A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA IURID ICA 44, 1990
Z d zisła w G ordon, Z b ig n ie w K w a śn ie w sk i
ZA K R ES O B O W IĄ ZK U OD SZK O DO W A W CZEG O W U S PO ŁEC ZN IO N Y M O BROCIE G O SPO D A RCZY M
W b og aty m d oro bk u n au k o w y m prof. A n d rz eja R em bieliń sk iego d o-m in o w ały d w a n u r ty . P ie rw sz y z n ich d oty czył p ro b le o-m aty k i o dp ow id zialności oidszko ido w aw czej, id ru g i — sto su n k ó w o b ro tu u sp ołe czn ion e-go. N iejed n o k ro tn ie o b y d w a te n u r t y w tw órczości P ro f e so ra sp la ta ły się ze sobą. W ty m sam y m k ie ru n k u zm ierza i n asz e o p rac o w an ie w k siędze pośw ięconej Jeg o p am ięci.
I. O dpo w iedzialn ość odszkodow aw cza je st je d n y m z filaró w , n a k tó ry c h o p ier a się sy stem p ra w a cyw iln ego. W sto su n k ach c y w iln o p ra w -n y c h m ięd zy j.g.u . o dpow iedzial-ność ta ró w -n ież za jm o w a ła i -n a d a l z a j-m u je poczesne j-m iejsce. N ie w sz y stk ie je d n a k je j a sp e k ty b y ły zaw sze n ależy cie do cen ian e i ek spo n o w an e w o b o w iązu jący m p ra w ie. Ta o s ta t-n ia u w a g a odt-n osi się zw łaszcza do p ro b le m a ty k i za k re su o bo w iązku odszko dow aw czeg o w sto su n k ac h m ię d zy j.g.u. T ezę tę zd a ją się po -tw ierd z ać ro zw iąza n ia p rz y ję te w u staw o d a w s-tw ie z o k re su p o p rze d zająceg o re f o rm ę g ospodarczą. R ozw iązania te z jed n e j s tr o n y często w y -ra źn ie w p ro w ad za ły o g -ran iczen ie za k resu o b ow iązk u odszkodow aw czego, z d ru giej zaś p ro w ad z iły do tego sam ego sk u tk u w n a stę p stw ie po-w szech neg o sto so po-w an ia in sty tu c ji k a r u stapo-w o po-w y ch . M ożna się tu dop atrz e ć zw ią zku z n a k azo w y m sy stem em k ie ro w a n ia g o sdop o d ark ą n a r o dow ą. W sy stem ie ty m ro z rac h u n e k go spo darczy tra k to w a n y b y ł li t y l -ko form a lnie, a w y n ik fin a n so w y sta n o w ił co n a jw y ż e j d ru g o r zę d n y m iern ik oceny d ziałalno ści j.g.u. W efekcie za k res k o m p en sacji szkód tr ak to w a n y b y ł zarów n o p rzez u staw od aw cę, ja k i sam e s tr o n y w spo-sób n ie o d p o w iad ają cy ra n d ze tego zag ad nien ia.
Z asa dn icze zm ian y w ty m za k resie w iążą się z re f o r m ą g ospodarczą, w ra m ac h k tó re j działalno ść j.g.u. o p ar to n a za sad ach sam odzielności, sam o rząd no ści i sam o fin an so w an ia. Z in tere su ją ce g o n a s p u n k tu w id ze-n ia isto tze-n e zze-naczeze-n ie m a zw łaszcza ta o sta tze-n ia z w y m ie ze-n io ze-n y ch zasad. S a m o fin an so w a n ie po lega n a ty m , że j.g.u. p o w in n y p o k ry w a ć w
szys-tkie sw oje w y d a tk i z w łasn yc h docho dów 1. P rz y tak im u jęc iu istotn eg o zn aczenia n a b ie r a k ateg o ria w y n ik u finansow eg o, k tó ry m u si b yć u zn a n y za p o d staw o w y m iern ik d ziałaln ości go spo darczej j.g.u. U sta w o d a w -ca d aje te m u w y raz w p rz ep isa ch p ra w n y ch ustan o w io ny c h w zw iązku z re fo rm ą go spo d arczą2.
N a g ru n c ie tak u ję te j w p ra w ie p o zy ty w n y m zasad y sa m o fin an so w a n ia w zu p ełnie in n y m św ietle niż d o tąd p r ze d staw ia się p ro b le m a ty -k a za -k resu ob ow iąz-ku od sz-kodow aw czego. O g ran iczen ia teg o za-k resu go dziły by w sam o fin an so w an ie j.g.u. i w y pa cza ły b y o braz ich d ziała l-ności. K on ieczne stało się w ięc d o sto so w anie p rz episó w d o ty czący ch o m aw ian ej k w e stii do sy stem ow y ch założeń re fo rm y . W g ru n c ie rzeczy p o stu lat ten od nosił się do p rzep isó w szczególnych o bo w iązu jący ch w usp ołecznion ym obrocie g ospo darczym i m ieścił się w tym , co zw y -kło się ok reślać h asłem ,.p ow rotu do k o d ek su ” .
II. K od eksow a re g u la cja za k resu obow iązk u odszk odow aw czego ro -d ziła się w w a ru n k a c h o streg o sp o ru m ię-d zy zw olen n ik am i lib eralizm u i ry g o ry z m u w dzied zin ie o dpo w iedz ialn ości o d szk od ow aw czej3. S p ór ten m iał sw o je źródło jeszcze w u n o rm o w an iach k od ek su zo bow iązań, k tó r e z jed n ej s tr o n y sank c jo n o w ały zasad ę p ełnego o dszko do w ania (art. 157 к -z.), z d ru g ie j je d n a k p rz y zn a w a ły sądo m p r aw o m ia rk o w a n ia odszko-d o w ania p rz y u w zg lęodszko-d n ien iu w szystk ich okoliczności sp ra w y (art. 158 § 1 k.z.). N ie u lega w ątp liw o ści, że sędziow sk ie iu s m o d era n d i zm ierzło do łag odzenia rygo rów , w y n ik ając y c h z za sad y p ełneg o o dszkod ow a-n ia 4, a tak ż e do zap o bieg aa-n ia sto sow aa-nia saa-n k c ji m ają tk o w y ch , k tó re z u w ag i n a sw ój w y m ia r b y ły b y n ie re a ln e , a p rzez to f ik cy jn e5. M u sia-ło to je d n ak n ie u c h r o n n ie p ro w ad zić do osłab ien ia o ch ro n y in te resó w poszkodow anego, a ta k że do o słab ie nia p r ew en cy jn e j fu n k c ji o dpo w iedzialno ści od szkodo w aw czej i stąd w łaśn ie w y n ik a ła op ozycja p rz eciw -ko k o n s tr u k cji p rz y ję te j w k od ek sie zo bo w iązań 8.
K o deks cy w iln y nie re cyp o w ał roz w iązań zn an y ch w cześn iejszy m p r z e -pisom , a zw łaszcza u n o rm o w an ia dotyczącego sędziow skiego iuris mo~
1 Sz erzej na te n te m at zob. zw łaszcza T. D ą b r o w s k a - R o m a n o w s k a ,
Praw ne p o jęc ie samofinansowanie, p rz e d się bio rs tw p a ń s tw o w y c h , „S tud ia P ra w n o-
-E konom iczne" 1985, t. X XX II, s. 75— 93.
2 Zob. a rt. 2 u s ta w y z d nia 31 I 1989, o g o s p o d ar c e fin a n so w e j p r z ed s ię b io rs tw p ań s tw o w y c h (Dz.U. 1990, n r 26, poz. 152).
3 Sz erzej n a te m at zob. J. W i n i a r z, U stalenie w y s o k o ś c i o d sz k od ow an ia,
W a r sz a w a 1962, s. 90 i n.
4 Per. L. L o n g c h a m p s d e B e r i e r , Zo bowiązania, P ozn ań 1948, s. 291. 6 Por. A . S t e l m a c h o w s k i , W s t ę p do teorii pra wa c y wil ne g o, W a rs za w a 1984, s. 342—343.
c Por. V / i n i a r z, op. cit., s. 155 i n. i cy t. tam lite r a tu r a , a zw łaszc za p ra c e W. CzcH h ó rs kie g o, A. S zp un ara (i Wr. W a r k a łły .
derandi. Zgodnie z p o stu latem zw olenn ikó w ry g o ry zm u w dziedzin ie o d
po w ied zialno ści o dszko dow aw czej u staw o d a w c a p o p rz estał w o m aw ia -n y m za k resie tylko -n a u sa -n k c jo -n o w a-n iu zasady p eł-nego od szko dow a-nia, k tó r a sw ój n o rm a ty w n y w y ra z zn alazła w treśc i a rt. 361 § 2 k.c.
W św ietle fo rm u ły pow ołanego p rz ep isu dla u sta le n ia za k re su obo-w iąz ku od szkod oobo-w aobo-w czego k obo-w e stią klu czo obo-w ą je s t o k re śle n ie ro z m ia ru szkody, k tó ra p od lega n a p ra w ien iu . N ie m o żn a bo w iem m ieć w ą tp liw o ści, że szk oda p od lega n a p r a w ie n iu w ściśle o zn aczon yc h g ran icach , w y zn aczon ych z jed n e j s tr o n y p rzez n o rm aln e n a stę p stw a zd arzen ia, z k tó -reg o w y n ik ła7, z d ru g ie j zaś — p rzez co m pensatio lu cri cu m d am n o 9.
