Czasy N ow ożytne tom 11/1997 Periodyk p o ś w ię c o n y dziejom polskim i p o w sz e c h n y m od XV d o XX w ieku
A R T Y K U Ł Y
M irosław G olon (Toruń)
R ep resje A C z i N K W D w obec polskiej k onsp iracji n iep odległościow ej w latach 1 9 4 4 -1 9 4 6
(C zęść II) *
V . D ziałalność N K W D na ziem iach polskich w 1945 r. (do zak oń czen ia w ojny) B a rd z o sz y b k ie te m p o o fe n s y w y sty c z n io w e j sp o w o d o w a ło , że w o k re s ie d w óch m ie się c y w ię k sz o ś ć zie m p o ls k ic h z o s ta ła w y z w o lo n a s p o d o k u p a c ji n ie m ieck iej. S tru k tu ry fro n to w e N K W D i S m ie rsz w y ru sz y ły n a n o w e o b sz a ry d z ia ła n ia . K o n ty n u o w a n o ró w n ie ż tw o rz e n ie w o jsk o w e j a d m in is tra c ji ra d z ie c k ie j (k o m e n d a n tu ry ).
T a k ż e w y d z ie lo n e a g e n d y N K W D , ta k ie j a k np. c z ę ś ć 6 4 D y w izji, zo sta ły w y k o rz y sta n e d o w s p a rc ia d z ia ła ń na fro n ta c h , czyli p o m o c y p rz y „ o c z y s z c z a n iu ” tyłów . W k ilk a dni po z a ję c iu p rz e z A C z L o d z i d o m iasta p rz y b y ł j u ż g en . Iw an S ie ro w w ra z z 18 p u łk ie m 64 D y w izji W W N K W D 101.
N o w y d o w ó d c a 6 4 D y w izji - o d 1945 r. o k re śla n e j ja k o 64 D y w iz ja S trz e le c k a W W N K W D - g e n .- m jr B ro w k in w y d a ł w p o c z ą tk u lu te g o 1945 r. ro z k a z d o w ó d c y 2 p p. 64 D y w iz ji N K W D m a jo ro w i K o rż e n k o , a b y p u łk 12 lu teg o p rz e n ió s ł się z W ło c h do P rag i i o b ją ł o c h ro n ę p o ls k ie g o rząd u . P o d s ta w ą d o te g o p o le c e n ia b y ł ro z k a z z 3 II 1945 r. nr 3 1 1 9 2 g e n .-le jtn . S ta c h a n o w a z N K W D Z S R R i g e n .- m jr S k o ro d u n o w a z G łó w n e g o Z a rz ą d u W o js k W e w n ę trz n y c h N K W D Z S R R 102. T e n sam 2 pp. 6 4 D y w izji d o sta ł ró w n ie ż z a d a n ie w y d z ie le n ia c z ę śc i ż o łn ie rz y (1 2 0 ) d o o c h ro n y a g e n d R ząd u T y m c z a s o w e g o n a te re n ie Ł o d z i.
2 0 lu teg o 1945 r., m ię d z y in n y m i w w y n ik u sta ra ń B o le sła w a B ie ru ta , P ań stw o w y K o m ite t O b ro n y Z S R R w y d a ł d e c y z ję n r 7 5 5 8 . W p u n k c ie 2 b o k re ś liła o n a, że w z m ia n k o w a n a j u ż w u m o w ie z P K W N z 2 6 V II 1944 r. s tre fa p rz y fro n to w a w y n o sić m ia ła o d 6 0 - 100 km o d linii fro n tu . Z a b e z p ie c z e ń s tw o p a ń stw o w e i p o rz ą d e k p u b lic z n y n a ty m o b s z a rz e o d p o w ie d z ia ln e b y ły d o w ó d z tw a fro n tó w o ra z p rz e d s ta w ic ie le N K W D 103.
W d e c y z ji P a ń stw o w e g o K o m ie tu O b ro n y , fo rm a ln ie w o p a rc iu o ro zm o w y p rz e p ro w a d z o n e z d e le g a c ją p o ls k ą , w ła d z e ra d z ie c k ie z a m ie śc iły ta k ż e p o sta n o w ie n ie o p o w o ła n iu d o ra d c ó w p rz y M in iste rstw ie B e z p ie c z e ń s tw a P u b lic z n e g o i M in iste rstw ie A d m in is tra c ji P u b lic z n e j. S z e f N K W D L a w ie n tij B e ria w d n iu 7 m a rc a 1945 r. z g ło s ił n a te s ta n o w isk a - c o z a tw ie rd z ił P K O - S ie ro w a d o M B P o ra z P a w ła M ie sz ik a - z - c ę N a c z e ln ik a K o n trw y w ia d u S m ie rs z - d o M A P . W rz e c z y w is to śc i j u ż w k o ń cu sty c z n ia
S ie ro w p o d p is a ł się na ra p o rc ie z L o d z i ja k o d o ra d c a N K W D p rz y M B P , a n ie ja k o z a s tę p c a L u d o w e g o K o m is a rz a S p ra w W e w n ę trz n y c h Z S R R .
P rz e d s ta w ic ie le N K W D o d p o w ie d z ia ln i z a b e z p ie c z e ń stw o w stre fie p rz y fro n to w e j z o sta li w y z n a c z e n i je s z c z e p rz e d w y ru sz e n ie m sty c z n io w e j o fe n sy w y . Z o sta li nim i n a jw y ż si fu n k c jo n a riu sz e ra d z ie c k ic h o rg a n ó w b e z p ie c z e ń stw a : I. S ie ro w , Ł. C a n a v a , P. M ie sz ik , k tó rz y j u ż w 1944 r. a k ty w n ie u c z e stn ic z y li w re a liz a c ji z a d a ń p rz e c iw k o p o ls k ie j k o n sp ira c ji. W p rz e d d z ie ń o fe n sy w y sty c z n io w e j 11 sty c z n ia 1945 r. B e ria s p re c y z o w a ł - w ro z k a z ie n r 0 0 1 6 - z a d a n ia d la n ich , na o b sz a ry , k tó re m ia ły być z a ję te w p rz y g o to w y w a n e j o fe n sy w ie . D o za d a ń ty ch n a le ż a ło p rz e d e w sz y stk im tzw . o c z y s z c z e n ie ty łó w fro n tó w . Z e w z g lę d u na fak t o b ję c ia o fe n s y w ą z ie m z a c h o d n ic h P o ls k i, w ty m te re n ó w w c ie lo n y c h d o R zeszy o ra z w ła śc iw y c h zie m n ie m ie c k ic h , „ o c z y s z c z e n ie ” na ty ch te re n a c h w n a jw ię k s z e j m ie rz e d o tk n ę ło lu d n o ś ć n ie m ie c k ą o ra z c y w iln ą - z re g u ły nie p o w ią z a n ą z k o n s p ira c ją - lu d n o ść p o ls k ą z o b y w a te ls tw e m n ie m ie c k im lub p o lsk im .
W ro z k a z ie B erii w y z n a c z o n o : n a 1 FB - ja k o p e łn o m o c n ik a N K W D g en . Iw an a S ie ro w a z - c ę L K S W , je g o p o m o c n ik a m i z o sta li g e n .- le jtn . A le k s a n d e r W a ld is k ie ru ją c y k o n trw y w ia d e m S m ie rsz 1 FB o ra z g e n . m jr Z im in k ie ru ją c y O c h ro n ą ty łó w F ro n tu . N a 2 FB - k o m is a rz a b e z p . p ań stw , trz e c ie j ran g i i z a ra z e m L K B P B S R R L a w rie n tija C a n a v ę , ja k o z a stę p c y : g e n .- le jtn . Ja k ó w Je d u n o w z e S m ie rs z fro n tu o ra z g en . m jr R o g a tin k ie ru ją c y O c h ro n ą T y łó w F ro n tu . N a 1 FU ja k o p e łn o m o c n ik z o sta ł w y z n a c z o n y g e n .- le jtn . P a w e ł M ie sz ik z a s tę p c a n a c z e ln ik a G łó w n e g o Z a rz ą d u K o n trw y w ia d u S m ie rsz p rz y L u d o w y m K o m is a ria c ie O b ro n y Z S R R , j e g o z a stę p c a m i z o sta li g e n .- le jtn . N ik o ła j O s ie tro w k ie ru ją c y k o n trw y w ia d e m 1 FU o r a z g e n .- m jr Z u b a rie w k ie ru ją c y o c h ro n ą ty łó w 104. N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, ż e o p ró c z d o z o ro w a n ia n ie z b y t sk o m p lik o w a n y m i p rz e c ie ż - p o z a o g ro m n y m i p ro b le m a m i te c h n ic z n y m i i a p ro w iz a c y jn y m i - o p e ra c ja m i p rz e jm o w a n ia je ń c ó w w o je n n y c h , p e łn o m o c n ik o m N K W D p o w ie rz o n o z n a c z n ie is to tn ie jsz e z a d a n ia p o lity c z n e . S z c z e g ó ln a ro la w o d n ie s ie n iu d o z ie m p o lsk ic h p rz y p a d ła Iw an o w i S ie ro w o w i. P o z a w sp o m n ia n y m i w y żej p e łn o m o c n ik a m i „w c e lu o k a z a n ia n a m iejscu p ra k ty c z n e j p o m o c y O d d z ia ło m N K W D p rz y Z a rz ą d z ie T y łó w fro n tó w w p ro b le m a c h o rg a n iz a c ji p rz y ję ć je ń c ó w w o je n n y c h ” , w o k re s ie sty c z n ia i d o 15 lu te g o 1945r. na fro n ty w y sła n o sta rsz y c h p o m o c n ik ó w N a c z e ln ik a O d d z ia łu F ro n to w e g o G Z d s .JW il N K W D Z S R R : na 3 FB - m jr g w a rd ii S a m a rin ; na 2 i 1 FB - m jr b p A n to n o w ; na 4 U F - m jr b e z p . p a ń stw . L e o n o w ; n a 2 U F - z - c a N a c z e ln . G Z d s .J W il p łk W o ro n o w i m jr
D ro z d o w ; n a 3 U F - m jr b e z p . p a ń stw . S e liw a n o w 103.
