R O C ZN IK I N A U K P R A W N Y C H T om X III, zeszy t 2 - 2003
K S. W Ł A D Y S Ł A W W L A Ź L A K
Z DZIEJÓW ORGANIZACJI SĄDOWNICTWA KOŚCIELNEGO
NA TERYTORIUM ARCHIDIECEZJI CZĘSTOCHOWSKIEJ
UW AGI W STĘPNE
U tw orzona 25 m arca 1992 r. na m ocy bulli pap. Jan a P aw ła II T otus Tuus
Poloniae p o p u lu s arch id iecezja często ch o w sk a fu n k c jo n o w ała na b azie w c ześ niej d ziałającej d iecezji cz ę sto c h o w sk ie j1. Po u stan o w ien iu stolicy m etro politalnej w C zęstochow ie znaczna część d o ty ch czaso w ej diecezji c z ęsto ch o w skiej p rz eszła pod zarząd now o erygow anych ośro d k ó w w ład zy biskupiej - w G liw icach , K aliszu i S osnow cu. O d tego m om entu arc h id ie c e z ja kształtem p rzypom ina trójkąt, który opiera się w p ołudniow ej części o Z aw iercie, zaś na północy stan o w ią go dw a ośrodki d u szp a ste rsk ie - W ielu ń i L u b ień 2. G ranica zach o d n ia archidiecezji p rzeb ieg a p om iędzy W ielu n iem a Z aw ierciem i usytuow ana je st w pobliżu: O strów ka, Ł y sk o rn i, S k o m lin a, P raszk i, Staro- krzepic, P rzy stajn i, K onopisk, S tarczy, K ozieg łów , W 'inow na i Poręby.
Ks. dr W ł a d y s ł a w W l a Ź l a k - adiunkt K atedry Praw a M iędzynarodow ego W ydziału P raw no-A dm inistracyjnego A kadem ii Polonijnej w C zęstochow ie; adres do korespondencji: ul. Św. Barbary 42, 42-200 C zęstochow a.
1 Bulla pap. Jana Pawła II „Totus Tuus P oloniae p o p u lu s ”, „W iadom ości A rchidiecezji C zęstochow skiej” 66(1992), s. 82 (dalej: W A Cz); J. Z w i ą z e k. P rzyn a leżn o ść kościelna pogranicza W ielko- i M ałopolski ze Śląskiem , „Zeszyty H istoryczne. Prace N aukow e W SP w C zęstochow ie” 2(1994), s. 96.
" W m om encie ustanow ienia archidiecezja liczyła 924 130 w iernych. T erytorium jej w ynosiło 6 925 km 2, na którym było zlokalizow anych 281 ośrodków d u szpasterskich - J. M i e l c z a r e k , D iecezja (1925 r.) - a rchidiecezja (1992 r.) częstochow ska (rys historyczno-statystyczny), W ACz 67(1993), s. 154; K alendarium w ażniejszych w ydarzeń w dziejach K ościoła częstochow skiego, w: A rch id iecezja C zęstochow ska. K atalog, red. M. M ikołajczyk, J. M ielczarek, C zęstochow a 2000, s. 51.
G ra n ica w sch o d n ia ro z ciąg a się p om iędzy L u b ieniem a Z aw ierciem i prze b ieg a obok: R ęczna, B ąkow ej G óry, K rzętow a, M aluszy na, P rzyrow a, Niego- wej i W ło dow ic. P ó łn o c n a g ran ica arch id iecezji p rzech o d zi pom iędzy W ielu niem a L u b ien iem . S tanow ią ją następ u jące o środ ki parafialn e: K onopnica, O sjak ó w , R ząśnia, K leszczów , B ogdanów , W oła K rz y szto p o rsk a i R ozprza. T ak u fo rm o w an a arch id iece zja cz ęsto ch o w sk a w 1992 r. p o d zielo n a była na 31 d e k a n a tó w ' P onadto p o siad ała w cześniej u k ształto w an e instytucje d ie c e zjaln e, w tym S ąd B iskupi, który został przem ian o w an y w raz z pow staniem m etro p o lii cz ęsto ch o w sk iej na Sąd M etro p o litaln y .
N im je d n a k d o szło do po w stan ia cz ęstochow sk iej pro w in cji kościelnej, od p o cz ątk u istn ie n ia ch rześc ijań stw a na tych ziem iach tery to rio m to podlegało różny m o śro d k o m w ładzy diecezjaln ej, a co z tym się w iąże - sądow nictw a k o ścieln e g o . W y ró żn ia się trzy zasadnicze okresy, w któ ry ch reorganizow ano na w sp o m n ian y m o b szarze struktury sądo w n ictw a ko ścieln eg o . P ierw szy okres d o ty czy rzecz y p o sp o litej szlacheckiej, kiedy uform ow ał się urząd stałego sęd zieg o b isk u p ieg o , zw anego o ficja łe m 4. Do isto tn y ch zm ian w organizacji o fic ja la tó w d o szło po zag arn ięciu tych ziem przez zabo rcó w , pragnących za trzeć w sze lk ie ślady p olskości w strukturach K o ścio ła k ato lick ieg o. W reszcie o statn i o k res zn a m io n u ją przem iany p o lity czn e w E urop ie po zakończeniu pierw szej w ojny św iatow ej. Po odzy sk an iu p rzez P olsk ę n iepo dleg ło ści oczy w istym stała się p o trze b a reo rg an izacji stru k tu r ad m in istracy jn y ch K ościoła k ato lick ieg o , któ ry w d o tychczasow ym ustroju tery to rialn y m nie m ógł w ypeł niać w łaśc iw ie sw oich funkcji. N ależy je d n a k zauw ażyć, iż pod koniec 1918 r. na m ocy now ego K odeksu P raw a K ano n iczn eg o d o szło do istotnych zm ian w sąd o w n ic tw ie k o ścielnym , kiedy to p ow stały sądy biskupie. Tym sam ym o d d zielo n o w ładzę ad m in istracy jn ą od sąd ow n iczej - p ierw szą spra w ow ał w ik ariu sz g en eraln y , d ru g ą zaś o ficja ł5.