W ty ch g ran icac h n a p ra w ien iu po dleg a w sz elk i u sz czerb ek w m a ją tk u poszkod ow anego, a w ięc za ró w no rzecz y w ista str a ta , jak i u tra c o n e k o rzyści, k tó re poszko do w any uzy ska łb y , g d yb y m u szk ody n ie w y rzą d zo -no. W ty m też w y ra ż a się isto ta za sady pełn eg o od szk od ow an ia w jej n o rm a ty w n y m k ształcie n ad a n y m p rz episem a r t. 361 § 2 k.c.9
K o nc epc ja jed no ści p ra w a cyw ilnego p rz esąd z a o ty m , że za sad a p eł-n ego o dszk od ow aeł-n ia o bo w iązu je ró w eł-n ie ż w sto su eł-n k ac h uspołeczeł-n ioeł-n eg o o b ro tu gospod arczego. Co w ięcej — k odekso w e u jęcie tej zasad y w p e ł-n i h a r m o ł-n iz u je z p o stu la te m sam o fił-n ał-n so w ał-n ia j.g .u. i m oże b y ć ł-n a w e t u zn a n e za je d n ą z isto tn y c h g w a ra n cji u rze cz y w istn ie n ia tego p o stu la tu . P ro b lem polega jed n ak n a tym , że p rzep is a r t. 361 § 2 k.c. fo rm u -łu je zasad ę p ełn eg o od szk o d ow an ia w sposób — ja k to tra f n ie u ją ł A. S z p u n a r — dość o stro ż n y 10. W sk azu je n a to p oczy n ion e p rzez p ra w o -daw cę zastrzeżen ie, że p e łn a k om p en sa cja szk ody ob o w iązu je w ów czas, g d y n ie m a p rz ep isu szczególnego lu b p o sta n o w ie n ia um ow y, k tó re k w e -stię tę reg u lo w ały b y odm ienn ie.
W zw iązku z ty m w y ła n ia się p y tan ie , n a ile p rz ep isy szczególne n o r m u jąc e sto sun k i o b ro tu usp ołeczn ionego m o d y fik u ją og óln ą re g u łę kodeksow ą. T akie p o staw ien ie p ro b lem u zw aln ia od roz w ażań n a te
7 N a te m a t m ech an izm u stw ierd z a n ia zw iązkó w p rz y cz y n o w y c h i u s ta la n ia n o r -m a ln y ch n a s tę p stw zd arze n ia, z k tó re g o sz ko da w yn ik ła, zob. zw łasz cza A. K o c h ,
M eto do lo g icz ne za gadnienia z w ią z k u p r z y c z y n o w e g o w pr aw ie c y w il n y m , Po zna ń 1975,
s. 101 i n.
8 T ra fn y je s t bow iem po gląd, że c om pe n sa tio lu cr i c um d am n o d o ty c zy b e z -p o śre d nio ob liczen ia w ielk o ś ci sz k od y -p o d le g a ją c e j n a -p ra w ien iu i d o -p ie ro w sk u te k teg o w p ływ a n a u s ta le n ie "w ysokości od sz k od o w a n ia; sze rz ej n a te n te m a t zob. W i n i a r z, op. cit., s. 149— 150.
9 N a te m at is to ty z a s ad y p ełn eg o od sz ko do w an ia i je j im p lik a cji zob. z w ła -szcza A. S z p u n a r , U stalen ie o ds z k o do w an ia w p ra wie c y w iln y m , W a rs z a w a
1975, s. 56 i n. oraz L. S t e c k i , Zasada p e łn e j k o m p e n s a c ji s z k o d y . Zag adnienia
wy b r a ne , [w:] R o z pr a w y z prawa cy w il ne g o . Księ ga p am iątk ow a k u czci W ito ld a Czach órs kiego, W a rs z aw a 1985, s. 229— 245.
m a t o g ra n icz eń w ysoko ści odszkod ow an ia, w y n ik ają cy ch z p rzep isów 0 p o w szechn ym zak resie o b o w iąz y w an ia11, jak też od o m aw ian ia złożon ej p ro b le m aty k i um o w złożon eg o o g ra złożoniczezłożon ia o d szk o d ow azłożon ia12. R am y o p r a co w an ia zm u sza ją też do zaw ężenia o b sza ru ro zw ażań ty lk o do ty c h r e -g u lacji szcze-gólnych, k tó re do tyczą n a jw a żn ie jsz y c h dziedzin -go spod arki, a zarazem m o gą by ć u zn a n e za re p r e z e n ta ty w n e dla całego sy stem u p raw n eg o go spo d ark i uspo łecznionej. Za tak ie u w a żam y u n o rm o w a n ia z d zied zin y o b ro tu tow arow eg o, in w e sty c ji i przew o zu.
III. D aw n e p rz ep isy re g u lu ją ce uspo łeczn io ny o b ró t to w ar o w y n ie za w iera ły Ogólnej n orm y, k tó ra p o w ta rz ałab y treść a rt. 361 § 2 k.c. albo w sposób od m ien n y u jm o w ałab y za k res obo w iązku odszko dow aw czego w tej dziedzinie. R ów n ież ak tu a ln ie ob o w iąz u jąc e o.w .s.13 n o rm y tak iej n ie za w ierają. M ogłoby to su gerow ać, że w o bro cie to w aro w y m zasada p ełn eg o o dszk od ow an ia o bo w iąz uje w je j k od ek so w ym k ształc ie i nie d ozn aje żad n y ch og ran iczeń . W istocie pro b lem je st b ard ziej złożony, a sp r aw a w y d a je się dość p ro s ta tylko wów czas, gd y stro n y u m o w y sp rz ed aży lu b d o staw y za strze g ają o dpo w iedzialn ość za n ie w y k o n a n ie lu b n ien a le ż y te w y k o n a n ie ta k iej u m o w y n a zasad ach og ó ln ych p r z e -w id zian y c h -w ko dek sie cy -w iln ym , do czego m . in. są u p ra -w n io n e z m o-cy § 62 u st. 1 o.w .s. W y n ik ają ce z teg o p rz ep isu u p r a w n ie n ie stro n — w b re w tem u , co m o głob y w y n ik a ć z jego litera ln eg o b rz m ie n ia — nie po leg a je d n ak n a w y bo rze zasad od pow iedzialno ści, bo te o k reślają p rzep isy kodeksow e, ale sp ro w ad z a się do o k re śle n ia fo rm y re alizac ji ob ow iązk u odszkodow aw czego d łu ż n ik a 14. S ko ro w ięc fo rm a realiz ac ji teg o ob ow iązk u zo stan ie o k r eślo n a w e dług zasad og ólnych, p rzew id zian y ch w kod ek sie, a w ięc p rz y b ie rz e p o stać odszko dow aziania, to w isto -cie m a m y tu do czy n ie n ia z p o śre d n im o desłan iem do a r t. 361 § 2 k.c. In n y m i słow y, zaró w no w sy tu acji, gd y stro n y n ie zastrze gły w u m o w ie jak ie jk o lw ie k k lau zu li do ty czącej od pow ied zialno ści, jak te ż w ów -czas, gd y w p ro w ad ziły k lau zu lę o o dpo w iedzialności w e dłu g zasad ko-dek sow ych, zak res ich obow iązk u odszkodow aw czego będ zie o bejm o w ał 1 d a m n u m em erg ens i lu c ru m cessans.
11 S tą d poza n aszym i ro zw a żan iam i p o z o staje np. p r o b le m a ty k a p rz y cz y nie n ia się p o sz ko d o w an eg o do p o w sta n ia lub z w ię ks ze nia szkody .
12 N a te n te m a t zob. Z. G o r d o n , U m ow n e k la u z u le e gz o n e r a c y jn e w s to
-s u n k ac h obrotu u-s po łe cz nion eg o, „A cta U n iv e r-s ita ti-s L odzien-si-s" 1988, F olia iu ridi-
ca 34, s. 43 i n.
13 O g ó lne w a ru n k i um ów sp r ze d aż y i um ów d o s ta w y m ięd zy je d n o s tk a m i go -sp o d a rk i u -sp o łec zn io ne j, sta n o w iąc e załą cz nik do u c h w a ły n r 207 RM z dn. 27 IX 1S82 r. (tek st jed n. Mon. Pol. 198G, n r 33, poz. 247 z późn. zm.).
14 Por. A . R e m b i e l i ń s k i , G łó wn e p r o bl em y c g óln y c h w a r u n k ó w u m ó w s p r z e da ż y i d o s t a w y z 1SS2 r., „S tu dia P ra w nicz e" 1984, z. 3— 4, s. 231 i cy t. tam
S y tu a c ja m oże n a to m ia st w y gląda ć rozm aicie, jeże li stro n y — ró w -n ież z m ocy § 62 ust. 1 o.w.s. — za strzeg ą w u m ow ie -n a w y p ad ek jej n ie w y k o n an ia lu b n ie na le ży teg o w y k o n a n ia o bo w iązek z a p łaty k a r y w w y p a d k ach i w w ysokości o k re ślo n y ch w um ow ie. U sta lo n a w u m o w ie stała w ysokość k a r y raz m oże zapew n ić w ierzy cielo w i re k o m p e n sa -tę ty lk o części rzeczy w iste j str a ty , a in n y m ra zem p o k ry je nie ty lko tę stra tę, ale tak że i u tra co n e korzyści. P rz y ję cie p rzez stro n y w um cw ie, iż n a p ra w ie n ie szk ody n a stąp i po przez zap łatę k a r y um o w n ej w u stalo nej, sta łe j w ysokości, s tw ar z a w ięc dla w ie rzyciela p e w n e ryzy ko. Jeś li bo-w iem sam a ty lk o rz ecz y bo-w ista s tr a ta b ędzie ró bo-w n a lu b bo-w yższa od za-strzeżo n ej k ar y , to d y sk u sy jn a w y d a je się m ożliw ość p o k ry c ia szkody w tej części, w k tó rej o b ejm u je on a u tra c o n e korzyści. J e s t bow iem w p iśm ie n n ictw ie k w e stią sp o rną , czy wów czas, gdy stro n y zastrzeg ą w um ow ie sp rzed aż y lub do staw y k ary , m ogą jed n o cześnie sk u tec zn ie zastrzec dopu szczaln ość do ch odzenia od szko do w an ia uzu p e łn iają ceg o po-n a d w ysoko ść zastrzeżo po-nej k a r y 15.