D o re a liz a c ji z a d a n ia o c z y s z c z e n ia ty łó w k a ż d y z p e łn o m o c n ik ó w m ia ł o trz y m a ć 150 d o ś w ia d c z o n y c h c z e k istó w o r a z o d d z ia ły N K W D . W e d łu g ro s y js k ie g o h is to ry k a N ik ity P ię tro w a , gen. S ie ro w n a sw o im ro z le g ły m o b sz a rz e d z ia ła n ia k o rz y s ta ł w 1945 r. z c z te re c h p u łk ó w w o jsk o c h ro n y p o g ra n ic z a - n um ery: 3 8 , 127, 157, 333 - k tó re w c h o d z iły w sk ła d w o jsk N K W D o ra z w z m ia n k o w a n e j j u ż 6 4 D y w iz ji S trz e le c k ie j N K W D w sk ła d z ie : 2 p p ., 18 p p ., 98 p p. i 145 p u łk strz e lc ó w . R azem m ia ł d y sp o n o w a ć
11 160 ż o łn ie r z a m i106. J e d n a k p ra w d o p o d o b n ie lic z b a ta n ie d o ty c z y ła o d d z ia łó w 64 D y w iz ji, k tó re p o z o s ta ły d a le k o o d ty łó w fro n tó w - n a te re n a c h „ P o ls k i lu b e ls k ie j” .
6 lu te g o B e ria p o d p is a ł k o le jn y ro z k a z n r 0061 d o ty c z ą c y N ie m c ó w - fa k ty c z n ie ro z c ią g a n o g o ta k ż e na P o la k ó w - k tó ry n a k a z y w a ł z a trz y m a n ie w sz y stk ic h N ie m c ó w w w ie k u o d 17 d o 50 lat. M ia n o ich k ie ro w a ć d o o b o z ó w filtra c y jn y c h lu b d o b a ta lio n ó w
-p racy . 18 k w ie tn ia B e ria -p o d -p is a ł k o le jn y ro z k a z n a k a z u ją c y a re s z to w a n ie o só b sp ra w u ją c y c h fu n k c ję k ie ro w n ic z e w a d m in is tra c ji, re d a k to ró w g a z e t o ra z a u to ró w a n ty ra d z ie c k ic h w y d a w n ic tw . W ty m o k re s ie B e ria b io rą c p o d u w ag ę sk a lę a re s z to w a ń n a k a z a ł w s trz y m a n ie c z ę śc i w y w ó z e k i p rz e trz y m y w a n ie u w ię z io n y c h w lo k aln ej sieci o b o z ó w N K W D . Je d n a k te n ro z k a z d o ty c z y ł j u ż p rz e d e w sz y stk im zie m n ie m ie c k ic h .
N a jlic z n ie js z ą stru k tu rę o b o z ó w n a z a p le c z u ra d z ie c k ic h fro n tó w , w tym ta k ż e na z ie m ia c h p o ls k ic h tw o rz y ły O d d z ia ły N K W D ds. J e ń c ó w W o je n n y c h i In tern o w an y ch . W ie lk o ść tej stru k tu ry b y ła sp o w o d o w a n a fak tem k o n ie c z n o śc i p rz e jm o w a n ia w sz y stk ic h je ń c ó w w o je n n y c h o ra z o só b in te rn o w a n y c h . S tru k tu ra o b ie k tó w O d s.JW il s k ła d a ła się z P P W (p u n k tó w p rz y ję ć je ń c ó w w o je n n y c h ), S P W (p u n k tó w z b io rc z y c h ) i o b o z ó w fro n to w y c h . D o o b o z ó w ty ch tra fia li ró w n ie ż ż o łn ie rz e A K , n ie k tó rz y z g o d n ie z ro z k a z e m z s ie rp n ia 1944 r. by li o d d z ie la n i i g ru p o w a n i o so b n o , inni b y li w y w o ż e n i b e z p o ś re d n io p o p rz e z te o b o z y z innym i g ru p a m i z a trz y m a n y c h (n p . ta k b y ło na P o m o rz u ). C z ę ść z ty c h o b o z ó w b y ła p rz e k a z y w a n a d la p o trz e b fo rm a c ji N K W D lub in n y ch ra d z ie c k ic h o rg a n ó w . P rz y k ła d o w o w sty c z n iu 1945 r. S P W n r 1 z lo k a liz o w a n y w P rz y łę k u (1 4 km n a p łd - w s c h ó d od G a rw o lin a ) p o d le g ły 1 FB b y ł p o d p o rz ą d k o w a n y K o n trw y w ia d o w i „ S m ie rs z ” 1 F ro n tu B ia ło ru sk ie g o i d o w o d z o n y p rz e z k a p ita n a F o m in a 107. P o d o b n a sy tu a c ja m ia ła m ie jsc e w R e m b e rto w ie , g d z ie w y d z ie lo n o o b ó z N K W D O d s .J W il p rz y 1 FB „in n e j je d n o s tc e d la c e ló w s p e c ja ln y c h ” ' 08. P o z a ty m w R e m b e rto w ie p o z o s ta ł je s z c z e inny o b ie k t O d s .J W i l109.
G ę sto ś ć stru k tu ry o b ie k tó w N K W D ro s ła w m ia rę n a p ły w u je ń c ó w i in tern o w an y ch . F ro n to w a sieć Z d s .J W N K W D s k ła d a ła się 1 sty c z n ia 1945 r. z 12 O d d z ia łó w N K W D ds. JW p rz y Z a rz ą d a c h T y łó w F ro n tó w i 12 o b o z ó w fro n to w y c h (F P P Ł ); 43 P u n k tó w Z b io rc z y c h i 71 P u n k tó w P rz y ję ć . F P P Ł m iał b y ć n ie d a le j n iż 1 0 0 -1 2 0 km od p rz e d n ic h je d n o s te k a rm ii; S P W n ie d a le j n iż 5 0 - 7 0 km , a a rm ijn e P P W n ie dalej niż 2 5 - 3 0 km o d linii f r o n tu 110.
T w o rz o n e p rz e z N K W D o b o z y b a rd z o s z y b k o sta ły się o b ie k te m z a in te re s o w a n a ze stro n y p o lsk ie j k o n s p ira c ji, k tó ra p ró b o w a ła ra to w a ć z a trz y m a n y c h P o lak ó w . P rz y k ła d o w o w ra p o rc ie d la p łk W o ro n o w a z 25 p a ź d z ie rn ik a 1944 r. s tw ie rd z o n o , że „ n a S P W n r 1 w R y k a c h p rz y g o to w y w a n y je s t atak , c a łą z a ło g ę p o sta w iliśm y w stan g o to w o ś c i; ta k sa m o ła g ie r fro n to w y n r 43 w L u b lin ie p o s ta w io n o w stan g o to w o śc i - T e re n P o lsk i je s t tru d n y m o b sz a re m d z ia ła n ia d la sieci o b ie k tó w N K W D ” . L u b e lsk im F P P Ł n r 4 3 d o w o d z ił k pt. K ik n a d z e " 1. W m a ju 1945 r. o d d z ia ł ż o łn ie rz y A K z b y łe g o O b w o d u M iń sk M a z o w ie c k i p rz e p ro w a d z ił sk u te c z n y a ta k n a je d e n z w ię k sz y c h w ó w c z a s o b o z ó w N K W D u sy tu o w a n y w R e m b e rto w ie .
T a k ż e W P b y ło o b s łu g iw a n e p rz e z fr o n to w ą sieć N K W D , m im o ż e na te ry to riu m P o lsk i je ń c y w z ię c i p rz e z P o la k ó w - o c z y w iśc ie je ń c y N ie m c y - m o g li w ła śn ie P o ls c e p o słu ż y ć ja k o p ra c o w n ic y d o o d b u d o w y z n is z c z o n e g o k ra ju . P rz y k ła d o w o P P W n r 6 w O tw o c k u o b s łu g iw a ł w p a ź d z ie rn ik u 1944 r. I A rm ię W P 112. B y ły te ż o b o z y , k tó re fo rm a ln ie p o d le g a ły W P , np. o b ó z In fo rm a c ji W P w S k ro b o w ie k o ło L u b a rto w a . N ie z m ie n ia ło to je d n a k z a le ż n o śc i o d w ła d z ra d z ie c k ic h i w k w ie tn iu 1945 r. w ię z ie n i w S k ro b o w ie ż o łn ie rz e W P (w c z e śn ie j c z ło n k o w ie A K ) z o sta li w y w ie z ie n i d o Z S R R .
R o la O d d z ia łu N K W D d s. J W il o k a z a ła się sz c z e g ó ln ie isto tn a d la lo s ó w ż o łn ie rz y A K w y w ie z io n y c h p rz e z N K W D d o Z S R R . Z a trz y m a n i na z ie m ia c h „ P o ls k i lu b e lsk ie j” lub n a o b s z a ra c h z a ję ty c h w 1945 r. by li k ie ro w a n i n ie d o G U Ł a g u , a le w ła śn ie do sy ste m u o b o z ó w je n ie c k ic h ra z e m z ty sią c a m i c y w iln y c h m ie s z k a ń c ó w za jm o w a n y c h p rz e z A C z zie m o ra z se tk a m i ty s ię c y ż o łn ie rz y W e h rm a c h tu .
-P u łk i p o g ra n ic z n e o p e ru ją c e d o tą d n a o b sz a rz e „ -P o lsk i lu b e ls k ie j” o trz y m a ły w z w ią z k u z o fe n s y w ą d o d a tk o w e z a d a n ie p o le g a ją c e n a u d z ie le n iu w s p a rc ia o d d z ia ło m fro n to w y m N K W D i K o n trw y w ia d o w i S m ie rsz . Je d n a k na z a p le c z e fro n tu sk ie ro w a n o ty lk o c z ę ś ć 64 D y w izji re s z tę o d d z ia łó w p o z o s ta w ia ją c n a n ie s p o k o jn y c h o b sz a ra c h „ P o ls k i lu b e ls k ie j” . W o k re s ie p ie rw s z y c h n ie s p e łn a trz e c h ty g o d n i o fen sy w y sty c z n io w e j, w e d łu g sp ra w o z d a n ia sz ta b u d y w iz ji, k tó ry w ę d ro w a ł z a fro n te m - z L u b lin a w sty c z n iu 1945 r. d o Ł o d z i, 11 lu teg o d o P o z n a n ia , w m aju z n ó w d o Ł o d z i - je d n o s tk i d y w iz ji z a trz y m a ły 6 4 5 8 o só b , w ty m 5 0 9 o só b z A K . W lu ty m z a trz y m a n o 11498 o s ó b , w ty m 159 z a u d z ia ł w d z ia ła ln o ś c i A K . W m a rc u c z ę ś ć o d d z ia łó w k o n ty n u o w a ła „ o c z y s z c z a n ie ” ty łó w fro n tó w , a le n ie k tó re p u łk i p ro w a d z iły w alki z p o ls k im p o d z ie m ie m b a rd z o d a le k o o d linii fro n tu , m .in. p o d W ło d a w ą , A n ielin em i L a s k a m i " 3.