K o śció ł rzym skokatolicki w Polsce. P odział terytorialny - aktualność 1999, Sopot 1999; W. W 1 a ź 1 a k, Z dziejów p rzynależności p a ń stw o w ej i kościelnej terytorium d iece zji często ch o w skie j, „Z eszyt N aukow y W ydziału A dm inistracyjno-P raw nego AP w C zę sto ch o w ie” 1(2001), s. 29 a.
4 A. V e t u 1 a n i, P oczątki oficjalatu biskupiego w P olsce, „N ow a Polonia Sacra" 3(1939), s. 1-7; t e n ż e, D ie Einfiihrung d er O ffiziale in Poi en, „C ollectanea T heologica” 15(1934), s. 277-322.
5 N ajstarsze archiw a oficjałów biskupich w Polsce, a raczej ich urzędów , zwanych ko n sy sto rzam i, zarów no generalnych, ja k i okręgow ych ((o raln y ch ). działały od XIV w. -S. L i b r o w s k i , Ź ródła do w ew nętrznych dziejów K ościoła w Polsce w rękopiśm iennych zb io ra ch kościelnych, „A rchiw a, B iblioteki i M uzea K ościelne” 7(1963), s. 84 (dalej: A BM K ).
W OKRESIE STAROPOLSKIM
W przeszłości terytorium arch id iecezji cz ęsto ch o w sk iej w ch o d ziło w skład trzech diecezji. W ram ach tychże diecezji n a w sp o m n ian y m o b szarze o rg a n i zow ano sądow nictw o kościelne. D o m om entu ro z b io ró w P olski p ółno cna część przyszłej archidiecezji częstochow skiej leża ła n a p o łu d n io w y ch k ra ń cach arch id iecezji g nieźnieńskiej. O śro dkam i lokalnej w ładzy k ościelnej na tym terytorium archidiecezji były dw a arch id iak o n aty - u n iejo w sk i i w ie luński. Do tego p ierw szego p rz y n ależa ła część d ek a n atu tu szy ń sk ieg o oraz dekanat brzeźn ick i, z którego obszaru w p ó źn iejsz y m o k re sie w y dzielon o d ekanat rad o m sz cza ń sk i6, D ruga sied zib a arch id iak o n atu m ieściła się w R u dzie, z czasem je d n a k została p rz en iesio n a do lepiej u sy tu o w an e g o W ielunia. A rch id iak o n at w ieluński podzielon y był na trzy d ekanaty: k rz ep ick i, rudzki i w ieru szo w sk i7.
P o w yższa o rg a n iz acja archidiako natów w ra m ach stru k tu r w ładzy k o śc ie l nej z czasem p rz estała odpow iadać p otrzeb om sąd o w n iczy m arch id iecezji gnieźnieńskiej. D latego zostały utw orzone ok ręg i są d o w n ic tw a ko ścieln eg o , zw ane o fic jalatam i, których tery to ria zazw yczaj p o k ry w ały się z o b szaram i archidiakonatów , a archidiakon przew ażnie by ł o ficjałem . Po p ew n y m czasie urzędy te ro zd zielo n o , gdyż w ram ach je d n e g o a rch id iak o n atu d ziała ło w ięcej k o n sy sto rzy 8. N iestety, p rzekonanie to nie zn alazło p o tw ie rd z e n ia w p rz y padku K o n sy sto rza F oralnego W ieluń skieg o, k tó reg o ju ry s d y k c ja p rz ek ra cza ła granice archid iak o n atu w ieluńskiego. O ficjało w ie w ielu ń scy często zajm ow ali się spraw am i sądow ym i z pob liskiego arch id iak o n atu u n ie jo w sk le g o 9. N ie tylko konsy sto rz w ieluński p rzejm ow ał spraw y sąd ow e z p o łu d n io w y ch k ra ń ców o ficjalatu u niejow skiego. B yło tak ró w n ież w p rzy p ad k u K o n sy sto rza F o ralnego K urzelow skiego* ", do którego po d o b n ie ja k do k o n sy sto rza w W ie luniu było znacznie bliżej aniżeli do U n iejo w a leżą ceg o w p ó łn o cn y ch k rań
6 B. K u m o r, A rchidiecezja gnieźnieńska, II. O rganizacja terytorialna, 2. A rc h i diakonaty i oficjalaty, w: Encyklopedia K atolicka, t. V, Lublin 1989, kol. 1181.
W. P a t y k i e w i c z. A rchidiakonat w ielu ń ski, „C zęstochow skie W iadom ości D iecezjalne” 32(1958), s. 28-29 (dalej: CzW D).
8 A. V e t u 1 a n i, Praw ne stanow isko oficjałów biskupich w P olsce w X V stuleciu. Studia historyczne ku czci Stanisław a K utrzeby, t. 1, K raków 1938, s. 474-476.
B. Ul a n o w s k i, A cta capitulorum nec non iudicorum ecclesiasticorum , t. II, K raków 1902, nr 484, 846, 870.
10 J. W i ś n i e w s k i, Opis historyczny kościołów we w łoszczow skim , M ariów ka O poczyńska 1932, s. 295; W. P a t y k i e w i c z , P óźniejsze o ficja la ty gnieźnieńskie, „Roczniki T eologiczno-K anoniczne” 5(1958), z. 4, s. 120-121.
