R
E
C
E
N
Z
J
E
___________________________________________________________
STUDIA POLONIJNE T. 30. Lublin 2009
Adam B o b r y k, Odrodzenie narodowe Polaków w Republice Litewskiej
1987-1997
, Torun´: Dom Wydawniczy DUET 2005, cop. 2006, ss. 554.
Ksi ˛az˙ka Adama Bobryka pos´wie˛cona zostađa mniejszos´ci polskiej na Litwie. Mimo z˙e w tytule opisywany okres ograniczony zostađ do lat 1987-1997, to w rze-czywistos´ci cezury czasowe obejmuj ˛a lata 1944-1997, a nawet 2001. Autor, adiunkt Zakđadu Socjologii Stosunków Politycznych Instytutu Nauk Spođecznych Akademii Podlaskiej w Siedlcach, jest socjologiem, dziennikarzem i publicyst ˛a. Omawian ˛a, niezwykle obszern ˛a ksi ˛az˙ke˛ przedstawiđ jako efekt wieloletnich badan´ naukowych oraz dos´wiadczen´ wynikaj ˛acych z osobistych kontaktów z przedstawicielami Polaków zamieszkuj ˛acych Litwe˛.Prezentowane zagadnienia maj ˛a charakter wielopđaszczyznowy. Dotycz ˛a aspektów demograficznych, kulturowych, politycznych, religijnych, prawnych i organizacyj-nych. Spoiwem tych tres´ci jest problematyka statusu Polaków i jej odniesienie do w ˛atków historycznych i wspóđczesnych realiów litewskich. Adam Bobryk uzasadnia to wskazuj ˛ac, iz˙ okres 1987-1997 byđ kluczowy dla odradzania sie˛ polskiej toz˙sa-mos´ci w tym kraju. Koniec lat osiemdziesi ˛atych oznaczađ bowiem erozje˛ systemu komunistycznego i osđabienie pan´stwa radzieckiego. Pojawiđy sie˛ symptomy odrodze-nia narodowego, czego wyrazem byđa akcja zbieraodrodze-nia podpisów na rzecz retransmisji Telewizji Polskiej oraz tworzeniem polskich organizacji, placówek os´wiatowych, a takz˙e zwie˛kszone zainteresowanie kultur ˛a i tradycj ˛a. Naste˛pnie, w latach 1990-1991 doszđo do odrodzenia sie˛ pan´stwowos´ci litewskiej, co przyniosđo zarówno zjawiska pozytywne, np. swobode˛ dziađania organizacji spođecznych, jak i negatywne, w posta-ci wzrostu litewskiego nacjonalizmu.
Praca podzielona zostađa na dwie cze˛s´ci. Pierwsza z nich jest wprowadzaj ˛aca w analizowan ˛a problematyke˛Ŧ „Polacy w Litewskiej Socjalistycznej Republice Ra-dzieckiej w latach 1944-1986”. Przedstawione zostađo tam pođoz˙enie Polaków za-mieszkuj ˛acych Litwe˛ w okresie powojennym. Na te˛ cze˛s´c´ skđada sie˛ dziewie˛c´ roz-dziađów. Pierwszy pos´wie˛cony zostađ procesom przesiedlen´ i ekspatriacji ludnos´ci polskiej. Autor zwraca uwage˛ na wiele istotnych zjawisk, takich jak stosunek wđadz LSRR do wyjez˙dz˙aj ˛acych, liczebnos´c´ (379 498 osób che˛tnych do wyjazdu), czas trwania akcji od 1944 do 1959 i wreszcie jej nate˛z˙enie w róz˙nych okresach. Drugi rozdziađ dotyczy liczebnos´ci Polaków, trzeci Ŧ polskoje˛zycznych s´rodków masowego przekazu, czwartyŦ szkolnictwa, pi ˛aty Ŧ z˙ycia kulturalnego. Kolejne zas´ pos´wie˛cone s ˛a: opiece religijnej, kontaktom z Macierz ˛a, stosunkowi wđadz do Polaków oraz wynaradawianiu i pođoz˙eniu spođecznemu. Rozdziađy te tworz ˛a jednolit ˛a cađos´c´, prezentuj ˛ac ˛a w dos´c´ ponurych barwach z˙ycie Polaków w Litewskiej Socjalistycznej
406 Recenzje
Republice Radzieckiej. Przede wszystkim podkres´lic´ tu nalez˙y fakt, z˙e komunis´ci konsekwentnie d ˛az˙yli do stworzenia tzw. czđowieka radzieckiego, jednostki pozbawio-nej toz˙samos´ci narodowej i religijpozbawio-nej. Aktywnos´c´ kulturalna i os´wiatowa mimo zaan-gaz˙owania wielu wybitnych liderów spođecznos´ci polskiej, byđa skutecznie ogranicza-na dziađaniami zarówno administracyjnymi, jak i poprzez sđuz˙by specjalne.
