Zmiany organizacji sądów pokoju w Łodzi p o d niemiecką okupacją w czasie I wojny światowej

XXI — 2018

STUDIES II HISTORY O F P O L IS H ST A T E A N D LA W

D O I: 10.34697/2450-6095-sdpipp-21-008 e-ISSN 2450-6095; ISSN 1733-0335

J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k d r , U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i

O RCID : 0000-0003-0733-7709

Z m ia n y organ izacji są d ó w p o k o ju w Ł odzi

p o d niem iecką okupacją

w czasie I w ojn y św ia to w ej

1. Wprowadzenie; 2. Struktury sądowe w porzuconym społeczeństwie; 3. Cesarsko-niemieckie sądy pokoju; 3.1. Zastąpienie struktur obywatelskich przez cesarsko-niemieckie sądy pokoju; 3.2. Organi­ zacja i właściwość cesarsko-niemieckich sądów pokoju; 4. Wprowadzenie „polskich” sądów pokoju; 5. Podsumowanie. Perspektywy badawcze.

1

W czasie I w ojny światowej sądow nictw o m iejskie w Łodzi było kilkakrotnie

reorganizow ane. G dy postępy arm ii niem ieckiej n a froncie w drugiej połowie

sierpnia 1914 r. zm usiły adm inistrację rosyjską (w tym sądy) do ew akuacji1, w y­

w ieziono część akt toczących się spraw, a w ym iar sprawiedliw ości całkowicie za­

m arł2. Poniew aż sędziam i pokoju w przedw ojennej Łodzi byli w większości Rosja­

nie3, to po ich wyjeździe brakow ało kadr, którym i m o żn a by obsadzić stanowiska

1 H.S. Dinter, Spod czarnych dymów. Łódź w latach 1861-1918, Łódź 1978, s. 428.

2 Nie tylko w Łodzi. 8 lipca 1915 r. kancelaria warszawskiego gubernatora wystosowała ode­ zwę n r 804, w której informowała, że został przygotowany osobny pociąg dla wywiezienia akt państwowych z Warszawy. W ymienia m.in. akta Izby Sądowej Warszawskiej, Sądu Okręgowego w Warszawie, I Zjazdu Sędziów Pokoju G uberni Warszawskiej - ogółem 2910 pudeł. W „Gaze­ cie Sądowej Warszawskiej” (dalej: GSW) dodano: „Bez względu na treść tej odezwy, otrzym ali­ śmy inform ację, że tylko akty w sprawach karnych wywieziono, natom iast papiery w sprawach cywilnych pozostawiono na miejscu”, Różne wiadomości, GSW 1915, n r 36, s. 431; „Inaczej się dzieje w naszym kraju. Sądy koronne rosyjskie trzykrotnie porzucały Warszawę i ostatecz­ nie w dniu 17 lipca 1915 r. sądownicy, wyłącznie prawie pochodzący z Cesarstwa, wyjechali na w schód, pozostawiając opieczętowane szafy, a w nich dokum enty i akty, nie troszcząc się ani o los spraw nierozstrzygniętych, ani o dobro kraju i obywateli”, S. Goldstein, Sądownictwo

w okupowanej Polsce, GSW 1915, n r 51, s. 567.

3 A. Korobowicz, Sądownictwo Królestwa Polskiego 1876-1915, Lublin 1995, s. 136-141; J. Machut-Kowalczyk, Początki łódzkiego sądownictwa, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Pol­ skiego” 2014, t. XVII, s. 152-159.

1 4 0 J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k

sądowe4. P odobna sytuacja m iała m iejsce rów nież w innych częściach K rólestw a

Polskiego. Potw ierdza taki stan rzeczy naw et doniesienie z prasy niem ieckiej, o p u ­

blikow ane n a łam ach GSW 5. D latego rosyjskie sądy pokoju zostały doraźnie za­

stąpione przez stru k tu ry obywatelskie6. G dy w ym iar sprawiedliwości przejm owali

Niemcy, najpierw w prow adzone zostały sądy niem ieckie, a w listopadzie 1916 r.

okupant zdecydow ał się n a zorganizow anie tzw. polskich sądów pokoju. C ezu rą

kończącą rozw ażania w niniejszym artykule będzie m o m en t w prow adzenia sądów

królew sko-polskich - 1 w rześnia 1917 r.