S ie ro w d o k o n a ł 14 m a ja 1945 r. - w ra p o rc ie z B e rlin a p o d p is a n y m ja k o P e łn o m o c n ik N K W D p rzy 1 FB - p o d s u m o w a n ia sw o ic h d z ia ła ń . O g ó łe m a re s z to w a n o o d s ty c z n ia d o m a ja 1945 r. - 63 4 2 8 o só b , w tym P o la k ó w 16 148. L ic z b a ta d o ty c z y ła ty lk o z a p le c z a 1 F ro n tu B ia ło ru sk ie g o .
W k ła d 6 4 d y w izji b y ł p ra w d o p o d o b n ie p o w ażn y . W ra p o rc ie 6 4 D y w izji d o ty c z ą c y m c a łe g o o b sz a ru je j d z ia ła n ia , czy li z a p le c z a k ilk u fro n tó w o d n o to w a n o z a trz y m a n y c h o g ó łe m w 1945 r. - 4 7 ty s. o só b .
B a rd z o d o b r ą ilu s tra c ją c h a ra k te ru d z ia ła ń w o js k N K W D p rz y „ o c z y s z c z a n iu ” z a p le c z a fro n tó w w 1945 r. b y ł w y k a z k a te g o rii z a trz y m a n y c h w ię ź n ió w . W y k a z te n p o c h o d z ił n a jp e w n ie j z w o jsk N K W D p rz y 2 F ro n c ie B ia ło ru sk im . „ W sz y s tk ic h z a trz y m a n o - 1 1 3980 z te g o p rz e filtro w a n o - 5 7 7 6 4 W y k ry to (z p rz e filtro w a n y c h ): 1. re z y d e n tó w 2. a g e n tó w te rro r y s tó w 3. a g e n tó w w y w ia d o w c ó w -4. a g e n tó w -k o n trw y w ia d o w c ó w — 5. z d ra jc ó w i p o d ły c h z d r a j c ó w 6. b ia ło g w a rd z is tó w 7. p o lic ja n tó w i czł. o d d z . k a rn y c h -8. p ro te g o w a n y c h , fig u ra n tó w 4 57 189 1684
2
5 00 i w s p ó łp r a c o w n ik ó w - 188 109 583 1052 59 15 1073 2 1 6 12 9. c z ło n k ó w fro n tu p ra c y 10. d e z e rte ró w A C z 11. a n g e d o jc z ó w 12. d y w e r s a n t ó w 13. ja w n y c h w sp ó łp ra c , g e s ta p o 14. fo lk s d o jc z ó w 15. c z ło n k ó w A K 16. c z ło n k ó w ,,O U N ” -17. re z y d e n tó w w y w ia d u w o jsk . 18. w sp ó łp ra c o w n ik ó w o d d z ia łó w p a c y fik a c y jn y c h -88
-110-19. ż o łn ie rz y p rz e b ra n y c h w c y w iln ą o d z i e ż - 1273 2 0 . w s p ó łp ra c o w n ik ó w sąd u - 1 2 1 . d y w e rs a n tó w -te rro r y s tó w - 109 2 2 . c z ło n k ó w p o d z ie m n e j o rg a n iz a c ji N S D A P - 8 2 2 . N S G R P (N S G R P ) - 1904 2 3 . c z ło n k ó w SA - 2 4 9 2 4 . c z ło n k ó w U k ra iń sk ie j N a c jo n . O rg a n iz . - 3 2 5 . u c h y la ją c y c h się o d słu ż b y w W P - 52 2 6 . ż o łn ie rz y S S - 57 2 7 . c z ło n k ó w ro s y js k ie g o k o m ite tu - 4 2 8 . d e z e rte ró w z W P - 39 2 9 . m a ru d e ró w i g ra b ie ż c ó w - 14 30. w ła so w c ó w - 33 31. re z y d e n tó w o rg a n ó w k o n trw y w ia d u - 4 3 2. c z ło n k ó w ró ż n y c h fasz y sto w sk ic h
o rg a n iz a c ji i partii - 2 5 7 4 7 3 3. c z ło n k ó w V o lk s s tu rm u - 6 7 9 0 3 4. a g e n tó w -d y w e rs a n tó w - 10
R A Z E M - 4 2 130
O p e ro td ie ł S z ta b a W o js k - m ł. le jtn a n t S n a ż ie w ” 114
N ie w ą tp liw ie p o w y ż sz e z e s ta w ie n ie d o ty c z y ło j u ż zie m p o ls k ic h w c ie lo n y c h w c z a s ie w o jn y d o R z e sz y , a b y ć m o ż e ta k ż e w c z ę śc i z ie m n ie m ie c k ic h . W sk a z u je o n o w y ra ź n ie , ż e z p o w o d u m a s o w e g o n ap ły w u z a trz y m y w a n y c h p rz e z N K W D u c z e stn ic y k o n sp ira c ji n ie p o d le g ło ś c io w e j m o g li tra fia ć d o o b o z ó w , w k tó ry c h w ię k sz o ś ć sta n o w iły in n e g ru p y z a trz y m a n y c h , np. P o la c y z III g ru p ą n ie m ie c k ie j listy n a ro d o w e j (o k re śle n i w y żej ja k o „ a n g e d o jc z e ” ).
Je d n a k p o w y ż sz e d z ia ła n ia , cz y li „ o c z y s z c z a n ie ” b e z p o ś re d n ie g o z a p le c z a fro n tó w b y ły ty lk o je d n y m z z a d a ń N K W D n a z ie m ia c h p o ls k ic h , w ty m 6 4 D y w iz ji N K W D . Po o d d a le n iu się fro n tu i p ie rw sz e j' fali a re s z to w a ń w ła d z e ra d z ie c k ie ro z p o c z y n a ły - p o d o b n ie j a k w P o ls c e lu b e lsk ie j - d a lsz e p ra c e n ad p e łn y m ro z p ra c o w a n ie m o p e ra c y jn y m zie m p o ls k ic h . J e s z c z e ja k o P e łn o m o c n ik N K W D p rz y 1 FB g en . Iw an S ie ro w o b ją ł fo rm a ln ie fu n k c ję d o ra d c y w M in iste rstw ie B e z p ie c z e ń s tw a P u b lic z n e g o , k tó r ą sp ra w o w a ł d o 25 IV 4 5 . P o z a k o ń c z e n iu w o jn y S ie ro w z o s ta ł z a s tę p c ą G łó w n e g o d o w ó d c y R ad zieck iej A d m in istra c ji W o jsk o w e j w N ie m c z e c h . S ie ro w k o n ty n u o w a ł z a p o c z ą tk o w a n ą w W iln ie i L w o w ie w lip cu 1944 r. o p e ra c ję p rz e c iw k o P o ls k ie m u P a ń stw u P o d z ie m n e m u , sta ją c się je d n y m z n a jw a ż n ie js z y g ra b a rz y je g o stru k tu r.
F o rm a ln y m p re te k ste m d o k o n ty n u a c ji d z ia ła ń re p re sy jn y c h b y ła sy tu a c ja p o w sta ła u sc h y łk u o k u p a c ji n ie m ie c k ie j w P o lsk im P o d z ie m iu , sam fa k t p o z o s ta w ie n ia cz ę śc i s tru k tu r i rz e k o m a a n ty ra d z ie c k a d z ia ła ln o ś ć . W isto cie n a jw a ż n ie jsz y m p o w o d e m b y ło
d ą ż e n ie w ła d z ra d z ie c k ic h d o m a k s y m a ln e g o w y n isz c z e n ia k a d r P o lsk i P o d z ie m n e j, b e z w z g lę d u n a to , c z y by ły je s z c z e c z y n n e , c z y j u ż n ie. 19 sty c z n ia 1945 r. g e n . L. O k u lick i n a p is a ł w ro z k a z ie n r 3 2 /K , ż e „ w z m ie n io n y c h w a ru n k a c h n o w ej o k u p a c ji d z ia ła ln o ś ć n a s z ą n a sta w ić n a o d b u d o w ę n ie p o d le g ło ś c i i o c h ro n ę lu d n o śc i p rz e d z a g ła d ą ” " 5. W c e lu z a c h o w a n ia fa k ty c z n e g o p o te n c ja łu d o re a liz a c ji p o w y ż sz e g o z a d a n ia K o m e n d a n t A K p o le c ił z a c h o w a ć z a k o n sp iro w a n e sz ta b y i sieć łą c z n o śc i. S y tu a c ja P olski c a łk o w ic ie u sp ra w ie d liw ia ła d z ia ła n ia O k u lic k ie g o . D la w ła d z ra d z ie c k ic h ta w isto cie z re d u k o w a n a d o sa m o o b ro n y ro la A K b y ła n ie d o p rz y ję c ia . B y ło o c z y w iste , że d y s p o n u ją c z a k o n s p iro w a n ą s tru k tu r ą p o ls k ie sp o łe c z e ń stw o n a ty c h m ia s t p o w y jściu A C z i z a k o ń c z e n iu się je j ro li z rz u c iło b y k ra jo w y a p a ra t re p re s ji. S ta lin m ia ł w o b ec P o lsk i p la n y n ie d o p u s z c z a ją c e ża d n e j sz a n s y n a su w e re n n o ść .
P o d c z a s p rz e s łu c h a n ia na Ł u b ia n c e O k u lic k i z o s ta ł p o sta w io n y p rz e d p y ta n ie m czy z g a d z a się, ż e o sta tn i ro z k a z o p u b lik o w a n y w B iu le ty n ie In fo rm a c y jn y m A K n r 3 /3 1 9 z
19 I 45 r. u k ie ru n k o w y w a ł ż o łn ie rz y A K n a w a lk ę z A C z. O d p o w ie d z ia ł, ż e to p o lity k a - w is to c ie o k u p a c y jn a - w ła d z ra d z ie c k ic h w o b e c P o lsk i s tw o rz y ła p u n k t w y jśc ia z a ró w n o d o d e c y z ji o ro z w ią z a n iu A K , j a k i d o s fo rm u ło w a n ia w y ty c z n y c h d o ty c z ą c y c h A C z 116. W ro z k a z ie b rz m ia ły o n e: „ W a lk i z S o w ietam i nie c h c e m y p ro w a d z ić - ale n ig d y n ie z g o d z im y się n a inne ży c ie , j a k ty lk o w c a łk o w ic ie su w e re n n y m , n ie p o d le g ły m i sp ra w ie d liw ie u rz ą d z o n y m s p o łe c z n ie P a ń stw ie P o ls k im ” " 7. R ó w n o c z e ś n ie z o p u b lik o w a n y m ro z k a z e m O k u lic k i r o z e s ła ł w s p o m n ia n ą j u ż ta jn ą d y re k ty w ę o u tw o rz e n iu z a k o n sp iro w a n y c h sz ta b ó w . T a k ie d z ia ła n ie O k u lic k ie g o b y ło re a lis ty c z n ą p r ó b ą o g ra n ic z e n ia k o n s p ira c ji ty lk o d o n ie z b ę d n y c h , ściśle k a d ro w y c h ro z m ia ró w . B y ło to d z ia ła n ie n ie p o d le g ło ś c io w e i n ie p o d ję c ie ta k ie j d e c y z ji b y ło b y w isto cie p o rz u c e n ie m sp ra w y su w e re n n o śc i P o lsk i. G e n e ra ł O k u lic k i p o m im o ra c jo n a n a ln e j p o sta w y n ie u n ik n ą ł n ie s te ty re p re sji - i to w n a jtra g ic z n ie jsz y m k sz ta łc ie - ze stro n y w ła d z ra d z ie c k ic h .