Druga cze˛s´c´, pod tytuđem „Zmiany spođeczne wynikaj ˛ace z odrodzenia narodowe-go Polaków”, stanowi wđas´ciwy trzon ksi ˛az˙ki. Skđada sie˛ az˙ z dwunastu rozdziađów, podzielonych na podrozdziađy, zawieraj ˛ace szczegóđow ˛a analize˛ zagadnien´.
W pierwszym zaprezentowane s ˛a wszystkie dziađaj ˛ace na Litwie polskie organizacje os´wiatowe, zawodowe, twórcze, kombatanckie, mđodziez˙owe, religijne, gospodarcze, dobroczynne, samopomocowe i polityczne. Rozdziađy drugi Ŧ „Problemy autonomii terytorialnej Polaków” i trzeciŦ „Obrona prawa do posiadania reprezentacji na szczeb-lu samorz ˛adów” stanowi ˛a analize˛ niezwykle trudnych problemów narodowos´ciowo--politycznych, które poradziecka rzeczywistos´c´ stawia przed Polakami na Litwie. Autor zaprezentowađ d ˛az˙enia tej grupy narodowos´ci do decydowania o swoich prawach na szczeblu lokalnym, które zderzaj ˛a sie˛ z centralistycznym stanowiskiem wđadz pan´stwa i odradzaj ˛acym sie˛ litewskim nacjonalizmem. Pisze wprost o represjach i szykanach (s. 167-173). Problem ten pojawia sie˛ i na innych kartach ksi ˛az˙ki, s´wiadcz ˛ac o wci ˛az˙ trudnym pođoz˙eniu Polaków na Litwie. Mimo to pozostađa cze˛s´c´ pracy ma wydz´wie˛k optymistyczny. Rozdziađ czwarty dotyczy uzyskania autentycznej reprezentacji parla-mentarnej, choc´ niepokoj ˛aco pobrzmiewa tu wniosek przeprowadzony z analizy wyni-ków wyborów, z˙e liczba posđów-Polawyni-ków systematycznie maleje.
Rozdziađ pi ˛aty to dos´c´ obszerny opis aktywnos´ci os´wiatowej Polaków. Obok prezentacji szkolnictwa polskiegoŦ od poziomu przedszkolnego po uniwersytecki Ŧ znalazđy sie˛ tu równiez˙ informacje na temat wspóđpracy z Macierz ˛a, a takz˙e moz˙li-wos´ciami ksztađcenia w Rzeczypospolitej Polskiej.
Kolejne strony pos´wie˛cone zostađy rozwojowi prasy i innych mediów, to jest polskich audycji w radiu i telewizji (retransmisji i produkcji rodzimej). Naste˛pny rozdziađ dotyczy szeroko rozumianego z˙ycia kulturalnego, obejmuj ˛acego takie dzie-dziny, jak muzyke˛, pies´ni i tan´ce ludowe, film, teatr, plastyke˛, poezje˛ i ogólnie poje˛ty ruch wydawniczy. Autor wskazuje tu na ogromny rozwój i dynamike˛ kultury polskiej na Litwie po roku 1989. Podobnie ocenia w rozdziale ósmym duszpasterstwo Polaków, dostrzega jednak zagroz˙enia zwi ˛azane z laicyzacj ˛a spođeczen´stwa, daj ˛acym sie˛ odczuc´ brakiem kapđanów posđuguj ˛acych sie˛ je˛zykiem polskim, a wreszcie nacjo-nalistycznymi tendencjami przejawianymi przez niektórych litewskich katolików s´wieckich, a nawet duchownych (s. 355-357).
Rozdziađ dziewi ˛aty ma na tle cađej pracy charakter szczególny. Jest to bowiem szczegóđowa analiza prawno-ekonomiczna stosunków gospodarczych panuj ˛acych na Litwie i pođoz˙enia Polaków. Przedstawiony tu stan jest pesymistyczny, gdyz˙ w proce-sie reprywatyzacji gruntów rolnych i nieruchomos´ci miejskich wyraz´nie zarysowuje sie˛ dyskryminacja osób przyznaj ˛acych sie˛ do polskos´ci. W opisywanym okresie Polacy zostali w znacznie gđe˛bszym stopniu dotknie˛ci tez˙ bezrobociem.