cach arch id iak o n atu . Z apew ne pod w pływ em tych d o raźny ch rozw iązań zde cy d o w an o się u stanow ić je sz c z e je d e n ośrodek sąd o w n ictw a k ościelnego na p o łu d n io w y ch krań cach o ficjalatu uniejow skiego. N ow y ko nsy sto rz okręgow y zo stał ery g o w an y w R adom sku w połow ie X V II w. i o b ejm ow ał swym zasię giem dw a d ekanaty: brzeźnick i i ra d o m sz c z a ń sk i11. O by dw a konsystorze - ra d o m szczań sk i : w ieluński przetrw ały do upadku I R zeczyp osp olitej. Należy je sz c z e n ad m ien ić, iż w spom niane oficjalaty ok ręgo w e p o czątko w o podlegały w ładzy o fic ja ła g en eraln eg o g n ieźn ień skiego, je d n a k z czasem na terytorium arch id iece zji d ziałały dw a k onsystorze generalne. K onsystorz G eneralny Ł ow icki p o w stał, zdaniem niektórych, ju ż w X V II w., je d n a k bardziej praw d o p o d o b n e w y daje się, iż erygow ano go w zw iązku z p ow stan iem sufraganii o kręgow ej w Ł o w iczu w 1781 r . 12 Po ro zg ran iczen iu kom petencji obydw u k o n sy sto rzy g en e raln y ch oficjalaty rad o m szczań sk i i w ielu ńsk i zostały pod d ane w ładzy o ficja ła gen eraln eg o ło w ic k ie g o 13.
W p o d obny sposób k ształto w ały się d zieje sąd o w n ictw a kościelnego w o k re sie staro p o lsk im w pozostałej części tery to riu m przyszłej archidiecezji często ch o w sk iej. O b szar ten od sam ego początk u p o dleg ał w ładzy biskupa krak o w sk ieg o . Istniał tutaj dekanat irządzki, a później lelow ski, z którego z a led w ie k ilk a parafii z okolic C zęstochow y i K łob uck a w chodziło w krąg n aszy ch zain te reso w a ń . Z dekanatem lelow skim zw iązan e było funk cjo no w a nie o fic ja la tu okręg o w eg o o tej sam ej nazw ie, co je d n a k nie zostało do ty ch czas szerzej o m ó w io n e w literatu rze h istoryczn ej. O stanie w zm ianki o d zia łaln o ści k o n sy sto rza lelow skiego datow ane były na 1568 r . 14 Później urząd o fic ja ła zo stał p rzen iesio n y z L elow a do pobliskiej P ilicy, co należy przypisać
" A . T r e p k a , O rganizacja i d ziałalność konsystorza fo ra ln e g o w Radomsku W X V III w ieku , C zW D 38(1964), s. 141-142.
Z. S k i e l c z y ń s k i . O ficjalat i K onsystorz G eneralny w Ł o w iczu , „W iado m ości A rchidiecezji W arszaw skiej" 55(1973), s. 161-165 (dalej: W A W ); B. K u m o r. R e p etyto riu m akt w izyta cji kanonicznych daw nej a rch id iecezji gnieźnieńskiej, ABM K 28(1974), s. 53.
13 Ś w iadczy o tym choćby zapis z 1724 r. odnośnie do pośw ięcenia kam ienia w ęgiel nego pod kościół w M ykanow ie, na które oficjał łow icki udzielił zgody oficjałow i radom szczańskiem u: „A rchivurn ecclesiae tam M ykanoviensis quam C zykarzoviensis, in quo om nia Jura M unim enta In v en taria tam Sacra S u p p ellectilis, guani profana reperintur per me Re- verendum A ndream Franciscum B anaszew icz Ejusdem E cclesia C uratum anno Domini 1760. C o m p aratu m ” , A rchiw um A rchidiecezji C zęstochow skiej sygn. II 425 (dalej: AACz): O pisa nie k ościoła parafialn eg o m ykanow skiego starego i now ego z 1725 r.. s. 2.
14 B. K u m o r. K atalog m ikrofilm ów Ośrodka A rchiw ów , B ibliotek i M uzeów Kościel nych p rzy K atolickim U niw ersytecie Lubelskim n r 2, ABM K 13(1966), S. 177; P. H e m - p e r e k , O ficjalaty okręgow e w Polsce, RTK 18(1971), z. 5, s. 59.
erygow aniu w tej m iejscow ości p re p o z y tu ry 1\ K ażd o razo w o p rep o zy t pilicki był oficjałem , którem u podlegał także dek an at lelo w sk i. K o n sy sto rz F oralny Pilicki został zlikw idow any w raz z p rzejęciem tych ziem p rzez w ładze za b o r cze. O statni oficjał pilicki został w spom niany w 1784 r. z racji w izytacji parafii K oziegłow y P rzez cały ten czas K on sy sto rz O kręg o w y w L elow ie, a później w P ilicy podlegał w ładzy K o n sy sto rza G e n eraln e g o K rako w sk iego
T em uż k onsy sto rzo w i podlegały dw ie inne p arafie - K o zieg ło w y i K ozie- głów ki, które w chodziły w skład dekanatu b y to m sk ieg o z czasem nazyw anego „decanatus B yto m iensis seu S ev erie n ien sis” 17. P od k o n iec X V I w. w zm ian kow ano pierw szy raz oficjalat okręgow y w B yto m iu , który za p rze sta ł d z ia łalności na początku X V III s tu le c ia 18. Z apew ne od teg o m o m entu w ładzę sądow niczą na tym terytorium spraw ow ał o ficja ł g en e raln y k rako w sk i. Jednak ze w zględu na zbyt dużą odległość bezpośred n io nie w y k o n y w ał on czynności o ficjalskich, lecz zlecił spraw ow anie tej fun k cji szefo w i p o b lisk ie g o k o n systorza p ilickiego. Z achow ał się p rzekaz na ten tem at o d n o śn ie do ks. A n toniego F ran ciszk a D unin K ozickiego p re p o zy ta i o fic ja ła p ilic k ie g o , d eleg ata biskupiego, w izy tato ra generalnego, który w 1784 r. w izy to w ał parafię K o z ie g ło w y 19,
N ieco inaczej w y glądała spraw a p o d leg ło ści sąd o w n ictw u k o ścieln e m u p a rafii S taro krzepice, B yła to je d y n a parafia, k tó ra p rz y n a le ż a ła później do archidiecezji często chow skiej, w okresie staro p o lsk im zaś w c h o d ziła w skład diecezji w ro cław skiej. P oczątkow o fu n k c jo n o w ała w ram ach arch ip rezb iteratu o leskiego w archid iak o n acie opolskim . N a p rz eło m ie X V III w. w łączo no ją do archip rezb iteratu G orzów Śląski, je d n a k zm ian a ta o k az ała się n ietrw ała, gdyż niebaw em p o w ró ciła do arch ip rezb iteratu o lesk ieg o . T e p rzem ian y p o czątkow o nie m iały w iększego zn aczenia w zw iązku z sąd o w n ictw em k o ściel
15 J. R z e p a. O rganizacja terytorialna sądow nictw a kościelnego w diecezji krakow skiej do pierw szego rozbioru Polski, RTK 4(1957), z. 3, s. 100.