D z ię k i a g e n tu ra ln e m u ro z p ra c o w a n iu n ie k tó ry c h o g n iw p o ls k ie j k o n sp ira c ji, a n a s tę p n ie p o d stę p o w i u d ało się S ie ro w o w i d o p ro w a d z ić d o z a trz y m a n ia p rz e z N K W D i p o rw a n ia d o m o s k ie w sk ie g o w ię z ie n ia N K W D n a Ł u b ia n c e g ru p y k ilk u n a stu n a jw a ż n ie js z y c h p rz y w ó d c ó w P a ń stw a P o d z ie m n e g o . A re sz to w a n o g en . L e o p o ld a O k u lic k ie g o , o sta tn ie g o K o m e n d a n ta A K , D e le g a ta R z ą d u Ja n S ta n isła w a J a n k o w s k ie g o , p rz e w o d n ic z ą c e g o p o d z ie m n e g o p a rla m e n tu - R a d y Je d n o śc i N a ro d o w e j, K a z im ie rz a P u żak a; S ta n isła w a J a s iu k o w ic z a z SN i A d a m a B ie n ia z PSL , c z ło n k ó w R a d y M in istró w na K raj, a ta k ż e 11 innych c z ło n k ó w R JN , re p re z e n tu ją c y c h g łó w n e siły p o lity c z n e n ie p o d le g łe j P o lsk i.
21 c z e rw c a z a k o ń c z o n o p ro c e s m o sk ie w sk i. G en . O k u lic k i z o s ta ł s k a z a n y na 10 lat, a le j u ż n ig d y nie o p u ś c ił w ię z ie ń N K W D . P o d o b n ie tra g ic z n y b y ł los D e le g a ta J a n k o w s k ie g o fo rm a ln ie sk a z a n e g o n a 8 lat. A d a m a B ien ia, K a z im ie rz a J a s iu k o w ic z a o ra z o d rę b n ie są d z o n e g o A n to n ie g o P a jd a k a sk a z a n o na k ary po 5 lat w ię z ie n ia (P a jd a k d o d a tk o w o 5 lat z e sła n ia ). Ja s iu k o w ic z ta k ja k O k u lic k i i Ja n k o w sk i ró w n ie ż p o n ió sł ś m ie rć w w ię z ie n iu N K W D . S ie d m iu p o z o sta ły c h s k a z a n o n a k ary od 1,5 ro k u do 4 m ie się c y , c z te re c h p o d są d n y c h u n ie w in n io n o " 7.
W d o k u m e n ta c ji p ro c e su m o ż n a w y ró ż n ić je d e n z p o d sta w o w y c h p u n k tó w z a in te re s o w a n ia ra d z ie c k ic h śle d c z y c h u k ie ru n k o w a n y na p ro b le m s to su n k ó w p o m ię d z y p o ls k im p o d z ie m ie m a A C z. G łó w n a te z a o sk a rż e n ia m ó w ią c a o w ro g ie j d z ia ła ln o ś c i na z a p le c z u fro n tu b y ła w sz c z e g ó ło w y s p o s ó b w y ja śn ia n a p rz e z c z ło n k ó w w ła d z PPP. P rz y k ła d o w o E u g e n iu sz C z a rn o w sk i c z ło n e k R JN , z a s tę p c a sz e fa W y d z ia łu In fo rm acji i
-P ro p a g a n d y K o m e n d y G łó w n e j A K z e z n a ł - w p rz e s łu c h a n iu z 28 m aja 4 5 - że isto tn ie A K nie w y k o n y w a ła z a rz ą d z e ń w sp ra w ie z d a n ia ra d io sta c ji. O b u rz e n ie ra d z ie c k ic h w ła d z w y w o ły w a ł fakt, że A K w d e p e sz a c h d o L o n d y n u p rz e d s ta w ia ła fak ty g ra b ie ż c z e j d z ia ła ln o ś ć A C z 11 \ Ś le d c z y p p łk G u sie w p rz e d s ta w ił np. C z a rn o w sk ie m u d e p e sz e z 2 4 I i I II 1945 r. p o d su m o w u ją c , że z a w ie ra ły tre śc i o s z c z e rc z e d la A C z. W rz e c z y w isto śc i b y ła tam p ra w d a o z ło d z ie js k ie j i b a n d y ck ie j d z ia ła ln o ś c i w ła d z ra d z ie c k ic h . T rz e b a w ty m m ie js c u z ro b ić u w ag ę, że o p u b lik o w a n e a k ta z p ro c e s u 16—tu, p o z b a w io n e p rz y p isó w , b y ły b y w isto cie p rz e d e w szy stk im d o k u m e n te m p ro p a g a n d o w y m , k tó ry m ia ł z a fa łsz o w a ć p ra w d ę o d z ia ła ln o ś c i w ła d z ra d z ie c k ic h w P o lsc e . P ie rw s z a z d e p e sz y p rz e d s ta w io n y c h C z a rn o w sk ie m u - m e ld u n e k s y tu a c y jn y z 2 4 sty c z n ia , b rzm iała: „ A rm ia so w ie c k a w k ra c z a ją c n a n a sz te re n [O k rę g K ra k o w s k i - M .G .] p ije, ra b u je i k ra d n ie . K a ż d y ż o łn ie rz na w ła sn ą ręk ę, w m ie śc ie i n a w si. R ó w n o c z e ś n ie z m ie js c a d z ia ła siln a p ro p a g a n d a , z a c h w a la ją c a rząd L u b elsk i - [z h asłem - M .G .] - Rosja i Polska to potęga. W ca ły m te re n ie o d b y w a ją się m ity n g i, d z ię k c z y n n e n a b o ż e ń stw a za o s w o b o d z e n ie . O d 21 sty c z n ia c z y n n e N K W D w K ra k o w ie . N a ra z ie c z y ta d o n o sy i o b s e rw u je . Z p o w ia tu m ie c h o w s k ie g o d o n o s z ą o ro z s trz e liw a n iu c z ło n k ó w A K w M ie c h o w ie i S ło m n ik a c h . W B a lic a c h a re s z to w a n o R a d z iw iłła , w M ie c h o w ie 4 0 z ie m ia n i w ło śc ia n z a p rz y n a le ż n o ś ć w z g lę d n ie s p rz y ja n ie A K [w y w ie z io n y H iero n im R a d z iw iłł z B a lic z m a rł 6 IV 4 5 r. w A lc z e w sk u k o ło W o ro n e ż a ]” 120.
W d ru g ie j d e p e sz y , ty d z ie ń p ó ź n ie jsz e j stw ie rd z a n o :
„ A re s z to w a n ia w śró d z ie m ia n w o k o lic a c h K ra k o w a . R e k w iz y c je i k ra d z ie ż e p rz e z ż o łn ie rz y so w ie c k ic h na w si. W y p ad k i p o b ic ia d o m o w n ik ó w , g w a łc e n ia k o b ie t i d z ie w c z ą t na w si. W m ie śc ie [K ra k o w ie ] ż o łn ie rz e n a c h o d z ą p ry w a tn e m ie sz k a n ia ż ą d a ją c k w a te r, w y ż y w ie n ia i w ó d k i p o d g ro ź b ą re w o lw e ró w . W z a c h o w a n iu się w o jsk so w ie c k ic h n ie m a ró ż n ic y m ię d z y ż o łn ie rz a m i a o fic e ra m i. In te n d e n tu ra so w ie c k a nie z a o p a tru je w o js k a w ż y w n o ść , p o z o sta w ia ją c o d d z ia ło m w s w o b o d ę w p rz e p ro w a d z a n iu re k w iz y c ji, z w y k le k ra d z ie ż y b e z p o k w ito w a n ia ” 121.
G u s ie w n a z w a ł p o w y ż sz e - o b e c n ie m o żliw e do u d o w o d n ie n ia w o p a rc iu o d o stę p n e d o k u m e n ty - ra d z ie c k ie p rz e s tę p s tw a i z b ro d n ie , o s z c z e rstw e m o ra z d z ia ła ln o ś c ią w y m ie r z o n ą p rz e c iw k o A C z. Ś le d c z y m z a le ż a ło je d n a k s z c z e g ó ln ie na p o tw ie rd z e n iu fak tu d z ia ła ln o ś c i te rro ry s ty c z n e j i d y w e rsy jn e j A K w y m ie rz o n e j w w o jsk a ra d z ie c k ie . O te sa m e - rz e k o m o o s z c z e rc z e m e ld u n k i sy tu a c y jn e - p y ta n o ró w n ie ż in n y ch , np. B ie n ia , z a s tę p c ę D e le g a ta rz ą d u p o d c z a s p rz e s łu c h a n ia 2 6 m a j a 122.
P rz y k ła d e m c h a ra k te ru m e to d i c e ló w N K W D b y ł fra g m e n t p rz e s łu c h a n ia C z a rn o w s k ie g o z 3 0 m a ja , g d y w je d n y m p y tan iu G u sie w z a p y ta ł się, c o ja k o c z ło n e k R JN z ro b ił C z a rn o w sk i, a b y z a k o ń c z y ć d e s tru k c y jn ą d z ia ła ln o ś ć A K na ty łach frontu. C z y li j u ż w p y ta n iu p o s ta w ił te z ę z g o d n ą z ra d z ie c k ą lin ią o sk a rż e n ia . C za rn o w sk i o d p o w ie d z ia ł, że z g o d n ie z in fo rm a c ja m i o trzy m y w an y m i od g en . O k u lic k ie g o A K nie p ro w a d z iła tej d z ia ła ln o ś c i, a w ię c G u sie w p o n o w ił p ró b ę p y ta ją c c o R JN z ro b iła ab y s p ra w d z ić O k u lic k ie g o 123.
G u s ie w d y sp o n o w a ł w y k a z e m ak cji z b ro jn y c h m a ją c y c h m ie js c e na z ie m ia c h w s c h o d n ic h , m .in. w y sa d z a n ie m o s tó w k o le jo w y c h , np. p o d L id ą w e w rz e śn iu 1944, z a b ó js tw a d z ia ła c z y k o m u n is ty c z n y c h 124.