2

Po opuszczeniu Łodzi przez władze rosyjskie m iasto ogarnął chaos. M ieczy­

sław H e rtz pisze:

w pierw szej chwili zapanow ało przekonanie, jakoby wszelkie k o n trak ty i um owy, pisa­ ne czy zwyczajowe, przestały obow iązyw ać i każdy m oże się kierow ać sw em i egoistycz­ n ym i p o p ęd a m i - nie licząc się z tem , czy w yrządza jakąś krzyw dę bliźniem u. I oto p rzestano płacić zobow iązania [...] słow em , groziła m iastu dezorganizacja i an arch ia7.

Sprawy będące w toku i bieżące czekały n a rozpatrzenie. D oraźne stru k tu ry są­

dowe zorganizow ała m ilicja obywatelska8. O rg an em w ym iaru sprawiedliw ości od

g ru d n ia 1914 r. był sąd dzielnicy m ilicyjnej9. W edług R egulam inu Sądowego O by­

4

Z. Głębocki, Narodowość i stopień wykształcenia sądowników w Królestwie Polskim, „Prze­ gląd Prawa i Adm inistracji” 1894, R. XIX, s. 1020-1021; J. Machut-Kowalczyk, Wymogi usta­

wowe i postulaty wobec kwalifikacji sędziów pokoju w świetle doniesień praktyki, wyrażanych opinii i dyskusji toczącej się na łamach czasopism w X IX w., „Studia z Dziejów Państwa i Prawa

Polskiego” 2015, t. XVIII, s. 82 i 88.

5

Na łamach GSW czytamy o artykule, który ukazał się w „Norddeutsche Allgemeine Zeitung” - o problemach, z jakimi borykali się Niemcy przy przywracaniu funkcjonowania wym iaru spra­ wiedliwości na ziemiach polskich po lewej stronie Wisły. Głównym były braki kadrowe: sędziowie (w większości Rosjanie) opuścili kraj. Pozostali jedynie sędziowie gminni. Według zamieszczo­ nych informacji poza sądem zwierzchnim, obwodowymi i gminnymi, gdzieniegdzie wyjątkowo wprowadzono sędziów pokoju, Różne wiadomości, GSW 1915, n r 35, s. 417-418.

6

M. Hertz, Łódź w trakcie Wielkiej Wojny, Łódź 1933, s. 108.

7

Ibidem, s. 107.

8

Jak pisze M. Hertz, początkowo funkcje sądowe pełnił dzielnicowy. Następnie otrzym ał do pom ocy prawnika i obywatela. Z czasem dzielnicowy utracił funkcje sądowe, a sąd milicyjny przekształcił się w obywatelski. W skład sądu wchodzili też ławnicy: obywatel m ianow any przez Centralną Komisję Milicji Obywatelskiej i robotnik w ybrany przez związki zawodowe lub fa­ bryczne kasy chorych. Organizacją tych sądów zajęła się Sekcja Prawna Milicji Obywatelskiej, którą utworzyli adwokaci przysięgli obecni w Łodzi. Była to instytucja kasacyjna wobec Komisji Rozpoznawczo-Pojednawczych, H. Hertz, op. cit., s. 108.

9

Pkt 2: „Sądy Dzielnicowe składają się z 3-ch członków, mianowicie: a. Adwokata przysięgłe­ go, jako przewodniczącego. b. Assessora z grona obywateli. c. Assessora z grona robotników.

watelskiego dla m iasta Łodzi z 31 g ru d n ia 1914 r. sądy dzielnicow e były właściwe

dla spraw cywilnych, w których p rzed m io t spo ru nie przekraczał 300 rubli, zaw ie­

ran ia ugód (niezależnie od w artości p rzed m io tu sporu), spraw karnych zagrożo­

nych karą do 7 dni aresztu i 25 rubli grzywny. Sąd ten m iał też prow adzić w stępne

dochodzenie we w szystkich spraw ach karn y ch 10. O d ich w yroków przysługiwała

kasacja do Sekcji Prawnej C entralnego K om itetu O byw atelskiego11.

