R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H
T o m VI I - 1997
T E R E S A M I S I U K - J O D Ł O W S K A W a r s z a w a - L u b l i n
PRZEMIANY W POLSKIM POSTĘPOW A N IU CY W ILN YM
W LATACH 1989-1996
Z UW ZGLĘDNIENIEM U W AG D E LEG E FERENDA
O g ło sz o n y ro z p o rz ą d z e n ie m p re z y d e n ta R z e c z y p o s p o lite j z d n ia 29 listo p ad a 1930 r. i o b o w ią z u ją c y od 1 s ty c z n ia 1933 r. K o d e k s p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o uległ po w ażn ej p rz e b u d o w ie g łó w n ie w ro k u 1950, p rz e d e w s z y s tk im w z a k r e sie naczeln y ch zasad p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o , p rzez d o p u s z c z e n ie e le m e n tó w zasady śledczej w łaściw ej p ra w u p r o c e s o w e m u c y w iln e m u p a ń stw k o m u n i s t y c z nych oraz system u śro d k ó w o d w o ła w c z y c h , rew izji i rew izji n a d z w y c z a jn e j w y stę p u ją c y c h ró w n ie ż w tych p a ń s tw a c h . O b o w ią z u ją c y o b e c n ie k.p.c. z 17 listopada 1964 r. p o g łę b ił je s z c z e te p rz e m ia n y z g o d n ie z d u c h e m instytucji w ła śc iw y c h p ro ceso w i k o m u n is ty c z n e m u .
P o trzeb a w eryfikacji d zia ła ln o śc i w y m ie n io n y c h instytucji b y ła z g ła s z a n a g łów nie p rzez p ra k ty k ó w w y m ia ru s p ra w ie d liw o ś c i. O k a z j ą do tego by ły k o n f e rencje o rg a n iz o w a n e p rz e z M in is te rs tw o S p ra w ie d liw o ś c i o raz z jazd y n a u k o w e przedstaw icieli p ra k ty k ó w i te o re ty k ó w z a jm u ją c y c h się p r o b l e m a t y k ą p o s t ę p o w ania cy w iln eg o , z a p o c z ą tk o w a n e j u ż w 1979 r . 1
K rytyce p o d d a n o art. 3 § 2 k.p.c., który głosił, że „sąd p o w in ie n d ą ż y ć do w s z e c h stro n n e g o z b a d a n ia w s z y s tk ic h is to tn y c h o k o lic z n o ś c i sp ra w y i do w y j a ś n ienia rzeczyw istej treści s to s u n k ó w fa k ty c z n y c h i p ra w n y c h . Sąd z urzęd u m oże p o d e jm o w a ć c z y n n o ści d o p u s z c z a ln e w e d łu g stanu sp ra w y , ja k ie u z n a za p o trzeb n e do u z u p e łn ie n ia m a te ria łu i d o w o d ó w p rz e d s ta w io n y c h p rz e z strony i u czestn ik ó w p o s tę p o w a n ia ” . N a p o d s ta w ie art. 232 k.p.c. do c z y n n o ś c i tych należało g łów nie d o c h o d z e n ie . Sąd r e w iz y jn y m u siał z u rz ę d u w z ią ć p o d r o z w a gę n iew y jaśn ien ie p rzez sąd p ie rw sz e j instancji w s z y s tk ic h o k o lic z n o ś c i f a k tycznych, istotnych d la r o z s trz y g n ię c ia s p ra w y (d a w n y art. 381 k .p.c.). Jeżeli
1 Por. J. J o d ł o w s k i , K ieru n ki re fo rm y p o stę p o w a n ia cyw iln eg o , „P aństw o i P r a w o ”, 1987, z. 5, s. 3-20.
przeto strony nie d o s ta rc z y ły sąd o w i p o trz e b n y c h d o w o d ó w i m im o w ezw ań nie u zu p e łn iły m a te ria łu p r o c e s o w e g o , to sąd m usiał za nie to zrobić z urzędu, w p r z e c iw n y m razie o r z e c z e n ie m o g ło być u ch y lo n e p rzez sąd re w izy jn y . O b o w ią zek d o c h o d z e n ia p rz e ra s ta ł m o ż liw o śc i sęd zieg o i p ro w a d z ił do fikcji lub p rz e w lek ło ści p o s tę p o w a n ia o ra z g o d z ił w n e u tra ln o ść s ę d z ie g o 2. O m ó w io n e u n o r m o w a n ie było p r z y c z y n ą l e k c e w a ż e n ia o b o w ią z k ó w przez a d w o k a tó w i radców p ra w n y c h , k tó rzy liczyli na to, że sąd w y ręczy ich w zd o b y w a n iu m ateriału d o w o d o w e g o ’.
D y s k u s je te, na k tó ry c h c o ra z śm ielej p rz e d sta w ia n o postulaty dotyczące z m ian k.p.c., d o p r o w a d z iły d o p o w o ła n ia z a rz ą d ze n ie m p re z e sa R ady M inistrów z 6 w rz e ś n ia 1986 r. K o m isji ds. R e fo rm y P ra w a C y w iln e g o . W ram ach komisji d z ia ła ł Z e s p ó ł P r a w a P r o c e s o w e g o .
P ie r w s z y m i is to tn y m o w o c e m prac tej kom isji była ustaw a o ro z p o z n a w a n iu p rzez sądy s p ra w g o s p o d a rc z y c h , u c h w a lo n a 2 4 m aja 1989 r. U staw a ta p r z e k a zała n ie z a w is ły m s ą d o m sp ra w y g o sp o d a rc z e , lik w id u jąc istniejący od 1949 r. i r e c y p o w a n y z s y s te m u s o w ie c k ie g o P a ń s tw o w y A rb itraż G o sp o d a rc z y . N a s tą piło w ó w c z a s r ó w n ie ż z n ie s ie n ie s p rzeczn ej z r ó w n o ś c ią stron zasady o chrony w ła sn o śc i s p o łe c z n e j o raz u tw o rz o n o p ro c e s o w e p o stę p o w a n ie o d rę b n e w sp ra w a c h g o s p o d a r c z y c h 4.
D a ls z y m e f e k te m prac K o m isji K o d y fik a c y jn e j był pro jek t ustaw y o zm ianie K o d e k s u p o s t ę p o w a n i a c y w iln e g o , K o d e k s u p o s tę p o w a n ia a d m in istracy jn eg o o raz u sta w y o k o s z ta c h s ą d o w y c h w s p ra w a c h c y w iln y c h z 1994 r. P rojekt ten, o p ra c o w a n y j u ż po d o k o n a n y c h w c z e rw c u 1989 r. zm ia n a c h ustrojow ych, u w z g lę d n ia ł nie tylko p o s tu la ty d o ty c z ą c e p rz e k s z ta łce n ia n ac z e ln y ch zasad p r o c e s o w y c h w y s u w a n e je s z c z e w o k re s ie p o p rz e d z a jąc y m utw o rzen ie Kom isji K o d y fik a c y jn e j, ale p o s z e d ł dalej, g d y ż d o k o n ał zm ian y sy stem u środków o d w o ła w c z y c h , n a w ią z u ją c w z n a c z n y m sto p n iu do p o w o ła n e g o na w stępie, o b o w ią z u ją c e g o o d 1 s ty c z n ia 1933 r. k.p.c. w b rzm ien iu p o p rz e d z a jąc y m jeg o re fo rm ę z 1950 r. P ra c e n a d r e f o r m ą p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o uległy zn aczn em u o p ó ź n ie n iu z u w a g i n a r o z w ią z a n ie S e jm u RP w 1993 r.
2 Z w racał na to u w agę W. M isz ew sk i jes zc ze przed refo rm ą k.p.c. z 1950 r. - Proces cyw ilny w za rysie, cz. t, W a r s z a w a - Ł ó d ź 1946, s. 40.
? Por. G. B i e n i e k, E. W a r z o c h a, F u n kcjo n o w a n ie p rze p isó w K odeksu p o stę p o w a nia cyw iln eg o w p ra k ty c e są d ó w p o w szech n y ch , „Nowe Pr aw o". 1985, z. 3, s. 3 n.