W sz y sc y p rz e s łu c h iw a n i byli p y tan i o o k o lic z n o śc i p o w sta n ia i in te rp re ta c ję ro z k a z u z 19 s ty c z n ia - n a jd a le j p o sz e d ł J. S te m le r -D ą b s k i, k tó ry s tw ie rd z ił ż e ro z k a z ten w e z w a ł d o w alk i z o k u p a n te m so w ie c k im . S te m le r z o s ta ł u n ie w in n io n y . P a m ię ta ć je d n a k n a le ż y , że m e to d y śle d c z e N K W D , n a w e t b e z u ż y c ia siły fizy czn ej były
-113-w y ją tk o -113-w o o k ru tn e , a -113-w p ra -113-w a „ sp e c ja lis tó -113-w ” z Ł u b ia n k i -113-w -113-w y m u sz a n iu p o ż ą d a n y c h z e z n a ń b y ła o g ro m n a .
P raw ie ró w n o c z e śn ie z ro z p o c z ę c ie m p rz e z S ie ro w a re a liz a c ji p ru s z k o w s k ie g o - j a k się p o te m o k a z a ło o z b ro d n ic z y c h n a stę p stw a c h - p o d stę p u , A rm ia K ra jo w a d o z n a ła k o le jn e g o cio su . P rz y p a d k o w o 7 m a rc a a re s z to w a n y z o sta ł - p o d z m ie n io n y m n a z w isk ie m i n ie ro z p o z n a n y - g en . E m il F ie ld o r f „ N il” , k tó ry m ia ł k ie ro w a ć o rg a n iz a c ją „ N ie ” . L os g en . F ie ld o rfa był p o d o b n ie tra g ic z n y j a k g en . A . K rz y ż a n o w s k ie g o , czy li m im o p rz e ż y c ia o b o z ó w N K W D w Z S R R p o n ió s ł śm ie rć w e fe k c ie d z ia ła ń M B P po p o w ro c ie d o P o lsk i. D o k ie ro w n ic tw a o rg a n iz a c ji „ N ie ” n a le ż a ł ta k ż e K o m e n d a n t O k rę g u K ra k ó w A K pik P rz e m y sła w N a k o n ie c z n ik o ff-K lu k o w s k i „ K ru k ” , w y z n a c z o n y p rz e z O k u lic k ie g o , p rzed u d a n ie m się na ro z m o w y z so w ie ta m i, n a II z a s tę p c ę F ie ld o rfa . P łk P rz e m y sła w N a k o n ie c z n ik o ff z o s ta ł a re s z to w a n y p rz e z N K W D w K ra k o w ie 20 k w ie tn ia 1945 r. P rz e w ie z io n y sa m o lo te m d o M o sk w y na Ł u b ia n k ę , a n a stę p n ie o s a d z o n y w ła g rz e d o kraju p o w ró c ił w 1955 r . 123
K ró tk o p o a re s z to w a n iu sz e s n a stu , 31 m a rc a 1945 r. n a p o le c e n ie S ie ro w a , kpt. In fo rm a c ji W o jsk o w e j J ó z e f Ś w ia tło p rz e p ro w a d z ił p o rw a n ie n e s to ra p o ls k ie g o ru ch u lu d o w e g o , p o n a d sie d e m d z ie s ię c io le tn ie g o j u ż w ó w c z a s W in c e n te g o W ito sa . 5 k w ietn ia S ie ro w p o u z g o d n ie n iu z B e rią w y p u śc ił g o na w o ln o ś ć 126.
F ak tem w arty m p o d k re ś le n ie b y ło a re s z to w a n ie p rz e z N K W D w 1945 r. d w ó ch k o le jn y c h D e le g a tó w R ząd u na K raj. P o n a jg ło śn ie jsz e j i tra g ic z n e j w sk u tk ach z b ro d n ic z e j p ro w o k a c ji N K W D , w k tó rej d o Z S R R w y w ie z io n o Ja n k o w s k ie g o , ta k ż e j e g o k ró tk o trw a ły n a stę p c a - fo rm a ln ie ja k o p e łn ią c y m o b o w ią z k i D e le g a ta - S tefan K o rb o ń sk i z o s ta ł a re s z to w a n y p rz e z N K W D . P rz e z trz y dni K o rb o ń sk im i j e g o ż o n ą Z o f ią z a jm o w a ła się g ru p a N K W D z p łk W o ro n c o w e m , p rz y W U B P w K ra k o w ie 127. B y ł to j u ż je d n a k no w y e ta p w p o lity c e w ła d z ra d z ie c k ic h w o b e c P o lsk i, c h a ra k te ry z u ją c y się - z p u n k tu w id z e n ia in te re su ją c e j nas p ro b le m a ty k i - o b ję c ie m p rz e z M B P p o w a ż n ie jsz e j ro li w z w a lc z a n iu p o lsk iej k o n s p ira c ji n ie p o d le g ło ś c io w e j. S y m b o lic z n y m o tw a rc ie m te g o o k re su b y ło u tw o rz e n ie T y m c z a s o w e g o R z ą d u Je d n o ś c i N a ro d o w e j. K o rb o ń sk ie g o N K W D p rz e k a z a ło d o M B P w W a rs z a w ie , g d z ie p rz e s łu c h a n ia p ro w a d z ił w ó w c z a s je s z c z e k a p ita n U B , J ó z e f R ó ż a ń sk i. W rz e c z y w is to śc i je d n a k n ad al K o rb o ń sk i p o d le g a ! n a d z o ro w i N K W D . J e g o sy tu a c ja b y ła z re s z tą ilu s tra c ją ty p o w e g o m e c h a n iz m u u k a z u ją c e g o p o d le g ło ść U B w o b e c ra d z ie c k ic h o rg a n ó w b e z p ie c z e ń stw a . P ro to k o ły p rz e s łu c h a ń by ły p rz e k a z y w a n e d o ra d c o m ra d z ie c k im i o d n ich te ż R ó ż a ń sk i o trz y m y w a ł d a ls z e in stru k c ji. Ś le d z tw o w je g o sp ra w ie k o n tro lo w a li w y so c y fu n k c jo n a riu s z e M B P - R o m an R o m k o w sk i i J ó z e f C z a p lic k i, a n a d z o ro w a ł p ra w d o p o d o b n ie sam g en . Iw an S iero w . P o d c z a s u w ię z ie n ia w W a rs z a w ie K o rb o ń sk i był n a o c z n y m św ia d k ie m s łu ż a lc z e g o z a c h o w a n ia się p o ls k ic h fu n c jo n a riu s z y M B P w o b e c ra d z ie c k ie g o d o ra d c y w re so rc ie . W sp o m n ia n e o k o lic z n o śc i p o lity c z n e s p o w o d o w a ły sz y b k ie z w o ln ie n ie K o rb o ń s k ie g o 128.
A re sz to w a n ie sz e s n a stu p rz y w ó d c ó w P o lsk i P o d z ie m n e j b y ło z w ie ń c z e n ie m - c h o c ia ż nie z a k o ń c z e n ie m - p ro c e su a re s z to w ń p rz e z N K W D k a d ry P o lsk i P o d z ie m n e j, s z c z e g ó ln ie z A K , ro z p o c z ę te g o w lip cu 1944 r. P o z b a w ie n ie p o z o s ta ły c h w k o n sp ira c ji lub z u p e łn ie w y łą c z o n y c h z a k ty w n o śc i u c z e stn ik ó w stru k tu r p o d z ie m n y c h części d o w ó d z tw a , m ia ło b a rd z o p o w a ż n e sk u tk i. H isto ria A rm ii K ra jo w e j o b o k w sp a n ia łe j c h w a ły , o b o k p rz y ć m ie w a ją c y c h w ię k sz o ś ć innych e u ro p e jsk ic h k o n s p ira c ji b la sk ó w - i n ie d o ść w ie lk ic h słó w ab y te zasłu g i w y ra z ić - m iała ta k ż e sw o je c ie n ie . C ie n ie te były z w ią z a n e g łó w n ie z o k re se m sc h y łk u II w o jn y i o k re su lik w id acji A K , o ra z ta k zw anej
-d ru g ie j k o n sp ira c ji. C ie n ie te d o ty c z ą — ta k o c h o c z o n a g ła ś n ia n y c h p rz e z k o m u n isty c z n ą , a le nie ty lk o , p ro p a g a n d ę - w y p a d k ó w p rz e s tę p s tw p o p e łn io n y c h p rz e z ż o łn ie rz y , k tó rz y byli n ie w ą tp liw ie u c z e stn ik a m i k o n sp ira c ji n ie p o d le g ło ś c io w e j. T rz e b a w ię c w tym m iejscu p o d k re ś lić , że A rm ia K ra jo w a b y ła w o jsk ie m . P o d z ie m n y m , ale ca ły c z a s w o jsk ie m , w k tó ry m j e d n ą z n a jw a ż n ie jsz y c h z a sa d fu n k c jo n o w a n ia by ło - ja k w k a ż d y m w o jsk u - w y k o n y w a n ie ro z k a z ó w p rz e ło ż o n y c h . D zięk i sp ra w n e j stru k tu rz e ro z k a z y te ro z c h o d z iły się s p ra w n ie i z a p e w n iły u n ik n ię c ie - p o z a s a m o o b ro n ą - ro z p o c z ę c ia np. w o jn y p o ls k o -u k ra iń s k ie j na p e łn ą sk alę. R o z k a z y c e n tra li ła g o d z iły ta k ż e sto su n k i i tra k to w a n ie p a rty z a n tk i so w ie c k ie j, g d y ż K o m e n d a G łó w n a o ra z rząd w L o n d y n ie s ta ra ły się n a w e t k o sz te m u stę p stw n ie z a o g n ia ć sto su n k ó w z p a rty z a n tk ą so w ie c k ą .