T rze cią w reszcie m ożliw ością o k r e śle n ia fo r m y re aliza cji obow iązk u odszk odow aw czego w y n ik ają ce g o z § 62 u st. 1 o.w.s. je st za strzeż enie w um ow ie za p ła ty k a r n a zasad ach p rze w id zian y c h w rozdz. 6 o.w.s. Zgo dnie z § 63 o.w .s., jeżeli stro n y za strzeg ą w um o w ie sam ą ty lk o za p ła tę k ar, to zd a rz en ie p ow o d u jące o bow iązek ich zap ła ty , sta w k i k a r o ra z p o d staw y ich liczenia b ęd ą ju ż o k re ślo n e o dp o w iedn im i p rz e -p isam i o.w.s. Z reg u ły -p r z e w id u ją one zró żnico w ane sta w k i -p ro cen tow e od w arto śc i to w a ru , k tó r e n ie m uszą w cale za p ew n iać w ierzy cielo w i n a p r a w ien ie rzeczy w istej s tr a t y w p ełn ej w ysokości, n ie m ów iąc ju z o rek om p en sacie u trac o n y c h korzyści.
P rze p is § 62 u st. 2 o.w.s. stw ar za jed n ak k o rzy stn e dla k u p u jąc eg o ro z w iąza nie w raz ie d o starc zen ia m u to w a ru z w ad am i albo w inn y ch a so r ty m en ta c h lub g atu n k a ch niż o kreślo n e w u m ow ie. W ra z ie w y stą -p ie n ia ty ch zd arz eń k u -p u ją c y z m ocy -p ra w a n ab y w a roszczen ie o
za-15 Za ta k ą m o żliw ością w y p ow ied z ie li się S. K o c h a ń s K i , K le i u n k i zmian o gó ln y ch w a r u n k ó w u m ó w s p r z e d aż y o r ai u m ó w d o s ta w y m ię d z y je d n o s tk am i g o -s pod ar ki u-s po łec zn io ne j, PUG 1982, z. 12, -s. 251; J. N a w o r s k i , O d p o w ie d z ia
l-ność o ds z k od o wa w c z a za n i e w y k o n a n ie lub n ie n a le ż y te w y k o n a n i e u m o w y w o.w.s-. z 1982 r„ ibidem , 1983, z. 2, s. 39—40; J. Ś m i e j a , Z a s ad y od po wied z ialn o ś ci o d s z k o d o w a w c z e j za n ie w y k o n a n i e lub n ie n ale ż y te w y k o n a n i e u m o w y s pr z ed a ży w s to -su n k ac h m ię d z y je d n o s tk a m i go sp oda r ki usp o łec zn io n ej, cz. I, ibidem, 1987, z. 4—5,
s. 104 o ra z 1. W e i s s , S p e c y l ik a k a r y u m o w n e j w obrocie u s po łec z nio ny m , ibidem, 1986, z. 2, s. 59. Z d e cy d ow an ie od m ien ne stan o w isk o za ję li na to m ia s t R e m b i e - l i ń s k i , G łó wn e problemy..., s. 233— 234 o raz A. R e m b i e l i ń s k i , M. J a s i a - к i e w i с z, N o w a ko n c ep c ja ka r y u m o w n e j w o g ó ln y c h wa r u n k a c h u m ó w sp r z e
-d a ż y 1 u m o w -d o s t a w y z 1982 г., „S tu -d ia Praw n o-E k on om iczn e" 1984, t. ХХ ХШ ,
p ła tę k a r w w y sok ości ok reślo n ej w p rze p isac h o.w.s., po m im o tego, że stro n y w ogóle n ie zastrze g ły ty c h k a r lu b zastrze g ły je w in nej w ysokości. C h a ra k te r k a r e x lege n ada n o ró w n ie ż k aro m za zw łokę w d o starc zen iu to w ar u i z ty tu łu o d stąp ie n ia od um o w y z p ow o du zw ło-ki, je śli ty lk o sp rze d aw c a b y ł zob ow iązany do za w arcia um ow y. W św ie-tle § 62 u st. 3 o.w.s. n ie m oże być w ątp liw o ści, iż u staw o d a w c a n a d a ł k a ro m e x lege c h a r a k te r k a r zaliczaln y ch . P rze p is te n u p o w ażn ia bo -w iem k u p u jące g o do do ch odzenia od sp rze d a-w c y od szk od o-w an ia u zu p eł-n iająceg o , jeśli k ar y zapłaco eł-ne ze w sk az aeł-n y ch ty tu łó w eł-n ie p o k r y ły ponie sio n ej p rzez k u p u jące g o szkody. T a k w ięc k a r y o c h a ra k ter z e u s ta -w o-w y m , z-w ią zan e je d n a k ściśle z o gra nicz on y m k atalo g ie m zd arze ń u za sa d n iając y ch ob ow iązek ich zap łaty , bez w ą tp ien ia za p ew n ia ją k u p u -jące m u m ożliw ość p ełneg o z rek o m p en so w a n ia po n iesion ej szkody, a w ięc tak ż e w g ra n ic ac h u tra c o n y ch ko rzyści. M ożliwość tę k u p u ją c y zacho -w a ró -w n ie ż — pom im o zastrzeż en ia k a r -w um o -w ie — -w sy tu a cji, gdy szkoda jest n astęp stw e m zdarzenia, z k tó ry m um o w a n ie w iąże ob ow iązk u za p ła ty k ary . W óow czas bo ow iem obo ow iązek odszkodoow aow czy b ę -dzie rea lizo w a n y w fo rm ie o d szk od ow an ia u stalo n ego n a za sad ach ogól-n y ch , a w ięc ogól-n a zasad ach o k re ślo ogól-n y c h p rzep isem ar t. 361 § 2 k.c.
C h a ra k te ry z u ją c za k res o bo w iąz ku odszkodo w aw czego w p rze p isach o.w.s. nie sposób po m inąć k a ry u staw o w ej, p rze w id z ian e j § 29 za n ieterm in o w y zw ro t o p ak o w an ia w yp ożyczon ego. K a ra p rz y słu g u ją ca z t e -go ty tu łu n ie m oże łącznie p rzek ro czy ć d w u k ro tn ej w arto ści o p ak o w a-n ia w sta a-n ie a-n o w y m i je s t a-n ieza leż a-n a od ob ow iązk u za p ła ty cea-ny a-n ie zw ró conego o p ak o w an ia w sta n ie no w ym . Bez w zg lędu n a ocenę tego, czy za p ła ta ró w n o w arto ści now ego o p ako w ania m a c h a r a k te r od szko do-w a n ia czy też n ie 18, n ależ y zdo-w rócić udo-w agę, że do-w p ro do-w ad zen ie górnego p u łap u k a r y m ającej u staw o w y c h a ra k te r m oże n ie k ie d y o g ra niczać lub n a w e t elim ino w ać m ożliwość u zy sk a n ia przez sp rzedaw cę re k o m p e n sa -ty u tra c o n y c h korzy ści, a w sk ra jn y c h p rz y p ad k a c h — ta k że rzecz y w istej str a ty , p ow stałej w n astęp stw ie n ieo d zy sk a n ia w te rm in ie w y po ży czon ych op ak o w ań i o g ra n icz en ia w te n sposób dalszej cy rk u la cji to -w aró -w .
IV. W o d ró żn ie n iu od o b ro tu to w aro w ego — w dziedzin ie in w es ty -cji b u d o w la n y ch p rzez w iele la t o bow iązyw ała w y ra źn a, szczególna re g u la c ja p r a w n a z ak re su o bow iązku odszkodow aw czego.
P rz ep isy o u m o w ach z te j d zied ziny pochodzące z o k resu p o p rz e-dzającego re fo rm ę go sp od arczą — z je d n y m ty lk o w y jątk ie m , d o ty czą-cy m u m o w y o zastę p stw o in w e sty czą-cy jn e — ex pressis ve rb is stan o w iły,
18 N a te n te m at zob. A. R e m b i e l i ń s k i , O per ac je h an d lo we z wią z a ne z o pa
że od szk od ow an ie nie o b e jm u je u tra c o n y ch k o rz y ści17. W zw iązk u z ty m w p iśm ie n n ictw ie w yra żo n o n a w e t pogląd, że o g ra n icz en ie od szko dow a-n ia do rzecz yw isty ch s t r a t p o a-niesio a-ny ch p rzez w ierz y cie la a-n ale ży u za-nać za d iffe ren tia sp ec ifica syste m u um ów in w es ty c y jn y c h 18. O cena takiego ro zw iązan ia n ie b y ła je d n a k jed n o m y śln a, chociaż zd ecy d o w an ie p rz e -w ażał p ogląd o dnoszący się z a p ro b a tą do stan o -w isk a p r a-w o d a -w c y 19, n ie kied y tylko z za strzeżeniem , że stan o w i on o sw o iste m a lu m necesar-
iu m 20.