4 Por. S. W 1 o d y k a, U staw a o ro zp o zn a w a n iu p rz ez sądy spraw gosp o d a rczych , „Państwo i P r a w o ” , 1990, z. 3, s. 14-27, ró w nież w y m ien io n a tam literatura; T. M i s i u k, R ozpoznaw anie i ro zstrzyg a n ie sp ra w g o sp o d a rczyc h , „ P ale stra” , 1990, z. 1, s. 23-36; J. P i e t r z y k o w s k i , S ą d o w n ictw o g o sp o d a r cz e . K o m e n ta rz, W a r s z a w a 1990; T. E r e c i ń s k i. P o stęp o w a n ie w sp ra w ach o p rz ec iw d zia ła n ie p ra k tyk o m m o n o p o listyczn ym , „Państ w o i P r a w o ”, 1991, z. I, s. 33-43.
W rozdz. II n in ie jsz e g o a rty k u łu b ę d ą o m ó w io n e p o s ta n o w ie n ia g ru n to w n e j re form y k.p.c. z 1 m arca 1996 r. o z m ia n ie K o d e k s u p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o . R o z p o rz ą d z en ia P re z y d e n ta R z e c z y p o s p o lite j (P raw o u p a d ło ś c io w e i P r a w o o p o stęp o w an iu u k ła d o w y m ), K o d e k su p o s tę p o w a n ia a d m in is tra c y jn e g o , U s ta w y o kosztach s ą d o w y c h w s p ra w a c h c y w iln y c h o raz n ie k tó ry c h in n y c h u s t a w 5. W y w o d y te n ależy j e d n a k p o p rz e d z ić z a s y g n a liz o w a n ie m ra ty fik a c ji p rz e z S ejm RP w 1993 r. K onw encji E u ro p ejsk iej o O c h ro n ie Praw C z ło w ie k a i P o d s t a w o w ych W olności z 4 listo p a d a 1950 r., sp o rz ą d z o n e j w R z y m ie 6.
Art. 6 tej K o n w en cji brzmi: „ K ażd y m a p ra w o do s p r a w ie d liw e g o i p u b l i c z neg o ro zp atrzen ia je g o sp ra w y w r o z s ą d n y m term in ie p rzez n ie z a w is ły i b e z stronny sąd u sta n o w io n y u s ta w ą przy r o z s trz y g a n iu o je g o p r a w a c h i o b o w i ą z kach o ch arak terze c y w iln y m albo o z a sa d n o śc i k a ż d e g o o sk a rż e n ia w w y t o c z o nej p rz e c iw k o n ie m u spraw ie karnej. P o s tę p o w a n ie przed s ą d e m je s t j a w n e , je d n a k p rasa i p u b lic z n o ść m o g ą być w y łą c z o n e z całości lub części r o z p ra w y sądow ej ze w zg lęd ó w o b y c z a jo w y c h , z uw agi n a p o rz ą d e k p u b lic z n y lub b e z p ie c z e ń stw o p a ń s tw o w e w s p o łe c z e ń stw ie d e m o k ra ty c z n y m , gdy w y m a g a tego dobro m ało letn ich lub gdy służy to o c h ro n ie ż y cia p r y w a tn e g o stron alb o też w o k o lic z n o śc ia c h s z c z e g ó ln y c h , w g r a n ic a c h u z n an y ch p rz e z sąd za b e z w z g l ę d nie k onieczne, kiedy ja w n o ś ć m o g ła b y p rz y n ie ś ć szkodę in te re so w i w y m ia r u s p ra w ie d liw o ś c i” . P o w o ła n y arty k u ł d o c z e k a ł się ju ż o rz e c z n ic tw a T ry b u n a łu Praw C zło w ie k a w S tra s b u r g u 7. S tan o w i on d y re k ty w ę dla w y k ła d n i p r z e p is ó w k.p.c. oraz dla praktyki sąd o w ej, na k tó r ą strony m o g ą się p o w o ła ć z a ró w n o przed sądem p olskim , ja k i przed try b u n a łe m w Strasburgu. T e m a t ten, z u w ag i na w ąskie ramy artykułu, w y m a g a o d rę b n e g o o p ra c o w a n ia .
N A J W A Ż N I E J S Z E P O S T A N O W I E N I A R E F O R M Y K . P . C . Z 1 M A R C A 1 9 9 6 R .
1. A n alizę p o s ta n o w ie ń p o w o ła n e j re fo rm y z 1996 r. w y p a d a ro z p o c z ą ć od zm ian d o k o n a n y c h w treści zasad w y m ia ru sp ra w ie d liw o śc i i n a c z e ln y c h zasad p o stę p o w a n ia cy w iln eg o .
N o w ela znacznie o g ra n ic z y ła ud ział ła w n ik ó w w ro z p o z n a w a n iu s p ra w c y w ilnych, d o p u szczając ich tylko w sp ra w a c h , w których ten ud ział m ó g łb y być p o ży teczn y (art. 47 i 509 k.p.c.).
5 DzU. z 1996 r., nr 43, poz. 189. 6 DzU. z 1993 r., nr 61, poz. 284, 285.
7 „Biuletyn Centrum E u ro pejskiego Uniw ersy tetu W arszaw sk ieg o i O ś ro d k a Informac ji i Dok um entacji Rady Europy: O rzecznic tw o E u ro pejskiego T rybun ału Praw C z ło w ie k a" (uka zuje się od 1991 r.).
Jeśli zaś ch o d zi o z a sa d y p ra w d y m aterialn ej, to u w z g lę d n io n o postulaty o m ó w io n e w y żej i s k re ś lo n o p rz y to c z o n y § 2 art. 3 k.p.c. U su n ię to rów nież p r a w o sądu do p r z e p r o w a d z a n ia d o c h o d z e n ia , o któ reg o n ie k o rz y s tn y m w pływ ie na ro z p o z n a w a n ie s p ra w c y w iln y c h w y p o w ie d z ie li się z a ró w n o te oretycy, jak i p ra k ty c y w y m ia r u sp ra w ie d liw o ś c i. U trz y m a n o j e d n a k u p raw n ie n ie sądu do d o p u s z c z a n ia d o w o d ó w z u rz ę d u w celu u s talen ia p ra w d y m aterialnej w p ro c e sie (art. 232).
W tym m ie js c u w y p a d a z a u w a ż y ć , że w okresie o statn ich d w u d z ie stu lat r ó w n ie ż w p a ń s tw a c h z a c h o d n ic h o b s e rw u je się ro z sz e rz en ie u p ra w n ie ń sądu do d z ia ła n ia z u rzęd u , j e d n a k z z a c h o w a n ie m zasad y k o n tra d y k to ry jn o śc i i z a s a d y d y sp o z y c y jn o ś c i. U p r a w n ie n ie to d o ty czy k ie ro w n ic tw a ro z p ra w ą i k o n c e n tra c ji m a te ria łu d o w o d o w e g o w celu p rz y s p ie s z e n ia p o s tę p o w a n ia 8, a z w ła s z c z a d o p u s z c z a n ia p rzez sąd d o w o d ó w z urzędu, np. art. 10 fran cu sk ieg o k.p.c., w b rz m ie n iu p rz y ję ty m w 1976 r., m o ż liw o ść t a k ą przew id u je.
W p e w n y c h j e d n a k sy tu a c ja c h n a sz e p ra w o - i to z a ró w n o p ro ceso w e, jak i m a te ria ln e - z e z w a la sądow i n a p o p rz e sta n ie na p ra w d z ie tzw. form alnej, z w a n e j także - p o d w p ły w e m n au k i fra n c u sk ie j - p r a w d ą s ą d o w ą (la vérité j u d i c i a i r e )9. O g ra n ic z a ją c się w ty m w y p a d k u do n o w e liz a c ji z 1 m arca 1996 r., n a le ż y z a u w a ż y ć , że sąd dru g iej instancji m o ż e p o m in ą ć n o w e fakty i d o w o d y , je ż e li stro n a m o g ła je p rz y to c z y ć bez ż a d n y c h p r z e s z k ó d w p o s tę p o w a n iu przed s ą d e m p ie rw sz e j instancji (art. 381).