T y m c z a s e m re p re s je w ła d z ra d z ie c k ic h by ły n a jo s trz e j w y m ie rz o n e w k ad rę d o w ó d c z ą p o ls k ie g o p o d z ie m ia . M .in. ze w z g lę d u na o lb rz y m ie ro z m ia ry ilo śc io w e i fak t, że n ie b y ło m o ż liw o śc i a re s z to w a n ia , in te rn o w a n ia - cz y te ż o d d a n ia p od n a d z ó r w w o jsk u B e rlin g a - w sz y stk ic h u c z e stn ik ó w p o d z ie m ia , m im o w sz e lk ic h sta ra ń N K W D . M o ż liw e n a to m ia s t b y ło z n is z c z e n ie z n a c z n e j cz ę śc i stru k tu r k ie ro w n ic z y c h , w łą c z n ie z a re s z to w a n ie m w ię k sz o ś c i w y ższej k ad ry . E fe k t ty ch d z ia ła ń j u ż od 1944 r. p o w o d o w a ł a u to n o m iz a c ję p o s z c z e g ó ln y c h je d n o s te k te ry to ria ln y c h k o n s p ira c ji, a p ro c e s ten p o g łę b ił się je s z c z e w 1945 r. A re sz tu ją c i w y w o ż ą c k a d rę , N K W D w isto cie w y m u sz a ło na p o d z ie m iu d z ia ła n ia n ie s k o o rd y n o w a n e , ro z p a d p o w ią z a ń , d y scy p lin y , w e w n ę trz n e j k o n tro li. Je ż e li d o c h o d z iło d o w y p a d k ó w , to je d n y m z o d p o w ie d z ia ln y c h z a te z d a rz e n ia by ły o rg a n y ra d z ie c k ie . W y w ie z ie n ie n a jb a rd z ie j d o ś w ia d c z o n e j, c ie s z ą c e j się p o słu c h e m k ad ry , k tó ra - p rz e z tru d n e lata o k u p a c ji n ie m ie c k ie j, a na w s c h o d z ie ta k ż e p ie rw sz e j o k u p a c ji ra d z ie c k ie j - p o tra fiła k ie ro w a ć k o n sp ira c ją , p o s ta w iło w ielu ż o łn ie rz y p o d z ie m ia w sy tu a c ja c h , z k tó ry c h n ie z a w sz e p o tra fili w y jść w s p o s ó b nie b u d z ą c y k o n tro w e rsji.
N a le ż y p o d k re ś lić , ż e na o g ro m n ą liczb ę c z ło n k ó w k o n s p ira c ji d ra m a ty d o p u s z c z a n ia się p rz e s tę p stw b y ły n ie z w y k le rz a d k ie i w s p o m in a n e s ą ty lk o p rz e z w z g lą d na lata p ro p a g a n d y .
T rz e b a p o d k re ś lić , ż e g d y b y e lity p o lsk iej k o n s p ira c ji z o s ta ły w P o lsc e m iały b y w p ły w na o sią g n ię c ie ja k ie g o ś p o ro z u m ie n ia i p o k o jo w e ro z s trz y g n ię c ie p o w o jen n y ch p ro b le m ó w . Je d n a k ta k ie ro z w ią z a n ie z m u s z a ło b y Z S R R d o re z y g n a c ji z ich p la n ó w c a łk o w ite g o p o d b o ju P o lsk i i z a m ie n ie n ia je j w sw o je g o s a te litę . Z p u n k tu w id z e n ia w ła d z ra d z ie c k ic h liczy ł się ty lk o ich im p e ria ln y in teres, a ten n ie u w z g lę d n ia ł z u p e łn ie p o ls k ic h racji. M o ż n a n a w e t d o s trz e c , że w rz e c z y w is to śc i w ła d z o m ra d z ie c k im z a le ż a ło n a ja k n a jw ię k s z y m z a m ę c ie w p o d z ie m iu , a nie na p o ro z u m ie n iu . S tw a rz a ło to o k a z ję d o ro z s z e rz a n ia z a k re s u re p re sji.
R ó w n o c z e ś n ie z re p re sja m i w o b e c p rz y w ó d c ó w P o lsk i P o d z ie m n e j, N K W D na te re n ie p ra w ie c a łe g o k ra ju n a siliło o p e ra c je p rz e c iw k o A K . W sz c z e g ó ło w y m sp ra w o z d a n iu z d z ia ła ln o ś c i 6 4 D y w izji z a m a rzec 1945 r. w y m ie n io n o z a d a n ia re a liz o w a n e p rz e z je d n o s tk i d y w izji:
p ro w a d z e n ie o p e ra c ji w c e lu lik w id acji g ru p A K o ra z g ru p ż o łn ie rz y p rz e c iw n ik a (n ie m ie c k ic h ), k tó rz y z n a le ź li się n a ty łach fro n tu ;
- o rg a n iz a c ja a re s z tó w , o c h ro n a w ięzie ń ;
- z a b e z p ie c z a n ie o c h ro n y rz ą d u i p rz e d s ta w ic ie ls tw a ra d z ie c k ie g o (2 p u łk p o g ra n ic z n y );
- w y sta w ia n ie o d d z ia łó w d o o c h ro n y m o stó w i k o lej i na tra s ie B r z e ś ć - S ie d lc e -W a r s z a w a o ra z C h e łm - L u b lin - R a d o m ” 129.
W y m ie n io n e p o w y ż e j z a d a n ie o c h ro n y rząd u by ło ja s k ra w y m p o tw ie rd z e n ie m n ie s u w e re n n e g o c h a ra k te ru ó w c z e sn y c h k o m u n isty c z n y c h w ła d z w P o ls c e , k tó re nie m ia ły n a w e t m o ż liw o śc i - z w o li S ta lin a - s a m o d z ie ln ie tro s z c z y ć się o w łasn e b e z p ie c z e ń s tw o 1’0.
W tym sam y m m ie sią c u w w o je w ó d z tw ie lu b elsk im o d n o to w a n o 9 p o w a ż n ie jsz y c h a k c ji p o d z ie m ia i trw a ło a g e n tu ra ln e ro z p ra c o w y w a n ie te g o te re n u . W ak c ja c h z w a lc z a n ia o d d z ia łó w A K w m arcu 1945 r. w n a jw ię k sz y m sto p n iu u c z e s tn ic z y ł 198 sa m o d z ie ln y b a ta lio n . O d 6 d o 8 m a rc a 1945 w sp ó ln ie z o d d z ia ła m i p o g ra n ic z n y m i Z S R R o ra z W P w re jo n ie S ła w a ty c z lik w id o w a ł on g ru p ę A K , z a b ito 5 1 , sc h w y ta n o 2 3 4 c z ło n k ó w g ru p y ; stra ty b a ta lio n u w y n io sły - I z a b ity i 1 ran n y . W ty m sam y m c z a sie trz y d z ie s to o s o b o w y o d d z ia ł le jtn a n ta K a rp u k a ze 198 b a ta lio n u s a m o d z ie ln ie z lik w id o w a ł g ru p ę lic z ą c ą 17 o s ó b w g m in ie W ie rzb ó w k a.
23 m a rc a 1945 r. 198 b a ta lio n (2 5 0 ż o łn ie rz y ) z c z te re m a sa m o c h o d a m i o p a n c e rz o n y m i i k o m p a n ią c z o łg ó w sta rł się z g ru p ą p o d z ie m ia i p ro w a d z ił p ó łto ra g o d z in n ą w a lk ę . Z a b ili 24 i sc h w y ta li 91 c z ło n k ó w g ru p y . S tracili trz e c h z a b ity c h i c z te re c h ra n n y c h . O d 25 d o 30 m a rc a 1945 r. k o m p a n ia lejtn. S z u lg a 198 b a ta lio n u 64 D y w iz ji N K W D p ro w a d z iła w alk i z g ru p a m i p o d z ie m n y m i, z a b iła 10 i a re s z to w a ła 41 u c z e stn ik ó w k o n s p ir a c ji1 ’'.
T a k ż e 98 p u łk w c h o d z ą c y w sk ła d 6 4 D S p ro w a d z ił w m arcu w a lk i z p o lsk im p o d z ie m ie m . T rz e c ie g o m a rc a 1945 r. o d d z ia ł 70 ż o łn ie rz y z 98 p p. p o d d o w ó d z tw e m st. le jtn a n ta G o rie ło w a w re jo n ie K ra sic z y n a p ro w a d z ił w a lk ę z g r u p ą d e z e rte ró w ze sz k o ły p o d c h o rą ż y c h w C h e łm ie . Z a b ili p ię c iu z n ich , a 4 4 sc h w y ta li (w ty m 5 ran n y c h ). O d d z ia ł N K W D p o n ió s ł ta k ż e stra ty w ła sn e , n ie ste ty n ie c z y te ln e w d o k u m e n c ie 1’2.
W m a rc u d y w iz ja z a trz y m a ła 9 7 5 8 o só b , w ty m 1144 ż o łn ie rz y A C z , W P lub n ie m ie c k ic h . W śró d c y w ili - d o n ich w lic z o n o u c z e stn ik ó w k o n s p ira c ji - 65 3 z a A K . N a jw ię k s z ą c z ę ś ć z nich - 4 6 8 , z a trz y m a ł sa m o d z ie ln y b a ta lio n z m e c h a n iz o w a n y 64 D y w izji. 175 ż o łn ie rz y A K z a trz y m a ł 9 8 p p ., o śm iu - 18 pp. i d w ó c h - 2 p p. P o z o sta łe je d n o s tk i D y w iz ji, czy li p u łk i 1 1 i 145 n ie z a trz y m a ły w m arcu ż a d n e g o ż o łn ie rz a A K , c o w y n ik a ło z a p e w n e z faktu p e łn ie n ia słu ż b y p rz y „ o c z y s z c z a n iu ” ty łó w j u ż na o b s z a ra c h n ie m ie c k ic h . S p o śró d o g ó łu z a trz y m a n y c h - w p o d su m o w a n iu re z u lta tó w d z ia ła ln o ś c i b o jo w e j - w y m ie n io n o 93 z a b ity c h ż o łn ie rz y A K , w ty m a ż 85 z rą k ż o łn ie rz y N K W D z e 198 s a m o d z ie ln e g o b a ta lio n u z m o to ry z o w a n e g o . 5 6 0 ż o łn ie rz y A K z o s ta ło w z ię ty c h d o n iew o li w w a lc e 1’J .
D o z a k o ń c z e n ia w o jn y sy tu a c ja n ie u le g ła z m ia n ie i n ad al trw a ły s ta rc ia g ru p p o d z ie m ia z o d d z ia ła m i N K W D , a p rz e d e w szy stk im te rro r i p a c y fik a c je w o b e c o só b , k tó re p o z o s ta w a ły c z a so w o b ie rn e , a w y n ik u a g e n tu ra ln e g o ro z p ra c o w a n ia b y ły u zn a n e z a g ro ź n e d la w ła d z ra d z ie c k ic h w P o lsc e . S tr o n ą a k ty w n ą b y ły p rz e d e w szy stk im o d d z ia ły ra d z ie c k ie , k tó re k o rz y s ta ją c z a g e n tu ra ln y c h ź ró d e ł (N K W D , S m ie rs z lub U B ) p rz e p ro w a d z a ły o p e ra c je „ o c z y s z c z a ją c e ” . Z r e s z tą p rz e d s ta w io n e w c z e śn ie j d a n e d o ty c z ą c e w y so k o śc i strat w y ra ź n ie w sk a z y w a ły , że o p e ra c je 64 D y w izji N K W D by ły z re g u ły d o b rz e z a p la n o w a n e .