Kolejny, dziesi ˛aty z rozdziađów prezentuje kontakty i wspóđprace˛ z Polsk ˛a. Ich odmroz˙enie nast ˛apiđo wraz z „pierestrojk ˛a”, a szczególnej dynamiki nabrađy wraz z odzyskaniem suwerennos´ci przez Polske˛ i niepodlegđos´ci przez Litwe˛. W rozdziale
407
Recenzje
tym zwraca uwage˛ fakt nawi ˛azania stosunków dyplomatycznych i gospodarczych przez oba kraje. Warte podkres´lenia jest takz˙e to, z˙e obie grupy PolakówŦ zarówno te mieszkaj ˛ace w Rzeczypospolitej, jak i na Litwie wraz˙liwe s ˛a na potrzeby rodaków, o czym s´wiadczy fakt przekazywania pomocy z Macierzy (poprzez organizacje takie, jak Caritas, Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Pomoc Polakom na Wschodzie, oraz liczne fundacje).
Rozdziađ jedenasty dotyczy dos´c´ draz˙liwej problematyki upamie˛tniania miejsc pamie˛ci narodowej Polaków. Oficjalnie wđadze Republiki Litewskiej wspieraj ˛a proces odtwarzania i konserwacji miejsc zwi ˛azanych z kultur ˛a polsk ˛a, a zwđaszcza martyro-logi ˛a naszego narodu. Sztandarowym projektem stađa sie˛ rewitalizacja cmentarza na Rossie. Inne, mniejsze cmentarze i pomniki remontowane s ˛a dzie˛ki pracy organizacji pozarz ˛adowych i osób prywatnych. Cze˛sto spotyka sie˛ to z nieche˛tn ˛a postaw ˛a wđadz lokalnych, nierzadkie s ˛a tez˙ przypadki zwykđego wandalizmu, z wyraz´nym jednak podtekstem narodowos´ciowym (np. niszczone s ˛a tylko groby z polsko brzmi ˛acymi nazwiskami, s. 437). Przy okazji remontów lub przebudowy znikaj ˛a polskie tablice pami ˛atkowe, pomniki itp. Nadzieje autora wzbudzaj ˛a jednak rozwi ˛azania zawarte w traktacie mie˛dzypan´stwowym z 1994 r.
Ostatni z rozdziađów godny jest szczególnego omówienia. Nosi on tytuđ „Polacy na Litwie w polityce wđadz litewskich”. Rozpoczyna go krótkie wprowadzenie, na-wi ˛azuj ˛ace tres´ci ˛a do rozdziađu pierwszego. Adam Bobryk przypomina tu o trudnym pođoz˙eniu ludnos´ci polskiej w Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. Umieszczone po tym teks´cie podrozdziađy nosz ˛a znamienne tytuđy: 1. „Pierwsze symptomy zmian”; 2. „Kwestia je˛zyka”; 3. „Pisownia nazwisk; 4. „Instytucje do monitorowania pođoz˙enia mniejszos´ci”; 5. „Stosunek do kombatantów Armii Krajo-wej”; 6. „Sytuacja mniejszos´ci na tle umów mie˛dzynarodowych”; 7. „Stosunek partii i organizacji spođecznych do polskiej mniejszos´ci narodowej”. Wnioski pđyn ˛ace z tej cze˛s´ci pracy nie napawaj ˛a optymizmem. Wyraz´ny jest, zdaniem autora, rozdz´wie˛k pomie˛dzy duchem oraz liter ˛a traktatów i umów mie˛dzynarodowych, obowi ˛azuj ˛acych oba pan´stwa, a realizacj ˛a ich w praktyce przez strone˛ litewsk ˛a. Polacy spotykaj ˛a sie˛ zatem w zauwaz˙alnym stopniu z przejawami nieche˛ci do urzeczywistniania ambicji narodowych i spođecznych. Pewne zmiany spowodowađo jednak wst ˛apienie tego kraju do Unii Europejskiej.
Ksi ˛az˙ka powstađa na podstawie bogatej analizy z´ródeđ. Szczególnie zwraca uwage˛ wykorzystanie materiađów prasowych (81 tytuđów), ukazuj ˛acych sie˛ w Republice Litewskiej, Rzeczpospolitej Polskiej, na Biađorusi oraz w os´rodkach polonijnych (USA, Kanada, Francja, Wielka Brytania), aktów prawnych i innych dokumentów, wywiadów przeprowadzonych przez autora, pamie˛tników oraz literatury.