Z z a s a d ą p ra w d y m ate ria ln e j p o z o s ta je w ścisłym z w ią z k u n aczeln a zasada p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o , j a k ą je s t z a s a d a k o n tra d y k to ry jn o śc i. D otyczy ona g r o m a d z e n ia w p ro c e sie m a te ria łu fa k ty c z n e g o i d o w o d o w e g o ; z g o d n ie z art. 2 3 2 k.p.c., w b r z m ie n iu po n o w e liz a c ji, strony są o b o w ią z a n e w s k a z y w a ć d o w o d y dla s tw ie r d z e n ia fa k tó w , z k tó ry c h w y w o d z ą skutki p ra w n e . Sąd może j e d n a k d o p u ś c ić d o w ó d nie w s k a z a n y p rz e z stronę. Sąd o p ie ra w ięc ro z strz y g n ię c ie na fa k ta c h i d o w o d a c h p rz e d s ta w io n y c h p rzez strony, sk o ro m oże jed n ak d o p u ś c ić d o w ó d z u rzęd u , to z p o w y ż s z e g o w yn ik a, że m o że on przy ro z strz y g n ię c iu u w z g lę d n ić d o w ó d nie p o w o ła n y p rzez strony, m ie s z c z ą c y się je d n a k w g r a n ic a c h p o w ó d z tw a . W y p a d a w s k a z a ć , że np. art. 7 ust. 2 k.p.c. francuskiego głosi, że s ę d z ia m o ż e w z ią ć p o d u w a g ę z urzęd u ró w n ie ż fakty, ja k ic h strony w y r a ź n ie nie p rz y to c z y ły na u z a s a d n ie n ie sw oich żądań. C h o d zi tu o fakty, o k tó ry c h sąd d o w ie d z ia ł się od stron lub w z w ią z k u z p r z e p r o w a d z e n ie m p o stę p o w a n ia - z opinii bieg ły ch . S ą to fa k ty p rz y p a d k o w e f a i t s adventices, w edług
8 Por. W. J. H a b s c h e i d, D ro it ju d ic ia ir e p rivé suisse, G e n ew a 1975, s. 320. 9 Por. J. J o d ł o w s k i , Z. R e s i c h , J. Ł a p i e r r e , T. M i s i u k - J o d l o w - s k a, P o stęp o w a n ie cyw iln e, W arsz a w a 1996, s. 110.
term inologii, którą p r z y jm u je B. B o l a r d 10. W p o d o b n y sp o só b sąd postąp i, stosując art. 232 k.p.c. w a k tu a ln y m b rz m ie n iu , nie b ęd zie j e d n a k p r z e p r o w a dzał doch o d zen ia. W y jątek w ty m z a k re sie d o ty c z y spraw o u sta le n ie istn ie n ia stosunku pracy, w których to sp ra w a c h sąd nie m o że o d d alić p o w ó d z t w a tylko na tej podstaw ie, że p o w ó d nie u d o w o d n ił w s z y s tk ic h fak tó w n ie z b ę d n y c h do takiego ustalenia; w takim w y p a d k u sąd p ro w a d z i p o s tę p o w a n ie d o w o d o w e z urzędu (art. 4 7 7 1 § 11 po d o d a n y m p rz e z art. 29 u staw y z d n ia 2 lu te g o 1996 r. o zm ianie ustaw y K odeks p r a c y ) ' 1. Jeśli b rak u je d o w o d ó w u z y s k a n y c h w p o w yższy sposób, logiczna w y k ła d n ia p r z e m a w ia za d o p u s z c z e n ie m w ty m j e d nym w y p a d k u d o ch o d z e n ia , g d y ż sąd nie m o ż e oddalić p o w ó d z t w a n a tej p o d stawie, że p o w ó d nie u d o w o d n ił w s z y s tk ic h faktów .
K o le jn ą n a c z e ln ą z a s a d ą p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o je s t z a s a d a d y s p o z y c y j n o ści. K o rzy stan ie z p raw p o d m io to w y c h w d z ie d z in ie s to s u n k ó w c y w i l n o p r a w nych leży w zasadzie w sferze au to n o m ii o s ó b u p r a w n io n y c h i z a i n t e r e s o w a nych. Tej auto n o m ii woli w sferze s to s u n k ó w c y w iln o p r a w n y c h i im p o d o b n y c h o d p o w ia d a m ożność r o z p o rz ą d z a n ia sw y m i p ra w a m i p rzez strony i u c z e s tn ik ó w w p o stęp o w an iu c y w i l n y m 12. O m a w ia n a z a s a d a o z n a c z a w istocie p e ł n ą roz- po rz ą d z a ln o ść sw oim i p ra w a m i p rz e z strony, które są g o s p o d a rz a m i i d y s p o n e n tami p ro c e su (d o m in i litis). T a k w ię c w p ra k ty c e tylko o so b a u p r a w n io n a m o ż e doch o d zić o chrony sw ych p ra w (n e m o iu d e x sine a c to re ) i g łó w n ie jej je st p o z o sta w io n a troska o tę o c h ro n ę ( v ig ila n tib u s iura scrip ta s u n t ) ]3.
N ależy je d n a k z a u w a ż y ć, że na rz ecz o k re ś lo n y c h p o d m io tó w w p o s t ę p o w a niu c y w iln y m m oże d ziałać p ro k u ra to r, rz e c z n ik p raw o b y w a te ls k ic h , o r g a n i z a cje sp o łeczn e i inne p o d m i o t y 14. W p ra w ie fra n c u s k im i n ie m ie c k im p ra w o takie je st p rzy zn an e ró w n ie ż z r z e s z e n i o m 15.
P o w ó d w zasadzie o k re śla g ra n ic e ż ą d a n ia o c h ro n y p ra w n e j (ne ea t iu d e x ultra p e tita p a r t i u m ). O m a w ia n a n o w e liz a c ja k.p.c. p o z o s ta w iła j e d n a k sąd o w i w yjście p o z a granice żą d a n ia w o d n ie s ie n iu do u p rz y w ile jo w a n y c h r o s z c z e ń
10 G. B o 1 a r d, L e nouveau code de p ro c é d u re c ivile fra n ç a is , [w:] R o zp ra w y z p o lsk ie g o i euro p ejskieg o praw a p ryw a tn eg o , K raków 1994, s. 9 n.
11 DzU. z 1996 r., nr 24, poz. 110.
Por. J o d ł o w s k i , R e s i c h , L a p i e r r e , M i s i u k - J o d t o w s k a, dz. cyt., s. 1 15.
13 Tam że oraz: M . S a w c z u k , P ro b lem a k tyw n o ści stron ( „ vig ila n tib u s iura scrip ta su n t" ) w po stęp o w a n iu cyw ilnym , „Zeszyty N au k o w e U J ” . Pr ace z w yna lazcz ośc i i o c h rony własności intelektualnej, 1974, z. 1, s. 123.
14 Por. J o d ł o w s k i , R e s i c h , L a p i e r r e , M i s i u k - J o d ł o w s k a, dz. cyt., s. 214 n.
b T, M i s i u k - J o d ł o w s k a, U dział o rg a n iza c ji sp o łeczn ych w p o stę p o w a n iu s ą d o wym (uw agi „de lege fe r e n d a " ), „Stud ia lu rid ic a ” , 2 1(1994) 81.