W śró d arg u m e n tó w u za sad n iając yc h o gran ic zenie za k re su obo w iązku n ap r a w ie n ia szkod y ty lk o do d a m n u m em erg en s n a p ierw szy m m iejscu w y m ien ian o n iere aln o ść zr ek o m p en so w a n ia lu c ru m cessans. Tw ierdzo no m iano w icie, że w d ziedz inie in w e sty cji b u d ow la n y ch u tra c o n e k o rzy ści m ogą być tak w ielkie, iż w łaśściw ie żaden ucz estn ik pro cesu in w e -sty cy jn eg o nie b y łb y w stan ie ich zreko m p ensow ać. N a ty m tle zasad a pełnego odszk odo w ania b y ła b y fik cją, k tó r e j p raw o nie pow inno tw o -rzyć. Z w racan o też uw agę, że o g ra n iczen ie ob o w iązku od szko dow aw cze-go p o d y k to w a n e je st ko nieczno ścią zm n iejsze n ia ponoszonecze-go p rzez
u cz estn ik ó w realiz ac ji in w e sty cji ry z y k a, k tó re w dziedz inie b u d o w -n ic tw a m a w y m iar -n ie p o ró w -n y w al-n ie w ięk szy -niż w i-n -n y ch d ziałach go sp od arki. Zd ecyd ow an ie o d m ien n e stan o w isk o w om a w ian ej k w estii za ją ł tylko B. K siężopolski, k tó ry n ie n eg u jąc a rg u m e n tó w p rz em aw iają cy c h za o g ran iczen ie m zak resu ob o w iązku n a p r a w ie n ia szk ody p r z e -ciw staw iał im w y ch ow aw czą fu n k c ję p r a w a i kon ieczność przed ło żenia in te re su społecznego p on ad jed n o stk o w y in te re s u czestn ik ów procesu in w esty cy jn e g o 21.
17 Zob. up. § 18 ust. 1 og ó ln y ch w ar u n k ó w um ów o p ra c e p ro je k to w e w b u d o w nic tw ie ora z § 39 og ó ln yc h w a ru nk ó w um ów o re a liz a c ję in w e sty c ji oraz o w y k o n a -n ie rem o -ntó w b ud o w la -n y c h i i-n s ta la c y j-n y c h , sta -n o w ią cy c h za łą cz-n iki -nr 1 i 2 do zarz ąd ze nia MBiPMB z dn. 8 IV 1974 r. (Mon. Pol. n r 14, poz. 94) oraz § 29 u st. 2 o gó ln y ch w a ru n k ó w um ó w o w y k o n a n ie ro b ó t g e o d e z y jn y c h i k a rto g r af ic zn y c h m iędzy je dn o s tk a m i g os p od a rk i u sp o łe cz n ion e j sta n o w ią cy c h za łąc zn ik do z a rz ąd z e -nia M AG TiOS z dn. 16 II 1977 r. (Mon. Pol. nr 6, poz. 43).
18 Z. G o r d o n , S y s te m u m ó w in w e s ty c y jn y c h , „A cta U n iv e rs ita tis N ico lai Co- p e rn ic i" 1979, P raw o X VII, s. 80.
»» T ak zw łaszcza M. A n d r e ł o w i c z , E. K u l e s z a , U m o w y d o tyc z ą c e re
a-lizacji in w e s ty c ji bu d o wla n yc h , W a rs z aw a 1976, s. 44; S. B u c z k o w s k i , Pr oble-m a ty k a s t o s u n k ó w u oble-m o w n y c h w in w e s ty c ja c h , „S tud ia P ra w n ic z e '' 1966, z. 10, s. 44;
S. B u c z k o w s k i , Z. K. N o w a k o w s k i , Pr awo obrotu u s po łec zn io neg o, W a r sza w a 1974, s. 203 i 261: M. J a k u b e k , O dp ow ied z ialn oś ć cy w il no p r a wn a je d n o
-s t e k p ro je k to w a nia za n ie n ale ż yt ą ja k o ść p r o je k tó w in w e -s t y c y j n y c h , P ozna ń 1983,
s. 91—94.
20 J. S ł o n i ń s к i, G en er alne w y k o n a w s tw o i p r o b le m y ko o pe ra cji w proc esie
b u d o wla n y m , W a rs z a w a 1974, s. 137— 138.
! 1 B. K s i ę ż o p o l s k i , Kary um ow ne w bu d ow nic twie , W a rs z a w a 1975, s. 57— —59.
P ro p o zy c ję k om pro m isow eg o ro zw iązan ia p ro b lem u p rz ed sta w ił n a -to m iast J. O kolski. A u -to r ten, u z n a jąc ra c je p rz em aw iają ce zaró w n o za zasad ą p ełne go o dszk od ow a nia w dzied zinie in w esty cji, ja k i p rz e -ciw ko te j zasadzie, w y su n ął p o stu lat, ab y o g ran icze nie w y so kości oszko d o w an ia do ro z m ia ró w d a m n u m em erg en s u tr zy m a ć ty lk o w o d-n iesied-n iu do ty ch p rzy p adk ó w , w k tó r y ch szkod a d-nie b y ła d-n astęp stw e m w in y u m y śln e j lub rażąceg o n ied b alstw a 22. K o n cep cja ta n a w ią zy w a ła do zna ne j p ra w u po lsk iem u zasad y sto p n io w a n ia w in y i ró żn ic o w an ia środ k ó w p ra w n y c h w sferze o dp ow ied zialno ści w zależn ości od sto pn ia za w in ien ia23.
R ek o n stru k cja sy stem u p ra w a zw iąz an a z re f o rm ą g o sp od arczą o b jęła ró w n ie ż p rzep isy do tyczące um ó w in w esty cy jn y c h . N ow e og ólne w a -r u n k i ty ch u m ó w 24 n ie -rec y p o w ały w cześniejszych -rozw iązań d o ty czą-cych z ak resu ob ow iązk u odszkodow awczego. W szczególności w a k tu aln ie o bo w iązu jący ch przep isach b r ak jest un o rm ow an ia, k tó re ex p ressis v e r
-bis stan o w iłob y o ty m , że zak resem szko dy p od leg ającej n a p ra w ie n iu
n ie są o b ję te u tr ac o n e k orzyści. W k o n sek w en cji m u si tu zn aleźć za-stoso w an ie u n o rm o w a n ie og ólne z a r t. 361 § 2 k.c., san k cjo n u ją c e zasa-dę pełn ego odszkod ow an ia, i w p iśm ie n n ic tw ie n ie m a co do tego w ątp liw o ści25. D otyczy to ró w nież ty ch p rzy p ad k ó w , w k tó ry c h o.w.p.p., o.w .w .i. oraz o.w.g.k. u sta n a w ia ją tzw . u sta w o w e k a ry u m o w ne. We w szy stk ich bo w iem w sk az an y ch p rzep isa ch k a r y te m ają c h a ra k te r k a r zaliczalny ch, co oznacza, że w ierzy ciel m oże dochodzić o dszko dow ania u zu p ełn iają ceg o w tak im zakresie, w jak im k a r a n ie p o k ry ła po niesionej p rzez niego szkody. L ege n o n d is tin q u e n te p r zy ją ć trz eb a , że szkoda p o dlegająca n a p ra w ie n iu i w ty m p r zy p ad k u o b ejm u je n ie ty lk o d a m
-n u m em erge-n s, ale i lu c ru m cessa-ns.
22 J. O k o l s k i , S to s u n k i u m o w n e w pr ocesie in w e s ty c y jn y m (U m ow a o
ro-b o ty ro-bud owlan e) , W a rsz aw a 1976, s. 159— 160.
23 Zob. np . a rt. 788, 801 i 856 k.c. W p iś m ien n ic tw ie z a ga d n ie nie o m aw ia m. in. W . W а г к a 11 o, G radacja w i n y a o b o w ią z e k na pr awienia s z k o d y w ś w ie tle p r ze
-p is ó w k o d e k s u c yw iln eg o , „S tu dia P raw n icz e" 1970, s. 26— 27, s. 292 i n.
24 Zob. o gó ln e w a ru n k i um ów o p r a c e p ro je k to w e w b u d o w nic tw ie (zw ane d a -lej o.w .p.p.) uraz o gó ln e w a ru n k i um ów o w y k o n a n ie in w es ty c ji, ro bó t i rem o n tów b u d o w la n y ch (zw ane d ale j o.w.w.i.) s ta n o w iąc e z ałąc zn iki n r 1 i 2 do u c h w a ły n r 11 RM z dn. 11 II 1983 r. (Mon. Pol. n r 8, poz. 47 z późn. zm.) o ra z og ó ln e w a ru n k i um ów o w y k o n a n ie ro bó t g e o d e z y jn y c h i k a rto g r a fic z n y c h m iędz y je d n o -stk a m i g o sp o d a rk i u sp o łe c zn io n e j (zw ane d a le j o.w .g.k.), s ta n o w ią ce z a łą c z nik do za rzą dz en ia MBGPiK z dn. 20 V I 1986 r. (Mon. Pol. n r 19, poz. 141).
25 Zob. np. Ł. L a p i e r r e , O g óln e w a r u n k i u m ó w o w y k o n a n i e in w es ty c ji, robó t i r e m o ntó w b u d o w la n y c h (cz. II), PUG 1983, z. 7, s. 205, J. O k o l s k i , N o we u re g ulo wa nie u m ó w in w e s t y c y jn y c h , PUG 1983, z. 8—9, s. 233, a ta k ż e Z. G o r
In aczej sy tu a c ja m oże p rz ed staw iać się je d n a k w ów czas, gd y obow iązek z ap łaty k a ry u m o obow n ej n ie b ęd zie obow y n ik a ł e x lege, lecz z u m o w y. P rz ep isy o u m o w ach in w e sty cy jn y ch nie sto ją tem u n a p rzeszko -dzie i ze zw a lają stro n o m n a u stan o w ie n ie u m o w n y ch k lau zu l o k ara ch , o dn oszących się do ty ch p rz y p a d k ó w n ie w y k o n a n ia lu b n ien ale ży teg o w y k o n a n ia zobo w iązan ia, w k tó r y c h n ie o b o w iąz u ją k a ry e x lege. J e s t w ów czas sp ra w ą stro n n ie ty łko o k re śle n ie ty tu łó w i sta w e k k ar, ale tak ż e o k r eśle n ie c h a r a k te r u , k tó ry k a ra m a p rz y b ra ć . G d y je d n a k s tro -n y tego -n ie u czy -nią, to z-n a jd zie za sto so w a-nie r e g u ła z a r t. 484 § 1 zd. 2 k.c., zgo dnie z k tó r ą w b ra k u o d m ien n y ch p o sta n o w ień um o w y żą d a-n ie od szko dow aa-nia przea-no szącego w ysokość zastrzeżo a-nej k a r y a-nie jest d opu szczaln e. M ów iąc in aczej k a r a b ędzie m iała c h a r a k te r k a r y w y łącz-n e j, co w p raw d z ie łącz-n ie m usi, ale m oże m ieć te łącz-n sk u te k , że szkod a łącz-n ie zo sta n ie w całości zre k o m p enso w an a. G w oli ścisłości n a leż ało b y tu zaznaczyć, że jak k o lw iek w o m aw ian y m p rz y p ad k u zachod ziło by o d stęp -stw o od zasady p e łn ego odszko dow ania, to je d n a k m ieściłob y się ono w ra m a ch w yz naczo n ych p rze p isam i ko deksow ym i.