16 Inw entarz parafii K oziegłow y. A ACz sygn. II 447: D ekret reform acyjny z 1 X II 1784 r. w ydany w Pilicy przez A ntoniego Franciszka D unin K ozickiego p repozyta i oficjała pilickiego delegata biskupiego, w izytatora generalnego, s. 109-113.
A kta w izytacji dekanatów' bytom skiego i p szczyń skieg o d o ko n a n ej iv roku 1598 z polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa kra ko w skieg o , w yd. M. W ojtas, K atow ice
1938. s. 25.
18 W. M ii 1 I e r. D iecezja krakow ska w relacjach biskupów z X V II-X V III wieku, „R oczniki H um anistyczne” 13(1965), z. 2, s. 86; R z e p a . dz. cyt., s. 100.
IJ J. K r a c i k, Parafie księstw a siew ierskiego w dobie baroku i katolicyzm u o św ie conego, w: Siew ierz - C zeladź - Koziegłowy. Studia i m a teria ły z d ziejó w Siew ierza i k się stw a siew ierskiego, red. F. Kiryk, K atow ice 1994, s. 543.
nym , gdyż ju ry sd y k c ję nad S tarokrzepicam i m iał archidiako n opolski. Pod kon iec X IV w. u trac ił on sw oją w ładzę sąd o w n iczą na rzecz bisk up a w roc ław sk ieg o i je g o oficjała. Z czasem je d n a k ob ow iązk i sędziego biskupiego p rz ejął sp ec ja ln y duchow ny, zw any kom isarzem . R ezyd ow ał on w O polu i je m u w łaśn ie p o d leg ała p arafia S ta ro k rz ep ice20. T en stan utrzym ał się do k o ń ca o m aw ian e g o okresu.
W LATACH NIEW OLI NARODOW EJ
D o isto tn y c h zm ian w org an izacji terytorialnej sąd o w n ictw a kościelnego d o szło w cz asie n iew oli narodow ej. P rzem iany te zaszły w raz z upadkiem R zec zy p o sp o lite j, a w kolejnych latach były k o n sek w e n cją w ojen n apoleoń skich. O b sza r przyszłej archidiecezji cz ęsto chow skiej p o d o b n ie ja k w okresie staro p o lsk im znów zn alazł się w n ew ralg iczn y m punkcie. T ym razem w m iej scu tym d o ch o d z iło do ciągłych zm ian granic p o lity czn y ch . W raz ze zm ia nam i na m ap ie p olitycznej now e w ładze doży ły do trw ałych uregulow ań w ad m in istra c ji tery to rialn ej K ościoła kato lickieg o.
Z araz po trze cim rozbiorze P olski w ładze p ru sk ie zlikw idow ały konsy- sto rze o k rę g o w e na północny ch obszarach o m aw ian ego teryto rium . Stało się tak w p rz y p ad k u K o n sy sto rza O kręgow eg o w R ad om sku , który ju ż nigdy nie w zn o w ił sw ojej d ziałaln o ści. P odobnie było z K o nsystorzem O kręgow ym w W ielu n iu , na tem at którego w iadom ości były sp rzeczne. Z daniem jed ny ch z lik w id o w an o go pod koniec X V III stulecia, n ato m iast inni podają, iż uległ on lik w id acji w 1815 r. W tedy to m iał być zn iesio n y o ficja la t generalny w Ł o w iczu . K ilk a dni w cześniej arcybisku p g n ieźn ień sk i Ignacy R aczyński u tw o rz y ł „a d m in istrac ję generalną części arch id iecezji g n ieźn ieńsk iej objętej g ra n ic am i K ró le stw a P o lsk ie g o ”21, w skład której w eszło rów nież w spom niane tery to riu m . Jed n a k przez cały ten czas nad tym i terenam i w ładzę
20 J. J u n g n i t z, V isitalionsberchte d er dioecese B reslau, A rchidiakonat Oppeln, B reslau 1904, s. 50. 334-335; W. U r b a n, Studia n ad d zieja m i w rocław skiej diecezji w p ie r w s ze j p o ło w ie X V w ieku. W arszaw a 1959, s. 75; B. K u m o r, G ranice m etropolii i d iece zji p o lskich , A BM K 23(1971), s. 387; S. L i t a k, Struktura terytorialna Kościoła ła ciń skieg o w P olsce w 1772 roku, Lublin 1980, s. 366, M ateriały do atlasu historycznego ch rześcijań stw a w Polsce, t. 4.