N a p ły w a ją c e z te re n u c a łe g o k raju m eld u n k i o p isy w a ły z a trw a ż a ją c y sta n te rro ru . N a B ia ło s to c c z y ź n ie o d n o to w y w a n o z a p la n o w a n e m o rd y , m .in. w k w ie tn iu 1945 r. N a d a l trw a ły k o n c e n tra c je a k o w c ó w w o b o z a c h N K W D , m .in. w B ia ły m sto k u , L u b lin ie , R e m b e rto w ie i w y w ó z k i d o Z S R R . W m o m e n c ie u p ad k u B e rlin a - w d n iu , na k tó ry
-w sz y sc y P o la c y c z e k a li z n a j-w ię k s z y m u tę sk n ien iem p o n a d 5 lat - p łk R z e p e c k i m ia st w y ra ż a ć ra d o ś ć , m u s ia ł re je stro w a ć z b ro d n ie , k tó re d o w o d z iły , ż e o c e n a sy tu a c ji z k o n s ta ta c ją stan u n o w ej o k u p a c ji, sp o rz ą d z o n a w p o c z ą tk a c h ro k u p rz e z gen. O k u lic k ie g o b y ła n a d a l a k tu a ln a . W ra p o rc ie d o L o n d y n u K o m e n d a n t D e le g a tu ry S ił Z b ro jn y c h na K raj z a w a rł k ilk a n a jisto tn ie jsz y c h - z n a c z n ie w ó w c z a s w a ż n ie jsz y c h d la P o lsk i n iż „ d o b ija n ie h itle ro w sk ie j bestii w je j le g o w is k u ” , ja k k rz y c z a ła so w ie c k a p ro p a g a n d a - z a g a d n ie ń d o ty c z ą c y c h sy tu a c ji w P o lsce: „ ...K o p a ln ia „ W u je k ” w y d o b y w a 4 0 0 to n [w ę g la - M .G .] d z ie n n ie , w o b e c 5 0 0 0 to n z a N ie m c ó w . 50 p ro c e n t p ro d u k c ji w ę g la w y w o zi się d o R o sji. N a P rąd n ik u p o d K ra k o w e m z n a le z io n o w d ru g iej p o ło w ie m a rc a 26 tru p ó w m ę ż c z y z n ze z m a s a k ro w a n y m i d la n ie p o z n a n ia - g ło w am i. S tałe p rz y p a d k i m o rd ó w i o k a le c z e ń w śle d z tw ie w k ra k o w sk im N K W D . M a so w e a re s z to w a n ia , k o n tro le n o c n e , d łu g o trw a ła b lo k a d a d o m ó w , o b ła w y po w sia c h . W I I - g iej p o ło w ie k w ie tn ia N K W D z a m o rd o w a ła w S ie d lc a c h 15—tu m ę ż c z y z n b e z śle d z tw a , ro z m ie s z c z a ją c po ty m tru p y n a ro g a tk a c h . 17 m a rc a o d d z ia ł N K W D p a c y fik o w a ł D y m n o p o w . R z e sz ó w , u d a ją c b an d ę u k raiń sk ą. P rz e z n ie p o ro z u m ie n ie k rw aw a k o n tra k c ja w ła d z b e z p ie c z e ń s tw a i B e rlin g o w c ó w . P o w y ja śn ie n iu N K W D a re s z to w a ło 5 0 0 o só b .... Z K ra k o w a o d e s z ło na w sc h ó d 23 III - 50 w a g o n ó w u w ię z io n y c h , 2 4 III - 3 p o c ią g i, 2 7 III i 3 0 III - p o je d n y m p o c ią g u , 1 IV - 3 0 w a g o n ó w . W sz y sc y ja k o V o lk sd e u tsc h e , c h o ć w ię k sz o ś ć P o la c y ...” 1’4.
W o sta tn im ty g o d n iu w o jn y o d n o to w a n o ty lk o n a 4 ata k i p o ls k ie g o p o d z ie m ia n a s o w ie c k ic h ż o łn ie rz y — z g in ę ło p o d c z a s ty ch ak cji 10 c z e rw o n o a rm istó w , co w sk a z y w a ło n a n ie w ie lk ie w is to c ie z n a c z e n ie p o d z ie m ia d la b e z p ie c z e ń s tw a A C z. Z r e s z tą w z w ią z k u z z a k o ń c z e n ie m w o jn y w E u ro p ie, sz ta n d a ro w y a rg u m e n t S ta lin a w p ro c e s ie p rz y w ó d c ó w P o lsk i P o d z ie m n e j tra c ił sw o je z n a c z e n ie . W o js k a ra d z ie c k ie w in n y o p u ś c ić te ry to riu m c z ło n k a z w y c ię sk ie j k o a lic ji.
K o n ie c w o jn y p rz y n o s ił P o la k o m p o c z u c ie u lgi, ż e z n ik n ą ł o sta te c z n ie h itle ro w sk i c ie m ię z c a N ie ste ty n ie był to d z ie ń z w y c ię stw a d la p a ń stw a , ani d la sp o łe c z e ń stw a . Z S R R u m a c n ia ło s w o ją w ła d z ę n a cały m o b sz a rz e z a ję ty m p rz e z w o js k a ra d z ie c k ie w latach 1 9 4 4 -1 9 4 5 o d B u łg a rii p o E sto n ię. P o lsk a s ta ła się n a jw ię k s z ą „ z d o b y c z ą w o je n n ą ” S talin a.
M a k a b ry c z n y m z a k o ń c z e n ie m - z p u n k tu w id z e n ia p a ń stw o w y c h i n a ro d o w y c h racji P o lsk i - re p re sy jn y c h d z ia ła ń N K W D b y ło n a g ro d z e n ie k a tó w P o lsk i P o d ziem n ej. S k o ja rz e n ia z c a rs k im i n a g ro d a m i z a z w a lc z a n ie p o ls k ic h p o w sta ń n a ro d o w y c h w X IX w. b y ło w ty m w y p a d k u , j a k n a jb a rd z ie j na m ie jsc u . W u z n a n iu z a s łu g o d d z ia łó w N K W D w w alce p rz e c iw p o ls k im stru k tu ro m n ie p o d le g ło ś c io w y m p o sz c z e g ó ln i fu n k c jo n a riu sz e i ż o łn ie rz e N K W D uzy sk iw ali n a g ro d y i w y ró ż n ie n ia . P rz y k ła d o w o w k o ń c u s ie rp n ia sz ta b 64 D y w izji N K W D p rz y g o to w a ł w n io se k d la gen. S e liw a n o w sk ie g o w sp ra w ie n a g ro d z e n ia 54 e n k a w u d y stó w - w s to p n ia c h od sie rż a n ta d o st. le jtn a n ta - k tó rz y w a lc z y li z „ b a n d a m i” j a k n a p is a n o w e w n io sk u w o k re s ie luty - m aj 1945 r., g łó w n ie na te re n ie w o j. lu b e ls k ie g o 1’3.
N a jw ię k sz y m w y ró ż n ie n ie m o z d o b io n o p ierś g łó w n e g o g ra b a r z a P o lsk i P o d ziem n ej Iw an a S ie ro w a . W p ra w d z ie o rd e r V irtu ti M ilitari IV k la sy P re z y d iu m K R N p rz y z n a ło m u 2 4 IV 1946 r., je d n a k n ie w ą tp liw ie b y ła to n a g ro d a z a „ c a ło k s z ta łt d z ia ła ln o ś c i na o d c in k u p o ls k im ” od W iln a i L w o w a po L ó d ź i W a rsz a w ę , w o k re s ie lip iec 1944 - m aj
1945. 11 s ie rp n ia 1995 r. p re z y d e n t L ech W a łę sa u ch y lił u c h w a łę lj6.
117-V I. R ep resje radzieckie w ob ec polskiej konspiracji niep odległościow ej po zak oń czeniu w ojn y, w latach 1 9 4 5 -1 9 4 6
T rz e b a w y ra ź n ie p o d k re ś lić , ż e latem 1945 r. z a c z ę ła n a stę p o w a ć z m ia n a roli ra d z ie c k ic h o rg a n ó w w re p re sja c h w o b e c p o ls k ie g o p o d z ie m ia . W ro k u 1944 i p ierw szej p o ło w ie 1945 r. b y ła to ro la p o d sta w o w a . W p o ło w ie 1945 r. n a stą p iło o g ra n ic z e n ie b e z p o ś re d n ie g o z n a c z e n ia ra d z ie c k ic h o rg a n ó w re p re sji, w ty m lic z e b n o śc i o rg a n ó w p rz y fro n to w y c h - ja k np. o d d z ia łó w N K W D p rz y p o s z c z e g ó ln y c h fro n tach , k o n trw y w ia d u p o sz c z e g ó ln y c h fro n tó w , k tó re w c z e śn ie j o d g ry w a ły is to tn ą ro lę w re p re s ja c h w o b e c p o ls k ie g o p o d z ie m ia . C h o c ia ż cz ę ść tych stru k tu r is tn ia ła nadal p rzy u tw o rz o n e j d e c y z ją S ta lin a z 10 lip c a 1945 r., na b a z ie w o jsk 2 F ro n tu B ia ło ru sk ie g o , P ó łn o c n e j G ru p ie W o js k A R w P o ls c e l j / .
W z w ią z k u z z a k o ń c z e n ie m w o jn y n a stą p iła lik w id a c ja z n a c z n e j cz ę śc i k o m e n d a n tu r w o je n n y c h . Je d n a k p o w a ż n ie js z ą p rz y c z y n ą , n iż z m n ie js z e n ie się o b e c n o śc i ra d z ie c k ic h o rg a n ó w - p o m ija m tu b a rd z o lic z n e g a rn iz o n y tw o rz ą c e P G W , sk o n c e n tro w a n e g łó w n ie n a z ie m ia c h n o w y ch - b y ł fak t, że p ie rw s z y c io s z a d a n y p o lsk im siłom n ie p o d le g ło ś c io w y m d o w io sn y 1945 r. i z w ie ń c z o n y p o rw a n ie m s z e s n a stu , b y ł b a rd z o s iln y i d o tk liw y d la p o ls k ie g o p o d z ie m ia . J e d n o c z e ś n ie b a rd z o p o w a ż n ie ro z b u d o w a n o , r o z c ią g a ją c n a o b s z a r całe j P o lsk i, k ra jo w e stru k tu ry re p re sji M O , U B , W W . U m o w n ie m o ż n a te n w stę p n y o k re s z a k o ń c z y ć w m aju 1945 r. u tw o rz e n ie m K o rp u su B e z p ie c z e ń s tw a W e w n ę trz n e g o . W s tru k tu ra c h ty ch , ta k sa m o z r e s z tą j a k w W P ro z m ie s z c z o n o w y s ta rc z a ją c ą lic z b ę w p ły w o w y c h fu n k c jo n a riu sz y ra d z ie c k ic h , ab y m óc k ie ro w a ć n im i i p rz e k a z a ć ty m o rg a n o m , p rz e d e w sz y stk im M B P g łó w n ą ro lę w o p e ra c ja c h p rz e c iw k o p o lsk ie m u s p o łe c z e ń stw u .