Autor udowodniđ teze˛, iz˙ mniejszos´c´ polska na Litwie pragnie stanowic´ integraln ˛a cze˛s´c´ spođecznos´ci tego pan´stwa. W swoich dziađaniach, maj ˛acych na celu zachowanie toz˙samos´ci kulturowej i narodowej, przestrzega obowi ˛azuj ˛acych norm prawnych. Kon-sekwentnie domaga sie˛ jednak wđas´ciwej reprezentacji politycznej, na szczeblu zarówno centralnym, jak i lokalnym, oraz swobodnego funkcjonowania wđasnych organizacji, instytucji os´wiatowych, s´rodków spođecznego przekazu, praktyk religijnych w je˛zyku ojczystym, aktywnos´ci gospodarczej i prawa do kultywowania tradycji oraz pamie˛ci historycznej. Ze wzgle˛du jednak na to, iz˙ praca nie obejmuje ostatnich 11 lat, kiedy
408 Recenzje
to Litwa stađa sie˛, tak jak i Polska, cze˛s´ci ˛a NATO i Unii Europejskiej, moz˙na zapewne oczekiwac´ na kolejn ˛a publikacje˛ Adama Bobryka, która w równie interesuj ˛acy i wy-czerpuj ˛acy sposób zaprezentuje obecn ˛a sytuacje˛ mniejszos´ci polskiej na Litwie.
Aneta Ignatowicz Akademia Podlaska w Siedlcach
Krzysztof B u c h o w s k i,
Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne
postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej pođowie
XX wieku
, Biađystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Biađymstoku 2006,
ss. 469.
Wzajemne relacje polsko-litewskie s ˛a w wyj ˛atkowym stopniu obarczone spus´cizn ˛a dos´wiadczen´ wspólnej wielowiekowej historii. Wielu badaczy wskazuje, iz˙ odrodzenie litewskie, które nast ˛apiđo w kon´cu XIX wieku, a naste˛pnie ksztađtowanie sie˛ Republi-ki LitewsRepubli-kiej w XX wieku, w duz˙ej mierze bazowađo na opozycji wobec polskos´ci. Zwi ˛azane to byđo z konkurencj ˛a kulturow ˛a oraz burzliwymi procesami narodowos´cio-wymi przebiegaj ˛acymi na przestrzeni wieków. Szczególnie odbiđ sie˛ na s´wiadomos´ci fakt asymilacji szlachty Wielkiego Ksie˛stwa Litewskiego i przyje˛cia przez ich potom-ków polskiej opcji narodowej. Kultura i tradycja litewska zostađa przechowana przez ubogie warstwy chđopstwa, co obarczone zostađo duz˙ym stopniem konserwatyzmu, stereotypów i uprzedzen´.
Krzysztof Buchowski jako podstawowy cel swojej ksi ˛az˙ki postawiđ rekonstrukcje˛ wzajemnego postrzegania, jak tez˙ analize˛ mitów, stereotypów obecnych w stosunkach polsko-litewskich. Jak zaznacza sam autor: „Stawiane pytania badawcze dotycz ˛a z´ródeđ, tres´ci, zasie˛gu oraz roli mitów, obrazów i stereotypów w stosunkach mie˛dzy spođeczen´stwami. W omawianym okresie skrystalizowađ sie˛ w oczach Litwinów zdecydowanie negatywny wizerunek Polaków i Polski, pojawiđy sie˛ takz˙e bardzo nieprzychylne polskie opinie o Litwie i Litwinach. Zatem celem opracowania jest równiez˙ odpowiedz´ na pytanie o przyczyny narastania wzajemnych uprzedzen´. Tak poje˛te zadania odnosz ˛a sie˛ do zjawisk nalez˙ ˛acych do kultury duchowej: emocji, pogl ˛adów, ocen, nastrojów i reakcji psychicznych”. Szczególnie waz˙ne jest, z˙e autor zwróciđ uwage˛ na role˛ klimatu emocjonalnego. W sposób istotny ubogaca to wyniki badan´ i stawia w bardziej przejrzystej perspektywie fakty historyczne.
Wielu polskich badaczy zajmowađo sie˛ problematyk ˛a polsko-litewskich relacji czy tez˙ funkcjonowaniem spođeczen´stwa litewskiego oraz polskiej mniejszos´ci narodowej na obszarze tego pan´stwa. Nalez˙y wymienic´ tu m.in. Juliusza Bardacha, Grzegorza Bđaszczyka, Izabele˛ Borucin´sk ˛a, ks. Romana Dzwonkowskiego, Piotra Eberharda, Andrzeja Firewicza, Adama Hlebowicza, Aline˛ Grynie˛, Henryke˛ Ilgiewicz, Mieczy-sđawa Jackiewicza, Jana Jurkiewicza, Tadeusza Katelbacha, Marcelego Kosmana, Zbigniewa Kurcza, Piotra Đossowskiego, Romualda Mieczkowskiego, Krzysztofa Sidorkiewicza, Jana Sienkiewicza, Aleksandra Srebrakowskiego, Jerzego Surwiđo,