21 B. K u m o r, G ranice m etropolii i diecezji polskich, A BM K 20(1970), s. 354-355; Z. S k i e ł c z y ń s k i , A rchidiecezja w arszaw ska w latach 1818-1830, w: Studia z h is torii K ościoła w P olsce, red. E. H. W yczaw ski, t. IV, W arszaw a 1978, s. 56-57.
sądow niczą spraw ow ał K onsystorz G eneralny Ł o w ick i, o czym św iadczą liczne dokum enty z o ficjalnym nadrukiem w sp o m n ian eg o k o n sy sto rza , p rz e chow yw an e w A rchiw um A rchid iecezji C zęsto ch o w sk ie j22. P ism a w ysyłane z k o n sy sto rza łow ickiego posiadały p ieczęć i p od pis m iejsco w eg o oficjała, m im o iż adm in istrato rem tej części arch id iece zji g n ieźn ie ń sk ie j był ks. Andrzej W ołłow icz, archidiakon w a rszaw sk i23. N ieb aw em zo stał on ad m in i stratorem d iecezji w łocław skiej, która o trzy m a ła now e g ran ice i o b jęła sw oim zasięgiem tery to riu m w ieluńskie i rad o m sz cza ń sk ie . D iec ezję k ujaw sko- -kaliską, bo taką od tej pory nosiła nazw ę, biskup no m in at W ołło w icz objął pod kon iec 1818 r., a ju ż 1 styczn ia 1819 r. uno rm o w ał stru k tu ry teryto rialn e sądow nictw a k o ścielnego na tym obszarze. P o tw ie rd ził istn ie n ie K o n sy sto rza O kręgow ego w W ieluniu w daw nych g ran icach i ró w n o c ześn ie ery g o w ał n o wy K onsystorz O kręgow y w P io trkow ie T ry b u n alsk im , któ ry o b jął sw oim z a sięgiem m .in. dek an at brzeźnicki i rad o m sz cza ń sk i oraz p arafie z byłej diecezji krakow skiej a. Z anim je d n a k b ędziem y k o n ty n u o w ać om aw ianie dziejów sąd o w n ictw a kościelnego na tym tery to riu m w latach n iew oli n aro dow ej, przedstaw im y h istorię w spom nianych p arafii z d iece zji k rak ow skiej.
W raz ze zm ianam i politycznym i w ładze zab o rcze d ąż y ły to z a ta rcia w szel kich śladów stru k tu r k ościelnych z m inionego ok resu. Po drug im i trzecim rozbiorze P olski okolice C zęstochow y i K o ziegłów w eszły w skład państw a pruskiego. Jeszcze przed tym i w y darzeniam i w 1791 r. b isk up krakow ski utw orzył dek an at częstochow ski. P ozostałe p arafie z o m aw ian eg o teryto rium pozostały w d ekanacie lelow skim , przem ian o w an y m pó źn iej na p ilick i, oraz w now o u tw o rzo nym dekanacie siew iersk im 23. D la za p e w n ie n ia o piek i nad tymi parafiam i, które były o ddzielone k ordonem g ra n iczn y m , b isk up k ra kow ski m ianow ał o ficjałem dziek an a b y to m sk ieg o ks. F ran c isz k a P aw ła B artuzela. N iestety, tego ro zw iązan ia nie p o p arły w ład ze p ru skie, dlatego
Processus decanatus B rzeznicensis 1811-1816, A A C z sygn. II 221; W. W 1 a ź I a k, P rzeszłość sądow nictw a kościelnego na terytorium oficja la tu okręgow ego w P iotrkow ie T rybunalskim , „Z eszyt Naukowy W ydziału A dm inistracyjno-P raw nego A P w C zęstochow ie” 1(2001), s. 18-19.
23 Z. S k i e ł c z y ń s k i , Andrzej W ołłow icz archidiakon w arszaw ski, a dm inistrator terenów p rzyszłej archidiecezji w arszaw skiej (1815-1818), W A W 56(1974), s. 154-157.
24 R ozporządzenia w ładz diecezjalnych, A ACz sygn. III 416: P ism o A ndrzeja Bogorii W olłow icza nom inata biskupa i adm inistratora d iecezji kaliskiej, orderów O rła B iałego, św ię tego A leksandra N ew skiego i św iętego Stanisław a kaw aler. W W arszaw ie dnia 1 stycznia
1819 roku, s, 81-84.
25 J. J a n c z a k, Ziem ia siew ierska w okresie p ru skim (1795-1806/1807), w: Siew ierz - C zeladź - K oziegłow y, s. 619-620; K r a c i k. dz. cyt., s. 543.
o ficja ł biskupi u stąp ił z zajm ow aneg o stanow isk a. R ó w n ocześnie opiekę nad tym i teren am i p rz ejął biskup w rocław ski, który w 1799 r. ery go w ał K om i sariat S iew iersk i na praw ach oficjalatu okręgow ego . K om isarzem biskupim z o stał ks. dr M arcin S iem ieński pro b o szcz parafii K oziegłów ki. W rok pó ź niej tereny te zostały form aln ie w łączone do d iecezji w rocław skiej, jedn ak stan ten o k az ał się n ietrw ały, gdyż w 1811 r. biskup Jó z e f C h ry stian Hohen- lohe p rz ek az ał w ładzę nad tym obszarem b iskup ow i krako w skiem u A nd rzejo wi R aw ie G a w r o ń s k i e m u W tym też czasie utracił sw oją w ładzę ks. S ie m ień sk i, zaś spraw y sądo w n ictw a k ościeln eg o po dleg ały bezp ośredn io o fic ja ło w i g en e raln em u krakow skiem u. Ś w iadczy o tym o b fita k orespondencja p rz e sła n a do d ziek an a częstoch ow skiego . O statn ie p ism o z konsystorza k ra k o w sk ieg o w y słan e do dziek an a cz ęsto ch o w sk ieg o m iało datę 12 m arca 1819 r. i za w iera ło podzięk o w an ie za d o ty ch cz aso w ą w sp ó łp racę2'. M im o iż k ilk a m iesięcy w cześniej n astąpiły zm iany w o rg an izacji terytorialnej K o ścio ła k ato lick ieg o w K rólestw ie P olskim , to fak ty czn ie dopiero na p o czątk u 1819 r. w ładza d iece zjaln a u re g u lo w ała ustrój sądow nictw a k o ścieln e g o na tym obszarze.