Postępow anie opierało się, co do zasady, n a dotychczasow ych p rzepisach12,

a „egzekucja w yroków odbyw a się za pośrednictw em obywatelskich organów

w ykonaw czych (Milicji). Skazani n a zam knięcie odsiadują karę w w ięzieniu przy

ul. M ilsza 23”13.

N a łam ach prasy pojaw iały się inform acje o spraw ach cywilnych rozstrzyga­

nych przez sądy:

Z chwilą zaprow adzenia w dzielnicach M ilicji O byw atelskiej sądów cywilnych p o czę­ ły napływ ać ta k obficie akcje cywilne, że sam a segregacja ich zajm ie po kilka godzin dziennie. R ozpatrzenie i osądzenie ta k dużej ilości spraw jest w prost fizycznie n ie m o ż ­ liwe. D o III np. dzielnicy w pływ a dziennie po 150 p róśb14.

N iem cy początkow o tolerowali obywatelskie stru k tu ry sądowe n a okupow a­

nym przez siebie obszarze. Pod koniec m arca 1915 r. - jak pisze H e rtz - władze

niem ieckie inform ow ały sekcję praw ną o zam iarze w prow adzenia nowej organ i­

zacji sądowej. Proponow ano naw et objęcie posad sądowych w projektow anych

sądach gm innych, z pensją 1000 rubli. 23 m arca 1915 r. Sekcja Praw na n a swoim

posiedzeniu przyjęła stanowisko, że organa działają prawidłowo i wszelkie zm iany

Adwokat przysięgły zostaje w ybrany przez Sekcję Prawną, członek od obywateli ew. od robot­ ników przez obywateli, ew. robotników danej dzielnicy”, Regulamin Sądowy Obywatelski dla m iasta Łodzi z 31 grudnia 1914 r., „Nowa Gazeta Łódzka” 1915, n r 4, s. 1.

10 Pkt 6: „Każda sprawa karn a w inna być przede wszystkiem wszczęta przed Sądem Dzielnico­ wym. Sąd ten prowadzi śledztwo przedwstępne i skierować [winien] sprawę do Sekcji Prawnej, jeżeli podług jego uznania przewiduje się kara, przekraczająca jego kom petencję”, ibidem. 11 Pkt 7: „Od wyroków Sądu Dzielnicowego może być zaniesiona kasacja do Sekcji Prawnej. Rozpatrzenie sprawy przez Sekcję Prawną ogranicza się tylko do uznania, czy w danej sprawie prawo zostało właściwie zastosowane”, ibidem.

12 Pkt 8: „Rozpoznawanie spraw odbywa się podług obowiązujących dotychczas praw krajo­ wych, ale sądy w sprawach karnych nie są ograniczone przez obowiązujący dotychczas m ini­ m um k ar”.

Pkt 9: „Postępowanie sądowe opiera się na zasadzie procesu ustnego, publicznego i swobody oceny dowodów”, ibidem.

13 Pkt 10, ibidem.

14 Kronika. Sprawy cywilne w Milicji, „Nowy Kurier Łódzki. D ziennik polityczny, społeczny i literacki” 1915, n r 7, s. 2.

1 4 2 J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k

w tym zakresie są niepożądane15. H ertz wskazuje też konsekwencje takiej reakcji

łódzkich adwokatów. Niechęć do w spółpracy przy organizacji cesarsko-niemiec-

kiego sądownictw a wiązała się dla prawników z byłej Sekcji Prawnej z represjam i

i zakazem w ykonywania zaw odu (pod groźbą kary 1000 rub li)16. Temat ten p o ru ­

szała też lokalna prasa17. Taka postaw a polskich praw ników spotkała się z uznaniem

H enryka Konica, który w 1923 r., w swoim przem ów ieniu z okazji piątej rocznicy

„wznowienia sądownictw a państwowego polskiego”, oddał h on o ry większej części

prawników, którzy nie dali się nam ów ić n a udział w sądach cesarsko-niem ieckich18.