(art. 321 § 2). W p rz e c iw ie ń s tw ie j e d n a k do p o p rz e d n io o b o w ią z u ją c e g o praw a, n a p o d s ta w ie n o w eli, sąd je st z w ią z a n y u z n a n ie m p o w ó d z tw a , c h y b a że u znanie je s t sp rz e c z n e z p r a w e m lub za sa d a m i w s p ó łż y c ia sp o łe c z n e g o albo zm ierza do o b e jś c ia p r a w a (art. 213 § 2). Z a trafny n ależy uznać p rz e w id z ia n y p rzez n o w e lizację p rzep is, że sąd m o ż e uznać za n ie d o p u s z c z a ln e cofnięcie po zw u , z rz e c z e n ie się lub o g ra n ic z e n ie ro sz c z e n ia tylko w ted y , gdy ok o liczn o ści spraw y w sk a z u ją , że w y m ie n io n e c z y n n o śc i są s p rz e c z n e z p raw em lub z zasadam i w s p ó łż y c ia sp o łe c z n e g o albo z m ie r z a ją do o b e jśc ia p ra w a (art. 203 § 4 k.p.c.); to sa m o odnosi się do u g o d y sądow ej (art. 223 § 2 k.p.c.). Za trafn o ścią tych p r z e p is ó w p rz e m a w ia to, że n a w e t przy d o p u s z c z e n iu szerokiej auto n o m ii woli stron c z y n n o śc i ich nie p o w in n y być sp rz e c z n e z p raw em , z zasadam i w s p ó łż y cia sp o łe c z n e g o , nie m o g ą ró w n ie ż z m ierzać do o b e jś c ia praw a.
2. K o le jn a k w e stia , której d o ty czy n o w e liz a c ja k.p.c. z 1 m arca 1996 r., tra k tu je o w ła ś c iw o ś c i rz e c z o w ej sądu. In sty tu c ję tę re g u lu ją art. 16 i 17 k.p.c. S to s o w n ie do tych p rz e p is ó w w ię k sz o ść sp raw w p ierw szej instancji ro zp o zn aje sąd r e jo n o w y , w y jątk i na rz ecz w łaściw o ści sądu w o je w ó d z k ie g o przew iduje art. 17. N o w e la z n a c z n ie ro z s z e rz y ła w ła śc iw o ść sądu rejo n o w e g o przy jm u jąc, że sąd w o je w ó d z k i ro z p o z n a je w p ierw szej in stancji m .in. spraw y o p ra w a m a ją tk o w e , w k tó ry c h w a rto ść p rz e d m io tu sporu p rz e w y ż s z a piętnaście tysięcy z ło tych, o p ró c z sp raw o alim en ty , n aru sz e n ie p o s ia d a n ia i zniesienie w spólności m a ją tk o w e j m ię d z y m a łż o n k a m i (art. 17 pkt. 4).
3. Jak w s p o m n ia n o w u w a g a c h w stę p n y c h , n o w e liz a c ją z 1 m arca 1996 r. p r z y w r ó c o n o system tró jin sta n c y jn y , a m ia n o w ic ie środki o d w o ła w c z e , jakim i są: a p e la c ja i kasacja; z n ie s io n o n a to m ia st re w izję i rew izję n ad z w y c z ajn ą , k tó ra nie p r z y s łu g iw a ła stro n o m , lecz o k re ś lo n y m o rg a n o m p a ń s tw o w y m i w p e w n y c h w y p a d k a c h m o g ła d o p ro w a d z ić do p o d w a ż e n ia w y ro k u p ra w o m o c n e g o w k a ż d y m czasie.
A p e la c ja i k a sa c ja są s z c z e g ó ło w o o m ó w io n e w lite ra tu rz e 16. W tym m ie j scu w y p a d a o g r a n ic z y ć się je d y n ie do sp raw najisto tn iejszy ch .
A p e la c ję m o że w n ieść strona, która u w aża, że orzeczen ie je st dla niej n ie k o rz y s tn e w całości lub w części. K o d e k s p o s tę p o w a n ia cy w iln e g o nie w y m ie n ia p o d s ta w apelacji, w p rz e c iw ie ń s tw ie do kasacji, ja k a musi opierać się na o k r e ślo n y c h p o d s ta w a c h , o c z y m b ęd zie m o w a dalej. O m a w ia n y środek o d w o ła w c z y m a w ię c c h a r a k te r apelacji pełnej. Art. 368 w y m a g a p rz y to c z e n ia przez s k a rż ą
16 A. O k 1 e j a k, A p ela cja ic p ro c e sie c yw iln ym , Krakó w 1994: T. E r e c i ń s k i , A p ela cja i ka sa cja iv p ro c e sie cyw ilnym , W arszaw a 1996; T. W i ś n i e w s k i . A p ela cja i ka sa cja : now e śro d ki o d w o ła w cze tr p o stęp o w a n iu cyw ilnym . W arsz awa 1996; por. J o d ł o w s k i . R e s i c h , L a p i e r r e, M i s i u k - J o d ł o w s k a, dz. cyt., s. 372 n. oraz w y m ien io n a tam literatura; por. także T. E r e c i ń s k i, K ilka uwag o m odelu ka sa cji w sp ra w ach cyw iln ych , „Stud ia Iu ridic a” , 21(1 99 4) 95.
cego zarzutów bez bliższeg o ich o z n a c z en ia , w s p o m in a je d y n ie o ich u z a s a d nieniu.
Skoro k.p.c. nie o g ra n ic z a zarzu tó w , to m o ż e je s ta n o w ić w s z y s tk o to, co b ezp o śre d n io lub p o śre d n io , zdaniem s k a rż ą c eg o , w p ły n ę ło n a n e g a ty w n ą treść o rzeczenia. Przez zarzuty, na k tó ry ch o p ie ra się ap elację, m o ż n a p rz e to r o z u mieć stw ie rd z o n e p rzez stronę s k a rż ą c ą w ad y m a te r ia ln o p r a w n e , m y ln e ustalenie faktów albo w a d liw ą ocenę p o stę p o w a n ia d o w o d o w e g o , ja k r ó w n ie ż n ie w a ż n o ś ć po stęp o w an ia.
M o ż n a też o g ó ln ie przyjąć, że zarzuty apelacji to p rz e s ła n k i, na któ ry ch jest oparty w n io sek o zm ia n ę lub u ch y len ie w y ro k u ; a więc s ta n o w ią u z a sa d n ie n ie tego w n io sk u z a w ierające p o s z c z e g ó ln e z a rzu ty p rz e c iw k o w y ro k o w i.
U stalenie n ie z g o d n e g o z r z e c z y w is ty m stanu fa k ty c z n e g o m o ż e być w y n i kiem nie tylko b łę d n e g o w y ro k o w a n ia , lecz także n ie p rz y to c z e n ia p rz e z strony całego m ateriału fak ty czn eg o ; zarzut a p e lacji m o g ą też sta n o w ić n o w e fakty i d o w o d y nie p rz y to c z o n e p rzez strony w p ie rw s z e j instancji. O k r e ś la się je ja k o b en eficiu m no vo ru m . Sąd drugiej instancji, ja k o tym b y ła m o w a , m o że p o m i nąć n o w e fakty i d o w o d y , jeżeli strona m o g ła je p rz y to c z y ć p rz e d s ą d e m p ie r w szej instancji, c h y b a że m o ż n o ść lub p o trz e b a p o w o ła n ia się n a nie w y n ik ła w drugiej instancji (art. 381).
Z g o d n ie z art. 378 § 1 k.p.c. sąd d ru g iej instancji r o z p o z n a je sp raw ę w granicach w n io s k ó w apelacji. Sąd je s t p rz e to z w ią z a n y tym , czy s tro n a wnosi o uchylenie, czy też zm ia n ę w y ro k u i w j a k im zakresie, tzn. w c ało ści czy też w o z n aczo n ej części.
W y n ik a z tego, że zw iązan ie, o k tó ry m m ó w i art. 378 § 1, m o ż e d o ty czy ć tylko ro d zaju (u c h y len ia lub zm ian y ) albo za k re su z a s k a r ż e n ia (w całości lub w części), nie d o ty c z y j e d n a k z arzu tó w s f o rm u ło w a n y c h p rz e z stro n ę w apelacji (art. 368). Tak p rzy jęte ro z w ią z a n ie p o tw ie r d z a to, że sąd b a d a w sz e lk ie n ie p ra w id ło w o ści w y ro k u sądu pierw szej instancji n ie z a le żn ie od z a rz u tó w p o s ta w io nych p rz e z strony. A p e la c ja je st b o w ie m w z a sad zie pełna.