O fa k cie u stan o w ien ia K onsystorza F oraln eg o P io trk ow sk ieg o, który ob ej m ow ał zn a c z n ą część obszaru późniejszej arch id iecezji, d uchow ni i wierni d o w ied z ie li się z listu p astersk ieg o ad m in istrato ra d iecezji kujaw sko-kaliskiej z 1 sty czn ia 1819 r. Jed n ak w łaściw e d yspo zy cje w tej sp raw ie zostały w yda ne 10 lu teg o tr. w liście do p ierw szego o ficja ła p io trk o w sk ieg o ks. M ikołaja L efran ca. P o czątk o w o tery to riu m o ficjalatu p io trk o w sk ieg o na om aw ianym o b sza rze o b ejm o w ało cztery dekanaty: brzeźn ick i, często ch o w sk i, (część tu- szy ń sk ieg o ) i ra d o m szczań sk i. W sierp n iu 1819 r. dek an aty te otrzym ały now e g ra n ic e, zaś z części tery to riu m dekanatu tu szy ń sk ieg o utw orzono de k an at p io trk o w sk i. N ie było to o stateczne ro z w iązan ie, g dyż w 1823 r. biskup w ło cław sk i Jó z e f K oźm ian zlik w id o w ał K onsysto rz F o ralny W ieluński, a dw a z p o d leg ły ch m u dekanatów : k rzepicki i w ielu ński w łączył do oficjalatu
"6 B. K u m o r, Brew e p apieskie w łączające N owy Śląsk do diecezji wrocławskiej, A BM K 16(1968), s. 311-314; t e n ż e . Ustrój i organizacja K ościoła polskiego W okresie n iew oli na ro d o w ej (1 7 7 2 -1 9 1 8 ), Kraków 1980. s. 183-184, 509; F. M a r o n , Proces kszta łto w a n ia w schodniej granicy biskupstw a w rocław skiego na tle w ydarzeń politycznych p rzeło m u X V III i XIX wieku. P rzyczynek do genezy b ulli „De salute anim arum ”, „Śląskie S tudia H isto ry czn o -T eo lo g iczn e” 4(1971), s. 424.
A kta d ziekana częstochow skiego z okresu diecezji krakow skiej i kujaw sko-kaliskiej 1816-1819, A A C z sygn. II 260: Pism o K onsystorza G eneralnego K rakow skiego z dnia 12 III 1819 r„ k. 46.
piotrkow skiego. Stan ten utrzym yw ał się do czasu re p resji carskich po pow staniu styczniow ym , kiedy zreo rg an izo w an o sieć d ek an aln ą. Od 1868 r. na tej części om aw ianego tery torium fu n k c jo n o w ał d ek a n at częstochow ski i now oradom ski oraz kilk a parafii w d ekanacie p io trk o w sk im . D ek anat w ie luński w szedł w skład oficjalatu kalisk ieg o . W o statn im roku istn ien ia oficjalató w , pod koniec pierw szej w ojny św iato w ej, b isk u p w ło cław sk i S ta nisław K azim ierz Z dzitow iecki utw orzył now e d ek an aty , je d n a k granice w spom nianych o ficjalatów nie uległy zm ian ie28.
P oczątkow o o b sada p erso n aln a k o n sy sto rza p io trk o w sk ieg o i w ielu ńsk ieg o składała się z o ficja ła i surogata. D opiero w p ó ź n iejsz y ch latach oficjał piotrkow ski o trzym ał do pom ocy ase so ra i notariu sza. W drugiej połow ie XIX w. pracę w k o n systorzu rozpoczął o b ro ń ca w ęzła m ałżeń sk ieg o . W tym czasie k on systorz piotrkow ski podlegał K o nsysto rzow i G en eraln em u W ło c ław skiem u, gdyż k onsystorz k aliski, do k tó reg o w cześn iej przy należał, w 1885 r. otrzym ał tylko p raw a k o n sy sto rza okręg o w eg o . O d p ierw szy ch lat istn ien ia k o n sy sto rza p iotrkow skiego je g o sied zib a m ieściła się w K am ień sku, gdzie m iał b eneficjum pierw szy oficjał. W 1847 r. je g o n astęp c ą został ks. A ndrzej M ulzow , który rezydo w ał w Ł a sk u 29. O d teg o m o m en tu w tej m iejscow ości była kan celaria ko nsystorska. Po śm ierci dru g ieg o o ficjała now ym o ficjałem ko nsy sto rza został do ty ch czaso w y surog at ks. P aw eł Ś w iąt kow ski, który był pro boszczem pio trko w skim . Z ap ew n e d lateg o ad m in istrato r diecezji k ujaw sko-kaliskiej ks. M ichał M arszew sk i p rz en ió sł sied zib ę k on sy storza z Ł asku do P iotrkow a T ry b u n a lsk ie g o 3'1, N a stęp cy ks. Ś w iątk o w skiego, pom im o iż nie w szyscy byli p ro b o szczam i p io trk o w sk im i, to jed n ak bez w y jątk u w tym m ieście u trzym yw ali k an c elarię k o n sy sto rsk ą. N ależy nadm ienić, iż w ielu innych pracow ników k o n sy sto rza p ra co w ało w d u szp a sterstw ie p arafialnym na terenie P io trk o w a T ry b u n a lsk ie g o lub posiadało ben eficja k o ścieln e w pobliżu tej m iejsco w o ści31. T en sposób an g ażo w ania pracow ników ko nsy sto rza w ynikał zapew ne z tego, iż fu n d u sz pań stw o w y na utrzym anie tej instytucji był ciągle niew y starczający .
28 W. W 1 a ź 1 a k, O rganizacja oficjalatu /o r a ln e g o p io trko w skieg o w latach 1819- 1918, „C zęstochow skie Studia T eologiczne” 28(2000), s. 287-293.
