aczony ja k o radosna twórczość. D osłow ny przekład zachw yt administracyjny jest nie do przyjęcia. O dpow iednik radosna tw órczość m a od d aw ać ironiczne zabarw ienie frazeologizm u, k tó ry w rzeczy samej oznacza: upojenie władzą, nadmierną gorliwość w w ykonyw aniu obowiązków , skłonność do administrowania. Bliższym sem antycznie byłoby tłum aczenie urzędowy optym izm 5. W spom niany odpow iednik radosna twórczość niewiele nam m ów i.
W eźm y inny p rz y k ła d : з а п р а в л я т ь а р а п а . Je g o o d p o w ie d n ik a m i w W S R P są polskie zw roty brać na kant, zawracać głowę. S p rób ujm y je zestaw ić i odnieść do w spom nianego idiom u. Jednym ze znaczeń hasła ар а п jest poi. kanciarz, szalbierz. W idiom ie за п р а в л я т ь а р а п а w ystępuje częściow a m otyw acja znaczenia oszukiw ać, innym i słowy brać na kan t. N a to m ia st tłu m aczen ie zaw racać głow ę nie jest synonim em teg o p o to cznego frazeo lo g izm u . Z w iązek frazeologiczny zaw racać głow ę je st p o spolitym , u tarty m w yrażeniem oznaczającym : 1) oszałamiać, odurzać, upa ja ć, 2) niepokoić, zaprzątać, zajm ować czym ś, być natrętnym , 3) bałam ucić
kogoś, zajm ow ać sobą. Ż ad n e z tych znaczeń nie jest synonim iczne słow u oszukiw ać. T a k więc frazeologizm zawracać głowę nie o d d aje sensu id io m u за п р а в л я т ь а р а п а oznaczającego po p ro stu kłam ać, zm yślać, opo wiadać niestw orzone rzeczy. N ajw łaściw szym tłum aczeniem teg o idiom u byłoby więc w yrażenie brać na ka n t z ad n o tac ją w naw iasie oszukiwać.
P od hasłem ад рес w ystępuje w W S R P związek frazeologiczny п ро й ти сь (п роех аться, п р о кати ть ся) по ч ьем у-ли бо адресу, k tó ry je st w ariantem id io m u п р о й ти сь (п р о ех а тьс я) на ч ей -либ о счёт. P rz e tłu m a c z o n o go frazeologizm em przejechać się p o kim ś, tj. sk ry ty k o w a ć , wydrwić, zgrom ić, wyśmiać kogoś. Sem antyka tego sam ego frazeologizm u pod hasłem поройти сь jest bogatsza: zrobić w ycieczkę p o d czyim ś adresem, przejechać się p o kim ś. Ź ródłem zw iązku frazeologicznego zrobić w ycieczkę p o d czyim ś adresem jest słow o w ycieczka użyte w liczbie m nogiej i oznaczające docinki, p r zy ty k i, złośliwe uwagi lub aluzje p o d czyim ś adresem. T a k więc frazeologizm y zrobić w ycieczkę p o d czyim ś adresem i przejechać się p o kim ś są syn on im am i, k tó re w pełni o d d ają sens idiom u п рой ти сь (п роехаться) на чей-либо счёт (по чьему-либо адресу). Jednak takie tłumaczenie wym aga wyjaśnienia w naw iasie znaczenia polskich odpow iedników , bowiem są one przestarzałe i sto su nk ow o rz a d k o używ ane.
K olejnym godnym uwagi zw rotem jest аб со л ю тн ы й нуль, k tó ry p o sia d a d w a znaczenia: 1) dosłow ne: zero bezw zględne (w fiz y c e ) , 2) przenośne: kom pletne zero (o człow ieku bezw artościow ym ). W d rugim znaczeniu zw ro t ten jest zw iązkiem frazeologicznym . W W S R P p o d a n o ty lk o jeg o znaczenie dosłow ne pod hasłem аб со л ю тн ы й i niesłusznie p o p rz ed zo n o rom bem . N a to m ia st pod hasłem нуль stw ierdzam y całk ow itą o dw ro tn o ść: zw rot а б со л ю тн ы й нуль przetłum aczony kom pletne zero nie zaznaczon o kw alifi k ato re m frazeologii. N aszym zdaniem praw idłow e opisanie tego zw rotu polegałoby n a p o d a n iu obydw u jego znaczeń: dosłow nego - term in u z k w a lifik ato rem specjalności, k tó ry m ó głby być zazn aczo n y tró jk ą te m o ra z przenośn ego - frazeologizm u z kw alifikatorem w p o staci ro m b u . O d n o tu jm y też nieścisłość w p o d a n iu polskiego odpo w ied n ik a zw iązku frazeologicznego д е л а т ь авансы . P rzetłum aczono go praw idłow o robić awanse. N ależałoby je d n a k dodać: o kobiecie w stosunku do m ężczyzn y. D o k ład niej n a to m ia st frazeologizm ten oznacza być dla kogoś szczególnie uprzejm ym , okazyw ać kom uś szczególne względy. G dy polski frazeologizm jest p rzestarzały lub rz ad k o spo ty k an y , w tedy trzeb a by go k ró tk o wyjaśnić w naw iasie.
Z aprezen to w an y przez nas m a te ria ł skłan ia d o dalszych b a d a ń n ad sposobem ulepszenia i w zbogacenia zasobu frazeologii w h asłach słow nika przekładow ego. P race badaw cze w tym kieru n k u pow inny o p iera ć się n a spójnej koncepcji, której głównym założeniem byłaby konsekw encja w sposobie o pisu p o d aw an ia form y i tłum aczenia zw iązków frazeologicznych w W SR P.
Крыстына К удлик ОТНОСИТЕЛЬНО ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКОГО МАТЕРИАЛА В БОЛЬШ ОМ Р У С С КО -П О Л ЬС К О М СЛО ВАРЕ В статье затрагивается вопрос о недостатках перевода русских фразеологизмов на польский язык в Большом русско-польском словаре. Анализируется материал, включенный в словарные статьи на букву „а”. Основное внимание уделяется способу обозначения фразеологизмов, отграничения их от устройчивых словосочетаний и оборотов, не имеющих фразеологического характера а также от всякого рода терминов.