U san k cjo n o w an ie za sad y p ełneg o o d szk od ow ania tak że w d zied zin ie u m ó w in w esty cy jn y c h zostało p r z y ję te p rzez d o k try n ę z d u żą w strz e m ięźliwością. P oszczególni au to rz y od n o to w u jąc te n f a k t n a ogół p o w str z y m u ją się od ocen. W y ją te k stan o w i ty lk o J. O kolski, k tó r y p od -n oszą c z -n a -n e ar g u m e -n ty , p rz em aw ia ją ce p rzeciw k o p eł-n ej k o m p e-n sac ji szkód w y n ik ły c h z n ie w y k o n a n ia lu b n ien a leż y teg o w y k o n an ia zob ow ią-zań z um ó w in w e sty c y jn y ch , o dn iósł się do ak tu aln e g o ro z w iąza nia k ry ty cz n ie 28. Z w rac a je d n a k u w ag ę ostrożność, z ja k ą cy to w an y a u to r fo r m u łu je sw ą ocenę, skoro stw ierdz a, że b ra k o g ra n ic zen ia ob ow iązk u od szk odow aw czego do d a m n u m em erg en s „stan o w i lu k ę dość r y z y k o -w n ą ” . O strożno ść t a -w y d a je się u zasad nion a, a -w szelkie k ate g o ry czn e stw ie rd ze n ia b y ły b y ch y b a z b y t d alek o idące. S zkody , k tó re n ie m a ją w ielk iego ro zm iaru , n ie w ątp liw ie bo w iem m ogą b yć n a p r aw ia n e w p eł-n y m zak resie. T eo re ty czeł-n ie isteł-n ie je też m ożliw ość p ełeł-n ej k om p eeł-nsacji w ielk ich szkód, n aw e t tak ich , k tó re w y n ik ły n p. w sk u te k k a ta str o f b u d o w la n y c h sp ow o d ow an ych w a dliw o ścią d o k u m e n tac ji p ro jek to w y c h lu b w y k o n a w stw a ro b ót. W y m ag ałob y to je d n a k u ru c h o m ie n ia sp ec jal-n ego sy stem u u bezp ieczejal-n iow eg o o p arteg o jal-n a za sad ach r e a sek u ra c ji i k o ase k u rac ji. B yć m oże w ięc n a tej d ro dze n a leż ało b y p oszu kiw ać ro zw iązań, k tó r e „ u r e a ln iły b y ” m ożliw ość p e łn e j k o m p en sac ji szkód w o m aw iane j dziedzinie. Bez tego, p rz y n a jm n iej w o d n iesien iu do w iel-k ich sziel-kód, m ożliw ość t a je s t rzeczyw iście ilu zo ry czn a. N ależy je d n aiel-k od noto w ać, że sam e s tr o n y — w r a m a c h u p ra w n ie ń p rz y z n a n y c h im
p rzep isem a rt. 473 § 2 k.c. — m ogą o g ran iczyć za k res o bo w iązk u o d -szkodow aw czego, w p ro w a d za ją c do u m o w y o dp o w ied n ie k lau zu le egzo- n er a cy jn e .
V. Szczególnie in te re su ją c a je s t re g u la cja za k re su ob ow iązku odszko-dow aw czego w dziedzin ie p rzew o zu p rzesy łek , a to choćby z te j racji, że chod zi o d ziedzinę, w k tó rej p rz ep isy ko deksow e sto su je się jed y n ie posiłkow o, a a k ty p ozako dekso w e b y ły i są b liskie w y c zerp u jąceg o u- n o rm o w a n ia m aterii, b ędą cej ich p rzed m iote m . Co w ażn ie jsze jed n a k z p u n k tu w id zen ia p ro w a d zo n y ch t u ro zw ażań — w o m aw ian e j d ziedzin ie trad y c y jn ie już w y stę p u je o gran iczen ie odszkodow an ia do „ z w y -k łej w a rto śc i rze czy ” . W zw iąz-k u z ta-k im u jęciem , ju ż n a długo przed w ejściem w ży cie p r a w a p rzew ozow ego27, a w ięc jeszcze w o k re sie o b o-w ią zy o-w a n ia obok k od ek su cy o-w iln eg o re g u la c ji gałęzioo-w y ch, zary so o-w ała się w p iśm ien n ic tw ie w y ra źn a rozbieżność po glądów . Z d an iem w ięk szości p rz ed sta w icieli d o k tr y n y 29 o gran iczen ie od szko do w an ia do zw y k -łej w a rto ści p rzesy łk i ozn acza w y łączen ie z jeg o z ak resu u trac o n y c h k orzy ści. N a to m iast za o bjęciem za kresem o bow iązku odszko dow aw cze-go z aró w n o d a m n u m em ergen s, ja k i lu cru m cessans opo w iedzieli się H. P iek arc zy k 29, a o statn io J . N a p ie ra ła30.
W ejście w ży cie p ra w a przew ozow ego, zn ajd u jąceg o zastosow an ie do n iem al w szystk ich p o d staw o w y ch gałęzi tr a n s p o rtu sk łan ia do po-n o w po-n e j ocepo-ny teg o k o po-n tro w e rsy jpo-n e g o , rów po-n ież po-n a g ru po-n c ie stosu po-nk ó w przew o zow y ch, zag ad nien ia, jak im je s t zak re s o bo w iązk u od szko do w aw -czego. Co p ra w d a p od m io tow y za k res sto so w ania p ra w a przew ozow ego o b e jm u je teo re ty cznie p raw ie w szystkich przew oźnik ów bez w zg lędu na ich p rzy należno ść sekto ro w ą, ty m n iem n ie j u społecznieni p rzew oźnicy s ta -n o w ią w p r a k ty c e d o m i-n u ją cą g ru p ę, do k tó re j p raw o to z -n a jd u je za-stoso w anie. T ym sam ym an aliza z ak resu o b ow iązk u odszkodow aw czego w u sp ołeczn ion ym o brocie g ospo darczym n ie m oże p om ijać teg o za gad n ie n ia w sferze sto sun k ó w przew ozow ych, a w ięc zw łaszcza oceny p r ze -pisó w rozdz. 10 u sta w y z atytu ło w an eg o O d szkodo w an ie. U zasad nia to zw ró cenie u w ag i n a d w a n a stę p stw a tak ieg o zabiegu legislacy jnego.
27 U stawa z 15 X I 1984 — Pr awo p r z e wo z o we , Dz.U. n r 53, poz. 272.
28 Zob. zw łaszcza: W . C z a c h ó r s k i , Pr awo z ob ow ią z a ń w zar ysie, W a r s z a -w a 1970, s. 590; J. G ó r s k i , [w :], A. O h a n o w i c z, J. G ó r s k i , Zo b o wią
-zania, W a rs z a w a 1966, s. 263; W. G ó r s k i , Pr awo tr ansp ortowe, W a rs z a w a 1980,
s. 147; J. L o p u s к i, O dp ow ie dz ialn o ść za s z k o d ę w ż e g lud z e m or s kie j, G dań sk 1969, s. 276; M. S o ś n i a k, Pr awo p r z e w o z u lą do we go, K atow ic e 1969, s. 106; W. W a r k a ł ł o , O dp o wied zia lno ść o d s z ko d o wa w c z a , W a rsz a w a 1972, s. 145.
29 Zob. H. P i e k a r c z y k , O dp ow ied zia lno ść p r z e wo ź n ik a za s z k o d y w ląd
o-w y m tra ns por cie too-w aró o-w, W a rs z a o-w a 1977, s. 153.
30 Zob. J. N a p ie ra ła w a p ro b u ją c e j g los ie do o rz ec ze n ia GK A z 26 X 1983, OSPiK A n r 1/1986, s. 25 i n.
P o p ierw sze, um o żliw i! o n jed n o lite o k reśle n ie za k re su o bo w iązku odszkod ow aw czego p rzew o źn ik a w e w szy stk ic h gałęziach tra n sp o r tu o b -jęty ch tą u staw o w ą re g u lac ją . P o w tóre, p rz y o k reślan iu z ak resu odszko-d o w an ia n ależn ego oodszko-d p rzew o źnik a, znikła odszko-d oty ch czaso w a p o trz eb a sięg a n ia do a r t. 788 § 1 k.c. zw aży w szy, że zsięgodnie z a r t. 90 p ra w a p rz e -w ozo-w ego stoso -w an ie p rzep isó -w k od eksu cy -w ilneg o m ożli-w e je s t ty lk o w sp ra w ac h n ie u n o rm o w an y ch w u sta w ie o ra z w p rz ep isa ch w y ko -n aw czy ch do -n ie j, a ta k że w p rzep isa ch szczegó l-nych, co w o d-n iesie-n iu do an aliz ow an ej in sty tu c ji n ie w y stę p u je 31. D lateg o m oże o becn ie w y w oływ ać w ą tpliw o ści p o tr ze b a i celow ość d o k o n y w a n ia zabiegów in te r -p r e ta c y jn y c h w okół a r t. 788 § 1 k.c., -p o d ejm o w a n y ch ju ż w o k resie o b o w iązy w an ia p ra w a przew ozow ego, aby o k reślić za k res odszkod ow a-n ia a-n ależ a-neg o od p rz ew o źa-n ik a.