24 K siądz A ndrzej M ulzow , „Pam iętnik R elig ijn o -M o raln y ” 29(1855). s. 42-44. 30 K sięga reskryptów dekanatu w ieluńskiego, A A Cz sygn. II 403: Pism o adm inistratora diecezji kujaw sko-kaliskiej ks. M ichała M arszew skiego do dziekana dekanatu w ieluńskiego z 18 I 1856 r„ k. 145.
W p o d o b n y sp osób był rozw iązany p ro blem fu n k c jo n o w an ia konsystorza o b słu g u jące g o re sztę parafii na om aw iany m tery to riu m w okresie niewoli n aro d o w ej. C h o d ziło o o środki d uszp astersk ie, k tó re po zostały przy diecezji krak o w sk iej z d aw n eg o K om isariatu S iew iersk ieg o po 1818 r. B yło to kilk a n aście p arafii leżący ch na teren ie trójkąta: O lsztyn, K oziegłow y i Kromo- łó w 3J, P o d le g ały one p oczątkow o K onsystorzow i O k ręg ow em u w K ielcach, któ ry z cz asem otrzy m ał u p raw n ien ia k o n sy sto rza gen eraln eg o . B yło to zw ią zane z p rz em ian am i zachodzącym i w stru k tu rach ad m in istracji diecezjalnej na tych te re n a c h 33. T aki stan sado w n ictw a k o ścieln e g o na tym obszarze u trzy m ał się do 1925 r., kiedy p arafie zlo k alizo w an e w tej części diecezji kieleck iej w eszły w skład now o pow stałej d iecezji częstoch ow sk iej.
N im je d n a k C zęsto ch o w a stała się sto licą now ego b isk upstw a, w m ieście tym re zy d o w ał od 1918 r. w ik ariu sz g eneralny i w ice o ficjał Sądu B iskupiego. B ył nim b isk u p po m o cn iczy d iecezji k u jaw sk o -k alisk iej W ład ysław K rynicki K iero w ał on T ry b u n a łe m P om ocniczym w C zęsto ch o w ie, który nazyw ano też O k ręg o w y m S ądem K ościelnym . D ziałał on n a bazie fu nk cjo n u jąceg o w cześ niej na tym tery to riu m oficjalatu o k ręgow ego pio trk o w sk ieg o , który został zlik w id o w an y na p o d staw ie now ych p rzepisów K odeksu P raw a K anonicznego. O d d z ie lo n o w tedy spraw y ad m in istracy jn e od sąd o w n iczych - pierw szym i k iero w ała K u ria D iecezjaln a, zaś drugim i Sąd B iskupi. C zęstoch ow ski Sąd O k ręg o w y p o d leg ał T rybunałow i G eneralnem u w e W ło cław k u 34. Z ostał on u tw o rz o n y d la p o łu d n io w y ch obszarów d iecezji w ło cław sk iej, które w kilka lat pó źn iej w eszły w skład diecezji cz ęstochow sk iej.
W D IECEZJI CZĘSTOCHOW SKIEJ
W w y n ik u reo rg an iza cji stru k tu r adm in istracji ko ścieln ej w P olsce 28 paź d ziern ik a 1925 r. zo stała utw o rzo n a d iece zja często cho w ska. Ju ż na początku
32 P apiestw o w obec spraw y p o lskiej w latach 1772-1864, w ybór źródeł opr. O. B eiersd o rf, W rocław 1960, s. 275.
33 Synodus dioecesana K ielcensis 1927, K ielce [1927], s. 7-8; B. K u m o r, O rgani zacja teryto ria ln a d iece zji kieleckiej, „N asza P rzeszłość” 17(1963), s. 214-226; D. O 1 - s z e w s k i , Ż ycie religijne w diecezji kieleckiej w X IX w ieku, „N asza P rzeszłość” 57(1982), s. 119-120.
34 R o zp o rzą d zen ia diecezjalne. 1. N om inacja w ikariuszów generalnych. 2. Nominacja w iceo ficja ló w Sądu Biskupiego. 3. Kuria Biskupia D iecezjalna. 4. S ąd B iskupi, „K ronika D iecezji K u ja w sk o -K alisk iej” 12(1918), s. 331-334.
n astępneg o roku biskup częstochow ski T eo d o r K u b in a zo rg an izo w a ł Sąd B is kupi. P ierw szym o ficjałem został ks. M arian N assałsk i. W sp ó łp raco w ało z nim kilku sędziów prosynodalnych, o b ro ń ca w ęzła m ałże ń sk ie g o , p ro m otor sp raw iedliw ości i notariusz. W kilka lat później w S ąd zie B isku pim ro zp oczął pracę w iceo ficjał, którym został ks. W łady sław G acek. W 1937 r. po u stąp ie niu ks. N assalsk ieg o now ym oficjałem został ks. A lojzy Ja to w tt33. W o k re sie okupacji h itlerow skiej w ystąpiły u tru d n ien ia w d ziała ln o śc i Sądu B is kupiego w C zęstochow ie. B rak było zu pełnego ko ntak tu z W arth egau , gdzie N iem cy zam knęli praw ie w szystkie k ościoły. N ieco lep sza łącz n o ść była z parafiam i prow incji g órnośląskiej. Po za k o ń czen iu d ziałań w ojen n y ch n aj więcej spraw sądow ych d otyczyło n iew ażn ości m ałż e ń stw a 36.
W now ej rzeczyw istości sp o łeczn o -p o lity czn ej P o lsk i w o k re sie p o w o jen nym d oszło do ingerencji w ładz pań stw o w y ch w d ziała ln o ść S ądu B isk u p ie go. W 1953 r. pod naciskiem w ładz k o m u n isty c zn y ch ze stan o w isk a o ficjała m usiał u stąpić ks. Jatow tt. N a je g o m iejsce został m ian o w an y ks. W alenty P atykiew icz, je d n a k ju ż po dw óch latach urząd ten p rz ejął p on o w n ie p o p rzedni o ficjał. N ow y biskup często ch o w sk i Z d zisław G oliń sk i w 1954 r. zw ołał p ierw szy synod diecezjalny. Z ostali w y zn aczen i sęd z io w ie synodalni, nowi obrońcy w ęzła m ałżeńskiego, pro m o to r sp ra w ied liw o ści i n o tariu sz37.