N ato m ia st jeżeli w y s tą p iła n ie w a ż n o ś ć p o s tę p o w a n ia albo sąd nie ro z p o z n a ł istoty spraw y, to w ó w c z a s sąd ap ela c y jn y nie je s t z w ią z a n y g ra n ic a m i w n io s ków, tzn. jeśli stro n a w nosi o uchylenie w y ro k u w części, sąd m o ż e u c h y lić go w całości, a jeżeli stro n a żąda z m ia n y w y ro k u , to sąd go uchyli w p r z y p a d k u n iew ażn o ści (art. 378 § 2).
Sąd drugiej instancji m oże z u rz ę d u r o z p o z n a ć sp ra w ę na r z e c z w s p ó ł uczestn ik ó w , którzy w y ro k u nie zask arży li, gdy b ę d ące p r z e d m io te m z a s k a r ż e nia p ra w a i o b o w ią z k i są w s p ó ln e także d la ty ch w s p ó łu c z e s tn ik ó w (art. 378 § 3). Z a sk a rż e n ie sp ra w y p rzez je d n e g o z ty ch w s p ó łu c z e s tn ik ó w p o w o d u je , że w y ro k nie n a b ie ra p ra w o m o c n o ś c i w sto su n k u do p o z o sta ły c h .
Art. 379 k.p.c. o k re ś la p r z y c z y n y n ie w a ż n o śc i p o stę p o w a n ia , nie p rz e w id u je b o w ie m n ie w a ż n o ś c i w y ro k u z m o c y praw a.
N a le ż y z a u w a ż y ć , iż aby nie p o z b a w ić strony instancji, w p o stę p o w a n iu a p e la c y jn y m nie m o ż n a r o z s z e rz y ć ż ą d a n ia po zw u ani w y stę p o w a ć z n ow ym i ro s z c z e n ia m i. J e d n a k ż e - w razie z m ia n y ok o liczn o ści - z am iast p ie rw o tn e g o p rz e d m io tu sp o ru m o ż n a żą d a ć j e g o ró w n o w a rto ś c i lub in nego p rzed m io tu , a w s p ra w a c h o ś w ia d c z e n ia p o w ta r z a ją c e się m o ż n a nad to ro zszerzy ć żądanie p o z w u o ś w ia d c z e n ia za da lsz e o k re s y (art. 383 k.p.c.).
A p e la c ję w nosi się do sądu, k tó ry w y d a ł zask a rż o n y w yrok, w term inie d w u ty g o d n io w y m od d n ia d o rę c z e n ia stronie skarżącej w y ro k u z uzasad n ien iem . Jeżeli stro n a nie z a ż ą d a ła u z a s a d n ie n ia w y ro k u w term in ie ty g o d n io w y m od z g ło s z e n ia s en ten cji, term in do w n ie s ie n ia apelacji z a c z y n a się od dnia, w k tó rym u p ły n ą ł te rm in do ż ą d a n ia u z a s a d n ie n ia . W tym w y p a d k u term in do w n ie s ien ia ap elacji w y n o si trzy ty g o d n ie od o g ło s z e n ia sentencji w yroku.
Sąd p ie rw sz e j instancji o d r z u c a n a p o s ie d z e n iu n ie ja w n y m apelację w n ie s io n ą po u p ły w ie p rz e p is a n e g o te rm in u lub z innych p rz y c z y n n ie d o p u sz c z a ln ą, np. z a s k a rż e n ia w y ro k u , który nie p o w o d u je u je m n y c h s k u tk ó w dla strony, ja k r ó w n ie ż ap elację, jak ie j stro n a nie u z u p e łn iła w w y z n a c z o n y m term inie. Z tych s a m y c h w z g lę d ó w sąd d ru g iej instancji o d rz u c a apelację.
S tro n a p r z e c iw n a m o że w c ią g u d w ó c h tygodni - od d n ia d o rę c z e n ia apelacji p rz e z sąd - w n ie ść o d p o w ie d ź na a p e la c ję w p ro st do sądu drugiej instancji. Sąd d ru g ie j instancji ro z p o z n a je sp ra w ę w zasad zie na ro zpraw ie. Na p o sied zen iu n i e ja w n y m n a s tę p u je o d rz u c e n ie ap elacji (art. 373). Sąd ten o rz e k a na p o d s ta wie m a te ria łu z e b ra n e g o w p o s tę p o w a n iu w pierw szej instancji oraz w p o s tę p o w a n iu a p e la c y jn y m (art. 382), m o ż e j e d n a k w szy stk ie d o w o d y p o n o w ić lub o p rz e ć na tym , co ustalił sąd p ie rw s z e j instancji; zasad a b e z p o śre d n io śc i jest z n a c z n ie o g ra n ic z o n a w p o s tę p o w a n iu a p elacy jn y m .
S ąd dru g iej instancji m o ż e w y d a ć o rz e c z en ie m ające ró ż n ą treść. O d d a la on a p e la c ję, je ż e li je s t n ie u z a s a d n io n a (art. 385). W razie u w z g lę d n ie n ia apelacji w grę w c h o d z ą ró żn e ro z w ią z a n ia . S ąd d ru g iej instancji m oże zm ienić z a s k a rż o ny w y ro k i o rzec co do istoty s p r a w y (art. 386); je st to w yrok refo rm ato ry jn y . W w y p a d k u s tw ie rd z e n ia n i e w a ż n o ś c i p o stę p o w a n ia , sąd ten uch y la zask arżo n y w y ro k , znosi p o s tę p o w a n ie w z a k re s ie d o tk n ię ty m n ie w a ż n o ś c ią i przekazuje sp ra w ę sądow i p ie rw s z e j instancji do p o n o w n e g o ro z p o z n a n ia (art. 386 § 2). Jeżeli p o z e w u le g a o d rz u c e n iu albo z a c h o d z i p o d s ta w a do u m o rz e n ia p o s tę p o w an ia, sąd d ru g ie j instancji u c h y la w y ro k oraz o d rz u c a p o zew lub u m a rz a p o s tę p o w a n ie (art. 3 8 6 § 3); m o ż e r ó w n ie ż za sk a rż o n y w yrok uchylić i p rzek azać sp ra w ę do p o n o w n e g o ro z p o z n a n ia , g d y w y d a n ie w y ro k u co do istoty spraw y w y m a g a p r z e p r o w a d z e n ia p o s tę p o w a n ia d o w o d o w e g o w całości lub znacznej
części. Elem ent ten - p rz e ję ty z rew izji - p o z o sta je w kolizji z z a ło ż e n ia m i pełnej apelacji. U z a s a d n ia go j e d n a k w zg lą d na e k o n o m ię p ro cesu .
O c e n a p ra w n a i w s k a z a n ia co do d a ls z e g o p o s tę p o w a n ia , w y ra ż o n e w w y r o ku sądu drugiej instancji, w ią ż ą z a ró w n o sąd, k tó re m u sp ra w a z o sta ła p r z e k a z a na, ja k i sąd drugiej instancji przy p o n o w n y m ro zp o z n a n iu s p ra w y . S ąd nie m oże uchylić lub zm ien ić w y ro k u na n ie k o rz y ść strony w n o s z ą c e j a p e la c ję, chyba że strona p rz e c iw n a r ó w n ie ż w n io s ła a p elację (zasad a z a k a z u r e fo r m a - tionis in peius).
W y rok sądu drugiej instancji je st n a ty c h m ia s t w y k o n a ln y z m o c y u sta w y , jeżeli kodeks inaczej nie s tan o w i. Sąd ten m o ż e j e d n a k uzależn ić j e g o w y k o n a nie, a w razie o d d a le n ia apelacji - w y ro k u sądu p ie rw sz e j instancji, od z ł o ż e n ia p rzez p o w o d a o d p o w ie d n ie g o z a b e z p iec z e n ia .