O dw o łując się do tre śc i w spo m n ian ego p rz ep isu ko d ek su cyw iln eg o S. G rob el stw ierd za k ate g o ry cz n ie 32, iż o gra nic zenie od szko do w an ia do zw yk łej w arto śc i p rz e sy łk i pow o d uje, że m oże on o zm ierzać je d y n ie do w y ró w n an ia d a m n u m em erg ens, z w y klucz en iem m ożliw ości w y ró w n a -n ia szko dy w p o staci lu cru m cessa-ns. P o gląd te -n m o ż-n a u z-n ać za d ys-k u sy jn y . O ys-k reślen ie za ys-k resu ob ow iązys-k u odszys-kodow aw czego w p rz ep is-ach rozdz. 10 p ra w a przew ozow ego sprzeciw ia się jed y n ie — w św ietle a rt. 90 tejż e u staw y — sięg an iu do a r t. 788 § 1 k.c. W k o n sek w en cji do ty ch czaso w y spó r o istn ie n ie o k r eślo n y ch re la cji m ięd zy o statn io w y -m ien io n y -m p rzep ise -m k.c. a jeg o a r t. 361 § 233 s ta je się ob ecn ie bez-p rzed m io tow y . W y d aje się więc, iż de lege lata bez-p r z y ją ć n ależałob y , że do o k re śle n ia z ak r esu o b ow iązk u odszkodow aw czego p rze w o ź nik a z n a j-d u ją zasto so w anie w yłączn ie p rz ep isy p ra w a p rzew ozo w ego n o rm u jąc e to zagadnienie, co w y łącza au to m aty c zn ie m ożliw ość sięgan ia jed y nie do o dp o w ied nich przep isó w ko d ek su cyw iln ego, k tó r e za w ar te są w jeg o ty tu le X XV , po św ięco nym um ow ie przew ozu. P o g ląd ten je d n a k nie
31 W y d a je się je d n a k , iż n a z b y t ra d y k a ln e sta n o w is ko w k w estii r e la c ji „k.c. — p raw o p rze w oz o w e" z ają ł o sta tn io M. J a k u b e k . P o s tu lu je on u c h y le n ie p r z e -pis ów k o d ek s u c y w iln eg o d o ty c zą c y c h um o w y przew ozu, b ę d ąc y c h p o n ie k ą d m a rtw ą lite r ą i p o d p o rz ąd k o w a n ie całoś ci sto s u n k ó w p rze w o zo w y ch n ow e j us ta w ie , tw o rz ą -cej — zdan ie m teg oż a u to r a — w ła sny , au to no m icz ny sys tem , o p a r ty na z as ad ac h o d b ie g a ją c y c h w yra ź n ie od re g u la c ji k o d e k so w e j, zob. teg o ż au to r a : W y b r a n e pro
-b le m y no we liz ac ji k o d e k s u cy w iln eg o , PiP 1988, n r 2, s. 110.
32 Zob. S. G r o b e l , |w :] Pr awo p r z e w o z ow e , red. M. S o ś n i a k, K a to w ice 1987, s. 229.
43 N a p o trz eb ę o k re ś le n ia w z aje m n y ch re la c ji m iędz y a rt. 361 § 2 k.c. a a n a lo giczn ym do ar t. 788 § 1 k.c. prz ep ise m art. 801 § 1 k.c., d o tyc zą c ym z ak re s u o d sz ko d o w a n ia p r z y s łu g u ją c e g o w n a s tę p s tw ie n ie w y k o n a n ia u m o w y sp e d yc ji, w s k a z y -w an o p rzed -w ejśc iem -w ży cie p ra -w a prze-w o zo-w eg o, zob. Z. K w a ś n i e w s k i ,
po zw a la jeszcze n a p rz ek o n u ją ce u za sa d n ie n ie tezy , iż k o n k r e tn e ro z w ią za n ia p ra w a przew ozow ego, o k re śla ją ce g ó rn e p u ła p y w ysokości n a -leżnego od p rzew oźn ik a od szko do w ania, w p ro w ad zają, za razem n ieja k o au to m aty czn ie , o g ran ic zen ie co do p o staci szkód, o b ję ty c h zakresem o b ow iązk u od szkodow aw czego p rzew o źnik a. W k o n sek w en c ji za g ad n ie-n ie z ak resu tego obow iązku, a zw łaszcza o k re śle ie-n ie po staci szkód ie-nim o b jęty c h , w y m a g a na szy m zd an iem k ażdo razo w ej o ce ny w św ietle a rt. 361 § 2 k.c., a w y łączanie ju ż z g óry obow iązk u w y n a g ro d zen ia szkody w p ełn e j w ysokości, o b e jm u ją cej ta k ż e u tra co n e korzyści, n ie w y d a je się d op uszczalne w o bo w iązu jący m stan ie p ra w n y m 34.
C ałe to za g ad n ie n ie w ym ag a je d n ak n ieco bliższej a n alizy i i n te r p re ta cji o dp ow ied nich n o rm p ra w a przew ozow ego. W lite ra tu r z e w y r a -żono ju ż pogląd, że choć a rt. 80 u st. 1 p ra w a przew ozow eg o o k reślając y w ysokość o dszko d ow an ia za u tr a tę lu b u b y te k p rze sy łk i n ie o dw o łu je się w p ro st do je j rzeczy w iste j w arto ści, to je d n ak ko nieczność stosow a-n i a takiego w łaśa-n ie m ier a-n ik a w y a-n ik a z p rz y ję ty c h zasad ob liczaa-nia o dszko do w ania z tego ty tu łu oraz z w y k ła d n i p rz episó w a r t. 40 u st. 2 i a r t. 27 u st. 2 p ra w a przew ozow eg o i n ie m oże bu dzić w ątp liw o ści33. S tan o w isk a teg o n ie m o żn a je d n a k u znać za b e zd y sk u sy jn e. P am ięta ć b ow iem n ależy, że w ob u o statn io w y m ie n io n y ch p rz ep isa ch p ra w a p rzew ozow ego u staw od a w ca p o słu g u je się p ojęciem „ rzeczy w ista w a r-tość p r z esy łk i” je d y n ie w celu u m ożliw ien ia p rzew oźn ik o w i sp ra w d z e-n ia w iaryg o d e-no ści d e k la ra cji pod ró że-n eg o bąd ź e-n ad a w cy co do w arto ści p rz esy łk i. N a to m ia st pojęcie „rzeczy w istej w a rto śc i p rz esy łk i” w ogóle n ie p o jaw ia się w cały m rozdz. 10 p ra w a przew ozow ego, p ośw ięcon ym o dszkodow aniom . Je d n a k że n a w et h ip o te ty c zn e p rzy ję cie d opu szczaln ości p o słu g iw an ia się te rm in e m „rzec zy w ista w a rto ść p r z esy łk i” p rz y u s ta -lan iu za k resu o dszk od ow an ia w cale nie u z asad n ia jeszcze o g ra n icz en ia teg o za k resu w y łączn ie do d a m n u m em erg en s.
W a r t. 80 u st. 1 p r a w a przew ozow ego u staw o d aw ca o k re ślił jed y n ie g ó rn ą g ran ic ę n ależn ego od p rz ew o ź n ik a o dszko do w ania za szkodę, p o-w s ta łą o-w n a stęp sto-w ie u tr a ty lu b u b y tk u p rzesy łk i. W ysokość odszko-d o w a n ia została m ian ow icie u stalo n a n a poziom ie w arto ści u stalo n ej n a p o d staw ie cen w sk az an y ch w ra c h u n k u , w y n ik ając y c h z cenn ika, bądź w ar to ści rzeczy teg o sam ego ro d z aju i g a tu n k u w m iejscu i czasie ich n a d a n ia . S fo rm u ło w a nie to an i n ie w yłącza w y ra ź n ie u trac o n y c h
34 R ów n ież S. G ro be l nie w y k lu c za m ożliw ości w y n a g ro d z en ia sz ko d y w p ełny m z ak re sie , jed n a k ż e od nosi on tę e w e n tu aln o ść ty lk o do sy tu a c ji, gd y in cas u szk oda sp ro w a dz a się ty lk o do s tra ty , a p o szk o d ow an y n ie u tra c ił ż ad n y ch k or zy śc i, zob. G r o b e l , op. cit., s. 230.
36 Ta kie, n a d er k a teg o r y c z n e stan o w isk o zają ł o sta tn io G r o b e l , op. cit.,
ko rzy ści z z ak resu od szko do w ania, an i też n ie o g ran icza tego z ak re su w y łą czn ie do d a m n u m em erg en s. Z dec yd o w an ie o d m ien n ą i n a d e r k a te -g ory czn ą in te r p r e ta c ję a r t. 80 ust. 1 p r a w a przew o zo w e-g o fo rm u łu je H. Goik, stw ierd z ają c, że od szko do w an ie p ow in no p o k ry w ać się z w y -sokością szk ody w przesyłce, co w yk lu cza m ożliw ość ko m pe nsacji szkod y z ty tu łu u trac o n y c h ko rzy ści3". T en o sta tn i pogląszkod, p r e f e ru ją c y w y -raź n ie in ter e sy p rzew o źnik a, z g óry w ięc n ie jak o w y łącza do puszczal-ność sto so w an ia a rt. 361 § 2 k.c. w sto su n k a ch w y n ik ając y c h z u m o w y przew ozu, co — ja k ju ż zasy gn alizow an o — n ie w y d a je się b yć tak ie o czy w iste37.