K olejne zm iany w składzie p ersonalnym Sądu B isk u p ie g o n astąp iły p o d czas działalności trzeciego biskup a cz ęsto ch o w sk ieg o S te fan a B areły , który do tychczasow ego o ficjała m ianow ał w ik ariu szem g en eraln y m , zaś w jeg o m iejsce no m inację otrzym ał ks. F ranciszek M usiel. Był on je d n a k pełniącym obow iązki oficjała, zaś w 1962 r. został o statec zn ie w ice o ficjałem . W 1965 r. pracam i Sądu kierow ał ks. Jan W alicki, który w dw a la ta późn iej otrzym ał nom inację na urząd oficjała. W tym czasie n astąp iły liczn e zm ian y p erso nalne, pow ołani zostali m .in. audytorow ie sąd u 38. Po śm ierci ks. W alickiego
35 J. Z w i ą z e k , D zieje diecezji często ch o w skiej w o kresie II R zeczypospolitej, C zęstochow a 1990, s. 92-99.
36 J. K u b i c a , K atolicki kościół p a ra fia ln y dla P olaków p o w ia tu w ieluńskiego w Rudzie. D zieje p ra cy duszpasterskiej p o d okupacją n iem iecką od 18 X 1941 r. do 18 1 1945 r., „W iadom ości D iecezjalne” 24-31(1957), s. 162-165; A. J a t o w t t, O rganizacja i d ziałalność Sądu B iskupiego w C zęstochow ie, „W iadom ości D iecezjaln e” 24-31(1957), s. 340; C. T o m c z y k, D iecezja częstochow ska w latach o ku p a cji h itlero w skiej 1939- -1945, w: Studia z historii K ościoła w Polsce, s. 268 n.
37 W. W 1 a ź 1 a k, D zieje diecezji częstochow skiej w o kresie d zia ła ln o ści biskupa Z dzisław a G olińskiego (1951-1963), K raków 2000, s. 164.
38 K. K o ś c i ó w, Sąd B iskupi diecezji częstochow skiej, „C zęstochow skie Studia T eologiczne” 2(1974), s. 147-148.
now ym o ficja łe m zo stał ks. Z dzisław W ajzner, a w iceo ficjałem m ianow ano ks. K rz y szto fa S k u b a łę 39. W zw iązku z utw o rzeniem m etropolii często cho w skiej p o w stał S ąd M etropolitaln y, je d n a k ta tem aty k a w y k racza ju ż poza zak res teg o ż artykułu.
ZAKOŃCZENIE
O bszary p rzyszłej arch id iecezji częstochow sk iej w ch od ziły w skład arch i d iece zji g n ieźn ie ń sk ie j, d iecezji krakow skiej i d iecezji w rocław skiej. Na tery to riu m tym istn iały następ u jące k o n sy sto rze o kręgow e: bytom ski, le- low ski, p ilic k i, ku rzelo w sk i, opolski, radom szczańsk i, w ieluński i uniejow ski. Po upad k u P olski zostały one zlikw idow ane, a ich fu n k cje przejęły konsy sto rze g en eraln e: krakow ski i łow icki oraz istn iejący zaledw ie k ilkanaście lat K o m isariat S iew iersk i. Po likw idacji tego o statn ieg o tery to riu m dotychczas mu p o d leg łe stan o w iło strefę w pływ ów K o n sy sto rza O k ręg ow ego K ieleckiego, który po pew ny m czasie o trzym ał upraw n ien ia k o n sy sto rza generalnego. Na sz c zeg ó ln ą uw agę zasłu g u je K onsystorz F oralny P iotrko w sk i, który jak o jeden z n iew ielu na by ły ch ziem iach p olskich p rzetrw ał cały okres zaborczy. Na je g o b az ie tery to rialn ej eryg ow ano T rybun ał P om o cniczy w C zęstochow ie. N ieb aw em T ry b u n ał ten w zw iązku z utw orzeniem diecezji częstochow skiej zo stał p rz ek ształco n y w Sąd B iskupi. Po ustan o w ien iu C zęstoch ow y siedzibą m etro p o lity m iasto to w zbogaciło się o Sąd K ościelny drugiej instancji.
39 M. S z c z e p a ń s k i , D ziałalność Sądu B iskupiego diecezji częstochow skiej w latach 1974-1998, w: B łogosław ione choć trudne czasy. S iedem dziesięciopięciolecie K oś cioła często ch o w skie g o , C zęstochow a 2000, s. 154-155.
ON THE HISTO R Y OF THE O RG A N IZATIO N O F T H E C H U R CH JU D ICIA R Y IN TH E CZĘSTO CH OW A A R C H D IO C ESE
S u m m a r y
The past o f the church judiciary in the C zęstochow a diocese w as linked w ith num erous political transform ations in this area and, consequently, with the transform ations as regards the territorial adm inistration o f the C atholic Church. T ogether w ith the fall o f the Polish Republic, the netw ork o f offices was reorganized. The occupational authorities had done aw ay w ith the hitherto regional consistories, and replaced them w ith new offices. D espite those changes, the head o f a consistory still had the church authorities in respect to the ju d iciary and the adm inistrative authority w hich gained in im portance after the archdeaconry had been liquidated. Those changes came about in 1918 when by virtue o f the new C anon Law Code the offices were liquidated. An A uxiliary T ribunal w as established in C zęstochow a w hich was soon transform ed into the Episcopal C ourt o f the new ly erected C zęstochow a diocese. After a few dozen years, when the C zęstochow a church province w as erected, M etropolitan Court w as established on the basis o f the above m entioned C ourt.
Translated by Jan Kłos
Słow a kluczow e: archidiakonat, konsystorz, oficjalat, sądow nictw o kościelne, archidiecezja
częstochow ska.