O b ecn y tró jin stan cy jn y sy stem ś ro d k ó w o d w o ła w c z y c h p rz y jm u je istn ie n ie d w óch instancji m e ry to ry c z n y c h , w k tó ry c h s p r a w a je s t r o z p o z n a w a n a w p e ł nym zakresie fak ty c z n y m i p ra w n y m . N a to m ia s t z a d an iem trzeciej in stan cji - kasacji - je st s p ra w o w a n ie k ontroli nad o r z e c z e n ia m i instancji m e r y to r y c z n y c h na żądanie stron. K a sa c ja p rz y ję ta p rz e z n a sz k o d ek s nie je s t ty p e m k asacji w swej czystej postaci, c h a ra k te ry z u ją c e j się z a w s z e u ch y le n ie m w y ro k u i p r z e k a zaniem spraw y do p o n o w n e g o ro z p o z n a n ia . W n a s z y m p ro cesie Sąd N a jw y ż s z y w razie u w zg lęd n ien ia kasacji, jeżeli stw ie rd z a je d y n ie n a ru sz e n ie p r a w a m a t e rialnego, m oże o rzec co do istoty sp ra w y (art. 3 9 3 16). D r u g ą c e c h ą kasacji w jej teorety czn ie czystej p o staci je s t to, że sąd, k tó re m u spraw ę p r z e k a z a n o , m a całk o w itą sw o b o d ę przy w y d a w a n iu n o w e g o o rz e c z en ia . Sąd ten je s t z w ią z a n y w y k ła d n ią d o k o n a n ą p rzez Sąd N a jw y ż s z y (art. 3 9 3 17).
S ądem k asacy jn y m je st Sąd N a jw y ż s z y . K sz ta łt kasacji p o z w a la te m u są d o w i na sk o n c e n tro w a n ie się na u je d n o lic e n iu o rz e c z n ic tw a i nie a b s o r b u ją go z b y t nio zagadnienia natury fak ty c z n e j. K ry ty c z n ie n ależy o cenić art. 3 9 3 20 d o p u s zczający w p e w n y c h w y p a d k a c h r o z p o z n a w a n ie kasacji p rzez sądy a p e la c y jn e . K a sa c ja przy słu g u je stronie od w y ro k u lub p o s ta n o w ie n ia , w y d a n y c h p rz e z sąd drugiej instancji i k o ń c z ą c y c h p o s tę p o w a n ie w spraw ie (art. 392 § 1). P rzy ustalaniu spraw, od któ ry ch p rz y s łu g u je k asacja, trz e b a było s ięg n ąć d o z a s a d y de m in im is non cu ra t p r a e to r . Art. 393 k.p.c. w sk a z u je w y p a d k i, w k tó ry c h kasacja nie przysługuje.
S tosow nie do art. 3 9 3 1 k a sację m o ż n a o p rz e ć n a n a stę p u ją c y c h p o d s ta w a c h : a) n aruszeniu p ra w a m a te ria ln e g o p rzez b ł ę d n ą j e g o w y k ła d n ię lub n ie w ła ś c iw e zastosow anie; b) n a ru sz e n iu p rz e p isó w p o s tę p o w a n ia , jeżeli u c h y b ie n ie to m o g ło mieć w p ły w na w ynik sp raw y . W p o s tę p o w a n iu k a sa c y jn y m o b o w ią z u je o g r a n i c zony p rzy m u s a d w o k a c k i. Z g o d n ie z art. 3 9 3 2 § 1 k.p.c. ka sa c ja p o w i n n a być w n iesio n a p rzez p e łn o m o c n ik a b ę d ą c e g o a d w o k a te m lub r a d c ą p ra w n y m .
K a sa c ję w n o si się do sądu, który w y d ał z a sk arżo n y w y ro k lub p o s ta n o w ie nie, w te rm in ie nie p rz e k r a c z a ją c y m m ie sią c a od d n ia d o rę c z e n ia w y ro k u (p o sta n o w ie n ia ) s tro n ie sk arżącej. Sąd drugiej instancji odrzuci na p o sie d z e n iu n ie ja w n y m ka sa c ję w n ie s io n ą po u p ły w ie term inu lub z in n y c h p rz y c z y n n ie d o p u s z c z a ln ą , ja k r ó w n ie ż kasację, której braków strona nie u z u p e łn iła w w y z n a c z o n y m te rm in ie (art. 3 9 3 5). S tro n a p rz e c iw n a m o że w n ieść do sądu drugiej instancji o d p o w ie d ź na k a sację p rz e d u p ły w e m d w ó c h ty g o d n i od dnia d o rę c z e nia jej kasacji.
W S ąd zie N a jw y ż s z y m k a sa c ja je st r o z p a try w a n a p rz e z trzech sędziów (art. 3 9 3 7). W p o s tę p o w a n iu p rz e d są d e m k a sa c y jn y m stosuje się o d p o w ie d n io p rz e pisy o apelacji, je ż e li nie m a p rz e p is ó w szcz e g ó ło w y c h . Sąd N a jw y ż sz y r o z p o z naje kasację w z a sa d z ie n a rozpraw ie; m o że j e d n a k na p o sie d z e n iu n iejaw n y m ro z p o z n a ć k a sa c ję od p o s ta n o w ie n ia drugiej instancji, k o ń c z ą c e g o p o stęp o w an ie w sp raw ie (art. 3 9 3 8). Nie d o ty c z y to p o s ta n o w ie ń ro z s trz y g a ją c y c h co do istoty sp ra w y w p o s tę p o w a n iu n i e p r o c e s o w y m . Jeżeli p o d staw y kasacji stanow i w y łą c z n ie zarzut z art. 3 9 3 1 pkt. 2, Sąd N a jw y ż sz y m o że ró w n ie ż rozpoznać tę kasację na p o s ie d z e n iu n ie ja w n y m , ale tylko za z g o d ą obu stron. Sąd N a j w y ż s z y nie w y k r a c z a p o z a g ra n ic e kasacji, którym i je st zw ią z a n y , musi jed n ak z u rz ę d u w z ią ć p o d u w a g ę p rz y c z y n y n iew a ż n o śc i p o s tę p o w a n ia w y m ien io n e w art. 379 pkt. 1-6 k.p.c.
Sąd N a jw y ż s z y o d d a la k asację, jeżeli nie m a o n a u sp ra w ie d liw io n y c h p o d staw albo z a s k a rż o n y w y ro k - m im o b łę d n e g o u z a s a d n ie n ia - w ostatecznym w y n ik u o d p o w ia d a p r a w u (art. 3 9 3 12). W razie u w z g lę d n ie n ia kasacji Sąd N aj w y ż sz y u c h y la z a s k a rż o n y w y ro k w całości lub w części i p rz e k a z u je sprawę do p o n o w n e g o r o z p o z n a n ia tem u sa m e m u lub r ó w n o rz ę d n e m u sądow i. W razie p rz e k a z a n ia sp ra w y do p o n o w n e g o r o z p o z n a n ia sąd ro z p o z n a je j ą w innym sk ład zie (art. 3 9 3 13 § 2).
Jeśli Sąd N a jw y ż s z y s tw ie rd z i, że zach o d zi w y łą c z n ie n aru sz e n ie praw a m a te ria ln e g o , m o ż e o rzec co do istoty spraw y, z m ie n ia ją c zask a rż o n y wyrok. Je s t w ó w c z a s z w ią z a n y sta n e m fa k ty c z n y m , sta n o w ią c y m p o d s ta w ę w ydania z a s k a rż o n e g o w y ro k u . Je ż e li p o z e w uległ o d rz u c e n iu , Sąd N a jw y ż sz y uchyla w y d a n e w s p ra w ie w y ro k i i o d rz u c a p o z e w (art. 3 9 3 16).