J e d n a k - c o b ę d z ie je s z c z e w z m ia n k o w a n e - na sz c z e b lu d o ln y m M O , w sz e re g a c h W P i K B W , n a stro je nie by ły p rz y c h y ln e d la re p re sji w o b e c b o h a te ró w c z a su w o jn y - a n ie je d n o k ro tn ie i o k resu p o w o je n n e g o - w o b e c ż o łn ie rz y p o ls k ie g o p o d z ie m ia . P rz y c z y n a ta s p o w o d o w a ła p o z o sta w ie n ie w P o lsce ta k ż e p o z a k o ń c z e n iu w o jn y , re g u la rn e j p o lic y jn e j fo rm acji ra d z ie c k ie j, ja k ą b y ła 6 4 D yw izja.
Z n a c z e n ie fu n k c jo n o w a n ia d y w izji N K W D po z a k o ń c z e n iu w o jn y b y ło o ty le isto tn e, że o rg a n ten nie sk ry w ał się z a fa s a d ą fo rm a ln ie p o lsk ic h stru k tu r i b y ła to ja w n a ra d z ie c k a o b e c n o ść w P o lsce. P rz y k ła d o w o fo rm a ln ie p o ls k ie M B P b y ło w isto cie fa s a d ą d la p rz y s ła n y c h p rz e z S ta lin a i B e rię fu n k c jo n a riu sz y ra d z ie c k ic h , je ż e li u w z g lę d n im y n ie p ro c e n to w y sk ład n a ro d o w o śc io w y ty ch fo rm a c ji, a le fa k ty c z n ą w ła d z ę w re s o rc ie i in teres p o lity c z n y - ra d z ie c k i - re a liz o w a n y p rz e z M B P . O c z y w iś c ie p o w y ż sz e u w a ru n k o w a n ia w n ic z y m n ie z m n ie js z a ją z a k re s u in d y w id u aln ej o d p o w ie d z ia ln o ś c i w sz y stk ic h fu n k c jo n a riu sz y tej z b ro d n ic z e j in sty tu cji.
W p ie rw s z y m m iesiącu p o k lę sc e N ie m ie c , 64 D y w iz ja z w o ln io n a j u ż z w ięk szo ści z a d a ń z w ią z a n y c h z „ o c z y s z c z a n ie m ” ty łó w fro n tu m o g ła, k o n ty n u o w a ć sw o je p o d s ta w o w e z a d a n ia , czy li lik w id a c ję p o ls k ic h o rg a n iz a c ji n ie p o d le g ło ś c io w y c h . W sp ra w o z d a n iu z e stan u g ru p z b ro jn y c h o c e n ia n o - z d a n y c h a g e n tu ra ln y c h - ż e w m aju 1945 r. w w o j. w a rsz a w sk im fu n k c jo n o w a ło 12 z b ro jn y c h g ru p p o d z ie m ia , c z te ry g ru p y w w o j. rz e s z o w sk im , po d w ie w k ie le c k im i łó d z k im o ra z p o je d n e j w k ra k o w sk im i p o z n a ń sk im . Ł ą c z n a lic z e b n o ść g ru p m ia ła w y n o sić 4 0 3 0 o s ó b 1’8.
D y w iz ja z a c h o w a ła sw ój sk ład z 1944 r. - w p ie rw sz y c h m ie sią c a c h 1945 r. b y ła c z a s o w o w z m o c n io n a - sk ła d a ła się z 7 je d n o s te k , w tym 6 p u łk ó w o ra z je d n e g o b a ta lio n u . W cią g u m a ja i c z e rw c a 1945 r. lic z b a z a trz y m a n y c h ż o łn ie rz y A K w y n io sła
-7 45 ż o łn ie rz y . N a jw ię k s z ą g ru p ę c z ło n k ó w A K z a trz y m a ł p o c h w a lo n y j u ż w m arcu 1945 r. 98 p u łk (2 3 0 z a trz y m a n y c h ) o ra z 18 p u łk d o w o d z o n y p rz e z p p łk S ie m io n o w a (1 6 3 z a trz y m a n y c h ). D o d a tk o w o z a z n a c z o n o a re s z to w a n ie 15 o só b ja k o te rro ry s tó w lub a g e n tó w A K . P ra w d o p o d o b n ie z a trz y m a n y c h u c z e stn ik ó w k o n sp ira c ji b y ło w ię c e j, g d y ż p o ś ró d 8111 z a trz y m a n y c h o s ó b c y w iln y ch - czy li b e z ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h , ra d z ie c k ic h i W P - a ż 2401 z a trz y m a n o ja k o e le m e n t p o d e jrz a n y , a 1891 z a brak d o k u m e n tó w lj9.
D y w iz ją d o w o d z i! o d lu teg o 1945 r. g e n .- m jr B ro w k in , g d y g en . S e rie b ria k o w z o s ta ł d o w ó d c ą G ru p y O p e ra c y jn e j G łó w n e g o D o ra d c y p rz y M B P . S z e fe m sz ta b u b y ł p p łk G o rie ło w . W d ru g ie j p o ło w ie c z e rw c a 1945 r. g e n .- m jr B ro w k in o d n o to w a ł n a o b sz a rz e d z ia ła n ia d y w iz ji, trz y d z ie ś c i je d e n w y p a d k ó w d z ia ła ln o ś c i p o d z ie m ia . W celu w z m o c n ie n ia p ra c y d y w iz ji B ro w k in w y d a ł sz e re g z a le c e ń , m .in. d a ls z e g o z w ię k sz a n ia p ra c y a g e n tu ra ln e j. M ia ło to p o le g a ć n a w p ro w a d z e n iu a g e n ta d o k ażd ej g ru p y p o d z ie m n e j, ro z s z y fro w a n ie ich b a z o ra z o rg a n iz a c ji łą c z n o śc i. Z a k a z a ł ta k ż e k a te g o ry c z n ie w y sy ła n ia o d d z ia łó w N K W D o n ie w ie lk ie j lic z e b n o śc i d o o b sz a ró w d z ia ła n ia p o d z ie m ia 140. Z n a c z e n ie te g o z a k a z u z w ią z a n e b y ło z e stra ta m i o d d z ia łó w N K W D .
W o k re s ie d w ó ch m ie się c y , w m aju i c z e rw c u 1945 r. s tra ty g ru p z b ro jn y c h - n ie s te ty nie z o s ta ła b a rd z ie j u sz c z e g ó ło w io n a ta k a te g o ria - w y n io sły 5 95 z a b ity c h i 2 93 z a trz y m a n y c h w w alce. S tra ty N K W D w y n io sły 33 z a b ity c h i 13 r a n n y c h 141.
O d n o to w y w a n e w k a ż d y m o k re s ie d z ia ła ń N K W D stra ty p o d z ie m ia b y ły w y ższe n iż 6 4 D y w izji. W y n ik a ło to z k ilk u c z y n n ik ó w . D zięk i d z ia ła ln o ś c i a g e n tu ra ln e j, d o b re m u z a o p a trz e n iu w śro d k i lo k o m o c ji o ra z d o b re m u u z b ro je n iu i m o ż liw o śc i k o rz y s ta n ia z n ie o g ra n ic z o n y c h p ra w ie re z e rw - np. siły M O , U B , K B W - z a p la n o w a n e sta rc ia m u s ia ły p rz y n o s ić w ię k sz e stra ty m ały m , u k ry w a ją c y m się g ru p o m p o d z ie m ia . O d d z ia ły N K W D d y sp o n o w a ły ta k ż e w y sz k o lo n y m i p sa m i, je d n a k B ro w k in u s k a rż a ł się na n ie d o s ta te c z n e w y k o rz y sty w a n ie tej „ b ro n i” . P sy p iln o w a ły m .in . w ię ź n ió w 64 D y w iz ji142.
W z w ią z k u z z a k o ń c z e n ie m w o jn y w ię k sz o ś ć o d d z ia łó w 6 4 D y w izji - je j sz ta b z o s ta ł u lo k o w a n y w L o d z i - sk o n c e n tro w a n o na o b sz a ra c h o n a js iln ie jsz e j a k ty w n o ści p o d z ie m ia . P rz e d e w sz y stk im w trz e c h w o je w ó d z tw a c h w s c h o d n ic h : b ia ło sto c k im , lu b elsk im i rz e s z o w sk im . L atem 1945 r. o d n o to w a n e ta k ż e d z ia ła n ia w w o je w ó d z tw a c h : w a rsz a w sk im , łó d z k im i k ra k o w sk im . P rz y k ła d o w ą a k c ją p o d z ie m ia p rz e c iw k o o d d z ia ło m d y w izji b y ło o d b ic ie 25 lip c a 1945 r. g ru p y 137 w ię ź n ió w , w w ię k sz o śc i ż o łn ie rz y A K , p rz e w o ż o n y c h p rz e z N K W D p o c ią g ie m z D ę b lin a d o P o z n a n ia . Jed n o stk i d y w iz ji o p e ro w a ły ta k ż e w w o je w ó d z tw ie p o z n a ń sk im i k ie le c k im . T a k i z a k re s d z ia ła ń d y w iz ji w y n ik a ł g łó w n ie z fa k tu n a jw ię k s z e g o z n a c z e n ia w y m ie n io n y c h w o je w ó d z tw w a s p e k c ie o b e c n o śc i stru k tu r k o n sp ira c ji n ie p o d le g ło ś c io w e j. Z ie m ie n o w e n ie m iały z o c z y w isty c h w z g lę d ó w p o w a ż n e g o z n a c z e n ia ja k o o śro d k i w alk i p o d z ie m n e j, a d o d a tk o w o b y ły o n e w p ełn i k o n tro lo w a n e p rz e z liczn e g a rn iz o n y w o jsk ra d z ie c k ic h P ó łn o c n e j G ru p y W o jsk . W o je w ó d z tw o p o m o rsk ie i g d a ń sk ie p o ło ż o n e w sw o isty m „ k o ry ta rz u ” m ię d z y P o m o rz e m Z a c h o d n im i O k rę g ie m M a z u rsk im , b y ło ró w n ie ż k o n tro lo w a n e w w y s ta rc z a ją c y m sto p n iu i n a ich te re n ie ty lk o w m aju 1945 r. o d n o to w a n o c z a so w y p o b y t je d n e g o z p u łk ó w 64 D y w izji. W n a stę p n y c h m ie sią c a c h nie b y ł to j u ż o b sz a r z n a jd u ją c y się w p o w a ż n ie jsz y m z a in te re s o w a n iu w o jsk gen. B ro w k in a l4j.