W y d aje się, iż u staw od a w c a w p ro w ad ził ju ż i ta k n a d m ie r n e p r e -fe re n c je dla po d m iotu św iad czącego w sposób zaw odo w y sw e usługi, ch oćby po przez ob ow iązek u sta la n ia w ysoko ści odszk od ow an ia w ed ług cen i w arto ści rzeczy, o bo w iąz ując ych w m iejscu i czasie n ad a n ia ich do przew ozu.
J e s t to, sfo rm u ło w a n e ex pressis ve rb is w a rt. 80 ust. 1 p r a w a p rz e -w ozo-w ego, o d stęp st-w o od ro z-w iązań p rz y ję ty ch -w a r t. 363 § 2 k.c. (obo-w iązek sto so (obo-w ania cen z d a ty i m iejsca u sta le n ia odszko do(obo-w ania), k tó re w y d a je się b yć — zw łaszcza w n aszej ob ecnej sy tu a c ji g ospo darczej — szczeg ólnie gro źne i uciążliw e d la k o n tra h e n tó w p rz ew oźn ik a, ze w zglę-du n a w ysokość i tem po in flacji. D alsze w ięc p r e fe ro w a n ie in te re só w p rzew o źnik a, i to p on ad n iezb ę d n ą p o trzeb ę u za sa d n io n ą w y m o gam i w y k ła d n i w e rb aln ej i teleolog icznej n o rm p ra w a przew ozow ego, n ie w y d a je się n am uzasad nion e, stw a r za ją c p r z y k re w ra że n ie d ążen ia do od -stę p stw za m ia st do p o w ro tu do ko dek su cyw ilnego.
Je d n a k ż e ju ż w sam y m p r aw ie przew o zow ym z n a jd u je m y w y raź n e re g u lacje, n aw ią zu jąc e do k odekso w ej zasady p ełnego o dszko dow an ia. W św ietle a rt. 83 u st. 1 p r a w a przew ozow ego odszk o do w an ie n ależ n e od przew o źnika m oże obejm ow ać zaró w n o po niesioną str a tę, ja k i u t r a cone korzyści, jeżeli ty lk o u p r a w n io n y do od szk o do w an ia p o tra fi u do w odnić, że szkod a in n a niż w p rzesyłce po zo staje w zw iązku p rz y cz y
-36 Zob. H. G o i k , [w :] Pr awo p r z e w o z o w e z k o m e n ta rz e m , W a rs z a w a 1987 s. 280.
37 Z a g ad n ien ie za k res u ob o w iąz ku o dsz ko d ow a w cze go w y d a je się by ć n a d er s p o r
-n e w o rzecz -nic tw ie a rb itra żo w y m . W orz ecze -niu GKA z 26 X 1983 r. s tw ie r dzono, że n a leż n e od s p e d y to ra o dsz ko d o w a n ie o b e jm u je z arów n o rz ec z y w istą s z k o dę, ja k i u tr a c o n e k orz yś ci, O SPiK A 1986, nr 1, poz. 13, z a p ro b u ją c ą g lo są J. N a -p ie r a ły . N ato m ia st w orzec zen iu z 14 IV 1C87 G KA -p r z y ję ła , że od sz ko do w an ie n a le ż n e od prz ew oź nik a, k tó r y n ie n a le ż y c ie w y k o n a ł u s łu g i s p e d y c y jn e , o gra nic za się w y łą cz n ie do rz e cz y w is te j szko dy, PUG 1987, n r 11, poz. 1735. Z asa dn oś ć p r z y j-m o w an ia w orze cz n ictw ie GKA tak d ia j-m e tr aln ie roz bież ny ch stan o w is k w y w o łu je p ow aż ne za strze żen ia.
n ow y m ze zw łoką w p rz ew ozie38. O d szko dow anie, k tó re m oże w ów czas obejm o w ać obie po stacie szkody, og ran iczo n e zostało je d y n ie do w y so -kości po d w ó jn ej k w o ty przew o źnego. Jeże li n a to m ia st w n a stę p stw ie zw łoki w przew o zie p ow stała szk oda zarów n o w przesyłce, ja k i szk oda in n a niż w p rzesyłce to zgod nie z a rt. 83 u st. 2 p ra w a przew ozow ego o dszko dow ania za n ie p rz y słu g u ją n ieza leżn ie od siebie.
W n a stę p stw ie d oty chczaso w y ch ro zw a żań m o żn a w ięc dojść do w nio sku, że pogląd o g en e r aln y m w y łącz en iu z za k resu n ależn ego od p rzew o źn ik a od szk odo w ania u trac o n y c h korzyści, p rz y szko d ach p o w sta-ły ch w n as tę p stw ie u tr a ty , u b y tk u lu b u szk od zenia p rzesyłki, tr u d n y je s t do zaak ce p to w an ia. S y tu a cja bo w iem u p r aw n io n eg o do odszkod o-w a n ia b y łab y zależn a od p rz y p ad k u , czy szkod a in n a n iż o-w su b sta n c ji p rz esy łk i p o w sta ła w n astę p s tw ie zw łoki w p rzew o zie czy też z in nej p rzy czy n y . W p ierw szej sy tu ac ji u p r a w n io n y m óg łby o trzy m ać odszko-d ow a nie ta k ż e za lu cru m cessans, og ran iczo n e je odszko-d y n ie p o odszko-d w ó jną k w otą przew oźnego, n a to m ia st w d ru g im w y p a d k u zostałb y on po zbaw io ny tego sk ła d n ik a od szk odo w ania. T akie n iek o rz y stn e dla poszkod ow anego zró żn icow an ie jego sy tu a cji p ra w n e j, a tak ż e stw o rzen ie po śre dn io d al-szych p r e fe r e n cji dla p rzew o źnik a, zo bow iązanego do n ap ra w ie n ia szko-dy, n ie w y d a je się b yć u zasad nio ne.
N ato m ia st n ie sposób zaprzeczy ć, że w ar t. 85 p ra w a przew ozow ego u staw o d a w c a w y ra ź n ie o gran iczy ł za k res od szk o do w an ia ty lk o do w y -sokości p o niesio ny ch s tr a t. P rze p is te n o k re śla za k res od szko do w ania za szko dy in ne niż w przesy łce, ale spow odow ane k o n k re tn ie w y m ie n io n y m i w n im zd a rz en ia m i w p o staci u tr a ty lu b n ien a le ży teg o w y k o rz y sta n ia p rzez p rzew o źn ik a d o k um en tów o d d a n y c h m u p rzez n a -daw cę.
P o w sta je jed n a k w ątpliw ość, ja k i b y łb y zak res o bo w iąz ku od szk odow aw czego, g d y b y do o dpo w ied zialn ości za szkody in n e niż w p rz e -syłce, a sp ow o do w ane z d arze n iam i o k reślo n y m i w a r t. 71 i 85 p ra w a przew ozow ego, doszło w n astę p stw ie zw łoki w przew ozie. In n y m i słow y, chodzi o w za jem n ą re la c ję m ięd zy a r t. 83 u st. 1 i 2 a a r t. 85 p r a w a przew ozow ego . W y d aje się, iż n ależ ało b y jed n a k tra k to w a ć a rt. 85 jako
le x specialis i ty m sam y m p rzy jąć, że og ran icza on w y jątk o w o n ależne
o dszkod ow an ie w y łączn ie do d a m n u m em ergens.
W reszcie u staw o d a w ca w yłączy ł w a r t. 86 p ra w a przew ozo w ego dop uszczalność k o rz y sta n ia z o gran iczeń za k re su ob ow iązk u od szk od ow aw -czego w sy tu acjach , gd y szkod a w y n ik ła z w iny u m yśln ej lu b rażąceg o n ie d b alstw a p rzew o źnika. N aszym zd an iem u re g u lo w a n ie to o zna cza je d y n ie re zy g n ac ję p rzez u staw o d a w cę z g ó rn y ch p u ła pó w o g ran iczeń,
o k re ślo n y c h cen ą w y n ik a jąc ą z ra c h u n k u b ąd ź cen nik a, w arto ścią p rz esyłk i w m iejscu i czasie je j n ad a n ia czy w reszcie p o d w ó jn ą k w o tą p r ze -w oźnego i n ie po -w inn o b yć ro z u m ia n e jak o p o -w ró t do o dszko do-w ania u w z glę dn iająceg o ob ie p ostacie szk od y39. P og ląd n asz j e st o db iciem u p rz ed n io sfo rm u ło w an e j tezy, iż o g ra niczen ie za k resu o dszko dow ania n ie p ow in no b yć zaw sze u to ż sa m ia n e z w y łączen ie m poza ten zak res je d n e j z po staci szkody, a m ian ow icie u trac o n y ch korzyści.
N a za k res o bo w iąz ku od szko dow aw czego n ie m a ją w p ły w u w p ro w a-dzone w rozdz. 5 p ra w a przew o zow ego k a r y pien iężn e. W założen iu u staw o d a w cy m ają o n e sp ełn iać g łów nie fu n k c ję r e p r e s y jn ą i m ają ch ar a k t e ar san k c ji o c h a ara k tear z e fin an so w y m 40. S to su je się je bo w iem n ie -zależnie od należno ści i o dszko dow ań ciążących n a stro n a c h z ty tu łu z a w artej um ow y. U staw od aw ca w y ra źn ie w y łączy ł sto sow an ie do n ich p rzep isów ko d ek su cyw iln eg o o k a ra c h u m o w ny ch.