Jeśli przy r o z p o z n a w a n iu kasacji w yłoni się z a g a d n ie n ie p ra w n e budzące p o w a ż n e w ą tp liw o ś c i, S ąd N a jw y ż s z y m o że o d ro c z y ć w y d a n ie orzeczen ia i p rz e k a z a ć to z a g a d n ie n ie do ro z s trz y g n ię c ia s ie d m io o s o b o w e m u składow i tego sądu. P o w ię k s z o n y skład S ą d u N a jw y ż s z e g o m o że p rz e ją ć sp raw ę do swego ro z p o z n a n ia (art. 3 8 3 14).
W p o s tę p o w a n iu n i e p r o c e s o w y m k a sa c ja nie p rz y s łu g u je od p o stan o w ie n ia sądu drugiej in sta n c ji o rz e k a ją c e g o co do istoty sp raw y , jeż e li przep is szczeg ó l ny p rz e w id u je m o ż liw o ś ć z m ia n y lub u ch y le n ia p r a w o m o c n e g o postan o w ien ia,
np. od p o sta n o w ie ń sądu o p ie k u ń c z e g o (art. 577 k.p.c.). W p o s tę p o w a n iu n i e p ro c e s o w y m kasacja nie p rzy słu g u je r ó w n ie ż w innych w y m ie n io n y c h w art. 519 spraw ach.
W ok resie d w ó c h lat od w e jśc ia w życie u sta w y z 1 m a rc a 1996 r. ka sa c ję m oże w nieść M inister S p ra w ie d liw o śc i lub R z e c z n ik Praw O b y w a te ls k ic h . D o tyczy to orzeczeń p ra w o m o c n y c h w y d a n y c h nie tylko przed , lecz tak że po w ejściu w życie w s p o m n ia n e j ustaw y.
Od w y ro k u sądu a n t y m o n o p o lo w e g o p rz y s łu g u je k a s a c ja do Sądu N a j w y ż szego (art. 4 7 9 35 § 2).
Zg o d n ie z trendam i św ia to w y m i, n o w e liz a c ja d o ty czy ró w n ie ż p o s tę p o w a ń o d rę b n y c h s k ró c o n y c h i u p ro s z c z o n y c h . D o p u s z c z a w y d a n ie n a k a z u zap łaty p rzez sąd z urzędu w o k o lic z n o ś c ia c h o k r e ś lo n y c h w art. 485 k.p.c. R o z s z e r z o no ró w n ie ż m o żliw o ść w y d a n ia n a k a z u z a p ła ty w p o s tę p o w a n iu u p o m in a w c z y m , w któ ry m po w ó d d o ch o d zi od sw e g o d łu ż n ik a zapłaty su m y p ie n ię ż n e j do w y sokości pięciu tysięcy złotych.
N o w e la doty czy ró w n ie ż p rz y c z y n i te rm in u w z n o w ie n ia p o s tę p o w a n ia . W n in ie jsz y m o p rac o w a n iu u w z g lę d n io n o n ajisto tn ie jsz e p o s ta n o w ie n ia no w eli z 1 m arca 1996 r.
N ależy zauw ażyć, że 16 g ru d n ia 1991 r. P o ls k a p o d p is a ła u m o w ę s t o w a r z y s z e n io w ą z Europejskim i W s p ó ln o ta m i G o s p o d a rc z y m i (obecnie U n ią E u r o p e j ską). W e d łu g art. 69 tejże u m o w y strony uzn ają, że istotnym w a r u n k ie m w s t ę p n y m in tegracji go sp o d arczej Polski ze W s p ó l n o t ą je st jej z b liżen ie się do a k t u alnego i p rzy sz łe g o u s ta w o d a w s tw a is tn ie ją c e g o we W s p ó l n o c i e 17.
W zw iązk u z tym R ad a M in istró w p rz y ję ła 29 m a rc a 1994 r. u c h w a łę n r 16 w spraw ie d o d a tk o w y c h w y m o g ó w p o s tę p o w a n ia z rz ą d o w y m i p ro je k ta m i n o r m a ty w n y c h aktów p ra w n y c h ze w z g lę d u na k o n ie c z n o ść s p e łn ie n ia k ry te rió w z g o d n o ści z p ra w e m U nii E u r o p e j s k i e j 18.
W e d łu g traktatu o u tw o rz e n iu W s p ó ln o ty E u ro p ejsk iej z 25 m a rc a 1957 r., p o d p is a n e g o w R z y m i e 19, z w ła s z c z a na p o d s ta w ie art. 100, R a d a d z ia ła ją c je d n o m y ś ln ie - na w n io s e k K o m isji i po z a s ię g n ię c iu opinii P a rla m e n tu E u r o p ejsk ieg o i K o m itetu E k o n o m ic z n o - S p o łe c z n e g o - w y d a d y r e k ty w y o u j e d n o li ceniu takich ustaw, ro z p o rz ą d ze ń i p rz e p is ó w a d m in is tra c y jn y c h p a ń s tw c z ł o n k ow skich, jak ie b ezp o śre d n io w p ły w a ją n a u tw o rz e n ie lub f u n k c jo n o w a n ie w s p ó ln e g o rynku. S to so w n ie do art. 189 p o w o ła n e g o trak tatu d y r e k ty w a je st w iążąca, jeżeli chodzi o z a m ie rz o n y sk u tek dla k a ż d e g o p a ń s tw a c z ł o n k o w s k i e
17 D zU . z 1994 r„ nr 11, poz. 34.
18 „ M onito r P olsk i” z 1994, nr 23, poz. 188.
19 Por. W. C z a p l i ń s k i , R. O s t r i h a n s k y , A. W y r o z u m s k a , P raw o w spólnot europejskich, W ars zaw a 1994, W y d a w n ic tw o N a u k o w e „ S c h o la r” .
go, do k tó re g o je s t sk ie ro w a n a , z o s ta w ia ją c je d n a k w ład zo m k ra jo w y m w y b ó r fo rm i m etod.
D la p rz e p is ó w n o r m u ją c y c h p o s tę p o w a n ie c y w iln e istotne z n aczen ie ma p ro je k t e k s p e rtó w , o p ra c o w a n y na z le c e n ie K om isji Unii, który nie zaw iera je d n a k d y re k ty w , lecz p o s tu lu je ich w y d a n i e 20. Nie m a on w ięc m o cy p r a w nej, a z a w ie ra j e d y n ie g o d n e p r z e ś le d z e n ia p ro p o z y c je - ja k o p ie rw sz e próby s h a r m o n iz o w a n ia p rz e p is ó w p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o o b o w ią z u ją c y c h w p a ń s tw a c h c z ło n k o w s k ic h , do k tó ry c h i P o ls k a w przy szło ści m a d ołączyć.
P rz e d p r z y s tą p ie n ie m do s z c z e g ó ło w e g o s fo rm u ło w a n ia pro jek tu d yrektyw ek sp e rc i w p o w o ła n y m w y żej stu d iu m ustalili katalog zasad i celów , które p o w in n y c h a r a k te ry z o w a ć w s p ó łc z e s n e p ra w o p ro ceso w e cyw ilne, a m ianow icie: a) z a s a d a d y s p o z y c y jn o ś c i; b) z w ię k s z e n ie sku teczn o ści p o stęp o w a n ia ; c) łat w ie js z y d o stęp do w y m ia ru s p ra w ie d liw o ś c i; d) o b n iżen ie k o sztó w p o s tę p o w a nia; e) n ie z a w is ło ś ć i n ie z a le ż n o ś ć sęd zió w ; f) ja w n o ś ć ro zp raw i za sa d a kontra- d y k to ry jn o śc i; g) ro z s ą d n e term iny; h) u z a sa d n ia n ie o rz e c z eń sądow ych.
N a w ią z u ją c do teg o k ata lo g u z a g a d n ie ń w y p a d a stw ierdzić, że po reform ie z 1996 r. polski k o d e k s p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o z 1964 r. opiera się w zn a c z nej m ie rz e na d o s k o n a ły m w z o rz e , jak i stan o w ił pop rzed n i kodeks z 1930 r. T a m te n kodeks był o p ra c o w a n y p rz e z z esp ó ł n a jw y b itn ie js z y c h procesualistów p o d p r z e w o d n ic tw e m p ro f e s o r a U n iw e rs y te tu Jag ie llo ń sk ie g o i c z ło n k a Polskiej A k a d e m ii U m ie ję tn o ś c i - K s a w e r e g o Fierich a. K o d ek s ten był w okresie m i ę d z y w o je n n y m n a jn o w o c z e ś n ie js z y w E u r o p ie 21. D latego n asz kodeks z 1964 r., b ę d ą c y k o n ty n u a c ją ta m te g o dzieła, nie o d b ieg a dziś od standardów e u ro p e js k ic h . P o w sta ł on w P R L , a w ię c nie dało się unik n ąć w p ro w a d z e n ia do n ie g o w ielu instytucji w z o ro w a n y c h n a p ro c e d u ra ch sow ieckich. Te o bce n a le c ia ło śc i zo sta ły j e d n a k w y e lim in o w a n e po 1989 r., a zw ła sz c z a p rzez ostatnią, n a jo b s z e r n ie js z ą n o w e lę - z 1 m a rc a 1996.
G d y o b e c n ie k o n fro n tu je m y p rz e p is y n a sz e g o kodeksu p o stę p o w a n ia z p r o j e k te m d y re k ty w o p r a c o w a n y c h p rz e z zesp ó ł ek sp e rtó w Unii E u ro p ejsk iej m o ż e m y u znać, że n a s z a u s ta w a s p e łn ia w zasadzie p o d s ta w o w e w y m o g i, ja k ie sfo r m u ło w a li e k sp e rc i m ię d z y n a r o d o w i p o d a d re se m p ro c e d u r o b o w ią z u ją c y c h w k ra ja c h n a le ż ą c y c h do Unii E u ro p e js k ie j. N ależy je d n a k w sk a z a ć na pew ne in sty tu c je z g ło s z o n e p rz e z e k s p e rtó w , k tó re m o żn a by w y k o rz y sta ć w d alszych p ra c a c h le g is la c y jn y c h nad k o d e k s e m z 1964 r. A oto one.
20 R a p p ro c h em e n t du D ro it lu d ic ia ir e de 1' U nion e uropéenne, red. M. Storme, G andaw a 1994. s. 3 n.
21 Por. także ocen ę tego kodeks u d o k o n a n ą przez M. S aw czu ka (..R em a rq u es sur le droit ju d ic ia ir e p o lo n a is, [w:] U nity o f C ivil P ro c éd u ra l Law a n d Its N a tio n a l D iveryen cie s, Lublin
1. P rojekt d y re k ty w p r o p o n u je w p ro w a d z e n ie instytucji, w e d łu g k tó rej p o w ó d i po zw an y m o g ą w sp ó ln ie z w ró c ić się do sądu z p r o ś b ą o ro z s tr z y g n ię c ie ich sporu, p rz e d staw iając stan fa k ty c z n y sp raw y o raz n ie z b ę d n e d o w o d y ; z u z a s a d nienia w ynika, że ten s p o só b ro z s trz y g n ię c ia sporu w p ły w a n a p o d n ie s ie n ie kultury p raw n ej stron o raz p rz y s p ie s z e n ie p o stę p o w a n ia . 2. N a le ż a ło b y - z g o d nie z pro jek tem e k s p e rtó w - w y ra ź n ie stw ierd zić, że w n io s e k o p o je d n a n ie zgłoszony p rzez p o te n c ja ln e g o p o w o d a p rz e ry w a b ieg p r z e d s ta w ie n ia . 3. N a l e ż a łoby ustalić w ustaw ie w y p a d k i, kiedy p o z e w n a w e t o d r z u c o n y p r z e r y w a bieg p rzed aw n ien ia. 4. P ro je k t d y re k ty w p rz e w id u je o b o w ią z e k d o s ta r c z e n ia - na wstępie p o stę p o w a n ia - u c z e s tn ik o m p o s tę p o w a n ia listy d o k u m e n t ó w p rz e z każdą ze stron; n ależy d o p u śc ić w p ro w a d z e n ie a n a lo g ic z n e g o p rz e p is u do k.p.c., gdyż art. 217 - p rz e w id u ją c y p rz e d s ta w ie n ie faktów i d o w o d ó w do z a m k n ię c ia rozpraw y z za strz e że n ie m , aby s tro n a nie d z iałała na zw ło k ę - budzi w p r a k ty ce w ątpliw ości z u w ag i na tru d n o ść o cen y d z iałan ia na z w ło k ę . W y d a je się jednak, że w takim w y k a z ie d o w o d ó w pow inni się z n aleźć także ś w ia d k o w ie ze w sk azan iem , na ja k ie o k o lic z n o ś c i p o w in n i zez n a w ać . U n o r m o w a n i a ta k ieg o w ym aga bo w iem k o n c e n tra c ja d o w o d ó w . 5. Z a trafny n a le ż y uz n a ć p rz e p is , że gdy p o z w a n y m ieszk a w in n y m p a ń stw ie c z ło n k o w s k im , m usi on o tr z y m a ć pozew na 30 dni przed te rm in e m ro z p ra w y . 6. M o ż n a r o z w a ż y ć w p r o w a d z e n ie do p raw a p olskiego instytucji p r z y m u s u (a s tr e in te ) w celu z w ię k s z e n ia s k u te c z ności egzekucji. In sty tu cja ta p o le g a na tym, że sędzia m o ż e - na żąd a n ie strony ja k o sankcję za n ie w y k o n a n ie o r z e c z en ia - z a sąd zić od d ru g ie j strony zapłatę pew nej sum y p ie n ię ż n e j z w a n e j „ p r z y m u s e m ” . 7. M o ż n a r ó w n ie ż r o z w a żyć projekt d y re k ty w p o stu lu ją c y , aby żaden środek o d w o ła w c z y nie był d o p u szczalny po upływ ie roku od daty w y d a n ia w y ro k u . P r o p o z y c ja ta z a s łu g u je na rozw ażenie z uwagi na k o n ie c z n o ść s tw o rz e n ia stanu p e w n o ś c i p ra w n e j.
P o d su m o w u ją c n a le ż y z a u w a ż y ć , że u sp ra w n ie n ie p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o m oże po leg ać nie tylko na d z ia ła n ia ch le g isla c y jn y c h , lecz tak że p o w in n o w y n i kać ze stosow anej p rz e z w ła d z e p a ń s tw o w e o d p o w ie d n ie j p o lity k i z w ią z a n e j z w y m ia re m sp raw ie d liw o śc i. W y s u n ię ty wyżej w p ro je k c ie e k s p e r tó w p o stu la t z m n iejszen ia k o sztó w i p rz y s p ie s z e n ia p o s tę p o w a n ia p o w in ie n się s p ro w a d z a ć do stw o rzen ia autonom ii f in a n s o w e j sądu, dzięki której b ę d z ie m o ż liw e o b n i ż e nie kosztów za czy n n o ści p r o c e s o w e i z atru d n ien ie w ięk szej lic z b y s ę d z ió w .
D I E V E R Ä N D E R U N G E N IM P O L N I S C H E N Z I V I L P R O Z E ß IN D E N J A H R E N 1989-1996 U N T E R B E S O N D E R E R B E R Ü C K S I C H T I G U N G
D E R B E M E R K U N G E N D E L E G E F E R E N D A
Z u s a m m e n f a s s u n g
Im v o r l ie g e n d e n A rtikel b e h a n d e lt d ie V e rfas s e rin die i n s b e s o n d e re d u rc h das Gese tz vom 1. J a n u a r 1996 v o l lz o g e n e n V e r ä n d e r u n g e n im p o ln is ch e n Z iv ilp ro ze ß . N ach d e r Analyse des g e g e n w ä r t ig e n L ag e im p o l n is c h e n P r o z e ß re c h t p rä s en tiert die V erfas serin die S c h l u ß f o lg e r u n g e n de leg e fe r e n d a .