N a to m ia st w a rt. 161 § 1 i 2 ko d ek su m orskie go 41 odszk o do w an ie za u tr a tę lu b uszko dzen ie ła d u n k u o k reśla się p r z y jm u ją c za p o d staw ę o bliczenia w ysok ości o dszko do w ania zw y kłą w ar to ść ład u n k u w m ie j-scu i w czasie, w k tó r y m został on lu b p o w in ien b y ł zostać w y ład o w a n y ze sta tk u zgod nie z u m o w ą przew o zu. P rze p is te n w p ro w ad za w ięc o g raniczenie za k resu o d szko do w ania do d a m n u m em ergens*2. P o n ad to w ar t. 162 k od ek su cy w iln eg o prz ew id zian o kw oto w e lim ity św iadczen ia odszkodow aw czego w o diadczen iesieiadczen iu do sztu k i ła d u iadczen k u lu b iiadczen iadczen e j zw y -czajow o p rz y ję te j jed n o stk i ła d u n k u , p rz y p rz ew o zach d ok o n y w an y ch n a p o d staw ie k o n o sam en tu . P o śre d n ie o k reśle nie ty c h lim itó w n astą p iło pop rzez od esłanie do zasad u sta lo n y ch w ty m p rzed m io cie w um ow ie m ięd zy n aro d o w e j43, a zw łaszcza w k o n w en cji b ru k selsk ie j z 1924 r. o k o no sam en ta ch 44.
VI. R am y o p rac o w an ia n ie pozw oliły n a w y c z erp u ją cą i w pe łn i po głębioną ana lizę złożonej m a te r ii za k resu o bo w iązku od szkod ow aw cze-go w u sp ołeczn ion ym o brocie g ospo darczym i zm u siły do w yb iórczeg o p od ejścia do o m aw ian e j m ater ii. W y d a je się je d n a k , że p rze d staw io n e w y w o dy p o zw alają n a p ró b ę sfo rm u ło w a n ia trze ch u w ag og ólniejszej n a tu r y .
P o p ierw sze — n a le ż y zw rócić u w agę, że w u sta w o d a w stw ie d aje się zao bserw ow ać ten d en c ja , zm ie rzająca do w y zn ac zan ia szerszeg o niż d o tąd ob szaru, n a k tó r y m w uspo łecznio nym obrocie go sp od arczy m
za-39 O dm ienn ie , ib idem , s. 287.
40 Por. A. K o l a r s k i , [w:] Prawo p r z e w o z o w e z k o m en ta r z e m , s. 199—200. 41 U stawa z 1 X II 1961 — K od e k s m ors ki, Dz.U. 1986, nr 22, poz. 112.
2 Por. Ł o p u s к i, op. cit., s. 275— 276. 43 Por. G ó r s k i , Prawo tra nsp ort owe, s. 154.
sad a p ełneg o o dszk odo w an ia z n a jd u je zastoso w anie. T e n d e n cja ta h a r -m o n izu je z syste-m o w y -m i założen ia-m i re f o r-m y g ospo darczej i d lateg o za słu g uje n a ap ro b atę, chociaż nie zaw sze sam o ty lko u san k cjo n ow a nie zasady pełn ego od szko dow ania stan o w i d e fin ity w n e roz w ią zan ie p ro b le -m u (np. w dziedzin ie inw esty cji).
P o d ru g ie — n ie o d b ier ając zasad zie pełn eg o o dszko d ow an ia c h a ra k -te r u n o rm aty w n eg o , n ale ży d ostrzeg ać tak ż e jej p o stu laty w n y c h a r a k -te r . W zw iązku z ty m re g u ła z a r t. 361 § 2 k.c. n ie m oże być o b o ję tn a p rz y in te r p r e ta c ji w szelkich u n o rm o w a ń d o ty czący ch z a k resu o bow iązku o d -szkodow aw czego, a w p rz y p a d k a c h w ą tp liw y ch w y k ła d n ia p rz episó w p ra w a w in n a b yć z o rie n to w an a n a tę w łaśn ie reg ułę. Tego ro d za ju d y re k ty w a m oże pro w adzić do no w ego sp o jr zen ia n a tre ść n ie k tó ry c h p rzep isó w lu b d ostarczać n ow y ch ar g u m e n tó w n a rzecz ich in te r p r e ta c ji (jak np . co do p ojęcia zw yk łej w a rto śc i p rz esy łk i w p rze p isach p ra w a przew ozow ego).
P o trze cie — m ożliwość p ełn ej ko m p ensacji szkody w znaczn ym sto p n iu u zależn ion a je st od k o n s tr u k cji k a r um o w ny ch , k tó r e w u sp o -łeczn ion ym obrocie go sp od arczy m z n a jd u ją po w szech ne zastosow an ie, często jak o k a r y n ależn e w ierzycielow i e x lege. N ależy bo w iem za u w a-żyć, że k o n stru k c ja k a r y w y łącznej — p re fe r o w a n a w k od ek sie cy w il-n y m i do b rze h a rm o il-n iz u ją c a z k oil-n cep cją k a r y ja k o zry cz ałto w a il-n ej postaci od szk o do w an ia — m oże n ie je d n o k r o tn ie u n icestw ić m ożliw ość n a -p ra w ie n ia szk ody n ie ty lk o w za k resie luc rum cessans, ale n a w e t co do d a m n u m em erg en s. Z asa dn e w y d a je się zatem stw o rz en ie w ierzy cielow i m ożliw ości d och odzenia o dszk od ow an ia uzu p ełniająceg o , co g w a ra n -tu j e k o n stru k cja k a r zaliczalnych, n a ogół z resztą w obrocie uspołecz-n io uspołecz-n y m sto so w auspołecz-n a. R o zw iązauspołecz-n ia p r a w uspołecz-n e w iuspołecz-n uspołecz-n y być tu je d uspołecz-n ak zuspołecz-naczuspołecz-nie b ard ziej k la ro w n e niż np. w o.w.s., a jed n ocześn ie fa k u lta ty w n e zaró w -n o co do k w estii do ch odze-nia roszczeń, ja k i co do sam ej k o -n stru k c ji k ary .
W p ły n ęło U n iw e rs y te t M iko łaja K o pe rn ika
do R e d ak cji N au k o w o -D y d a k ty cz n e j w T ° ru n iu
„Folia iu rid ic a " w 1988 r.
Zd zis ła w Cor don, Z b ign ie w K w a ś n ie ws k i
L'ÉTENDUE DU D EVOIR DE RÉPARER U N D OMMA GE D A NS LES ÉCH A N G ES SO CIA LIÉES
Le c od e civil p olo n ais s a n c tio n n e le p rin c ip e de la r é p a r a tio n in te g ra le et d éc la re q ue le d e v o ir de ré p a r e r un dom m ag e co m p ren d au ss i b ie n le d a m n u m a m e r g e n s que le l u c r u m c e s s a n s . P e n d a n t la p ériod e qu i p r é c é d a it la
ré fo rm e éco nom iq ue, on a n éa n m o in s tr a ité c e tte q u es tio n d 'u n e m an iè re d iffé re nte et on p r é v o y a it des d é ro g a tio n s à ce prin cip e.
La réf orm e éc on o m iqu e a y a n t a d o p té le p rin c ip e de l'a u to f in a n c e m e n t qui d e -v in t u n e m éth o d e d e l'a c ti-v ité des u n ités d e l'é co n o m ie so c ia liste , d es n o u -v e lles rè g le s d e v in re n t in d isp e n s ab les , afin de r és o u d re les p rob lèm es. Les p r e sc r ip tio n s de la ré fo rm e so n t m in u tie u se m e n t a n a ly s é e s p a r de s a u te u r s qui tr a ite n t de la r ég le m e n ta tio n d u m arc hé, des in v e s tis s em en ts , du tr a n s p o r t etc. Ils fo rm ule nt d es op inion s et d e s co n clu sio n s s u rto u t p a r ra p p o r t au d e v o ir de déd om m ag em en t.
Prim o — les a u te u r s c o n s ta te n t la te n d a n c e d ’a p p liq u e r la rg e m e n t le prin c ip e d e la r ép a ra tio n m te g ra le a u ss i d an s le s re la tio n s e n tr e d e s u n ité s d e l’éc on o m ie so cia liste. M ais ils p ré v ie n n e n t q u e le fait de s a n c tio n e r c e p rin c ip e n e suffit p as to u jo u rs p o u r ré s o u d r e ce prob lè m e. Lo rsqu'il s 'a g it pa r ex em ple d ’in v e stiss em en ts en c o n s tr u c tio n , ce p rin c ip e n e p o u r ra it fo n c tio n n e r q u 'e n ca s où on a u ra it in s ti-tu é en m êm e tem p s un s ys tè m e d 'a s su r a n c e s ap ro p fié.
S ecu ndo — ils ex p r im e n t l’opinion que le p rin c ip e d e r é p a r a tio n in te g ra le est d 'un c a ra c tè r e au ssi bien no rm a tii q ue p o stu latif. P a r c o n sé q u e n t, en ca s de d o u te le d e v o ir de d éd om m ag em e nt d oit ê tr e d é fin it c on for m é m e nt à c e p rin ipe. C 'e st p o u rq u oi ils so nt d 'a v is q u e n o n o b s ta n t la lim ila tio n du d é do m m a ge m e nt d ans le tr a n s p o r t ju s q u 'à la v a le u r n o rm a le de l'e nv o i, il n 'e s t p as e xc lu d e d e m an d e r d 'in d e m n ise r l u c r u m c e s s a n s .
T er tio — la p o s s ib ilité d 'o b te n ir u n e c o n p e n s a tio n in te g ra le d ép e n d d e la s tr u c tu r e d 'u n e p eine c o n v e n tio n n e lle . Les a u te u r s so nt d 'a v is q u e du p oin t de v u e du p r in c ip e d e la r é p a r a tio n in te g r a le , la s tru c tu r e de la p ein e c o n v e n tio n -n e lle r e co -n -n u e p a r le s rè g lem e -n ts -no -n-c od iiiés, e s t ju s te , c a r e lle d o -n -n e la p o ss i-b ilité d 'u n e îe v e n d ic a lio n c om p lé m e ntaire d a ns le cas o ù la p e ine c o n v en tio n n elle ne c o u vr e p a s le dom m ag e.