N a łam ach „Nowego K uriera Łódzkiego” (dalej: NKŁ) opublikow ane zostało

obwieszczenie w ładz okupacyjnych: „sądy m ilicji, przez rozporządzenie tutejszej

guberni z 31 g ru d n ia 1914 r. utw orzone z upływ em d n ia dzisiejszego zatracą m oc

obowiązującą. Von O ppen”19. Zaw ieszono też w czynnościach Sekcję P raw ną KO20.

Prasa rozm aicie kom entow ała to w ydarzenie21.

15

H. Hertz, op. cit., s. 110-111.

16

Ibidem, s. 111.

17

Na łam ach NKŁ 11 stycznia 1916 r. opublikowano inform ację o uniew innieniu przez CNSO mec. Jasińskiego: sprawa „zakończyła się uwięzieniem fałszywych świadków, zdemaskowanych dzięki prokuratorowi p. Maciaszkowi; to też obecnie prokurator oskarżenia dr. Krosta, inkrym i­ nował tylko podsądnem u przekroczenie znanego rozporządzenia Prezydenta Policji o praktyce adwokackiej, wzbronionej b. członkom sądów obywatelskich. Powołani do sprawy świadkowie, w liczbie 14 [...] dali najlepsze świadectwa mec. Jasieńskiemu”, Kronika sądowa, NKŁ 1916, n r 10, s. 2.

18

Wznowienie sądownictwa państwowego polskiego (pięciolecie 1917-1922), Warszawa 1923, s. 13.

19

Obwieszczenie z 31 m arca 1915 r., NKŁ 1915, n r 90, s. 2.

20

NKŁ 1915, n r 1, s. 3.

21

11 kw ietnia 1915 r. na łam ach „Gazety Łódzkiej” (do 9 lutego 1915 r. „Gazeta Łódzka. O r­ gan postępow o-narodow y”, od 10 lutego 1915 r. „Gazeta Łódzka. Organ narodow y”, dalej: GŁ) opublikowano wypowiedź zamieszczoną na łam ach „Deutsche Lodzer Zeitung”. Autor wyraża krytyczną opinię na tem at zniesionych sądów milicyjnych: „Zniesienie sądów milicyjnych, k tó­ re nastąpiło przez urzędowe ogłoszenie p. prezydenta policji, usunęło wreszcie ze świata zło, będące od dawna przedm iotem wielu skarg i to skarg uzasadnionych”. Dalej wskazuje, że p o ­ czątkowo jako instytucja praw na sądy te były respektowane, jednak kom petencje ich były słabe. „Wiadomo powszechnie, że obywatele nasi nie mieli prawa apelacji przeciwko jednostronnym , czasami w prost niesprawiedliwym wyrokom sądów milicyjnych, wolno im było jedynie wnosić skargi kasacyjne do Sekcji prawnej Komitetu Obywatelskiego. Nie dziw zatem, że do sądów milicyjnych nie miano zaufania, lecz przeciwnie odnoszono się do nich z silną nieufnością i przyjm owano je tylko i znoszono jako konieczny objaw poboczny obecnego stanu w ojen­ nego”, Z prasy miejscowej, GŁ 1915, n r 85, s. 3. NKŁ również nieprzychylnie donosił: „W dniu wczorajszym komisja rozpoznawczo-pojednawcza przy III dzielnicy wydała kilka wyroków eksmisyjnych na lokatorów z pow odu zalegania w płaceniu komornego. Najciekawsze jest to, że członkami tego sądu byli wyłącznie właściciele dom ów bez udziału przewodniczącego adwoka­

3

3. 1.

Zgodnie z art. 43 regulam inu praw i zwyczajów lądow ych dołączonego do

IV konw encji haskiej z 1907 r. (dział III, art. 4 2-5 6 ) oku pan t był zobligowany do

przestrzegania praw istniejących w państw ie okupow anym 22. Pow inien przyw rócić

i utrzym ać porządek i bieg życia społecznego - m ógł w prow adzić w łasne sądow ­

nictw o, ale pow inien zachow ać obowiązujące dotychczas regulacje w zakresie p ra ­

w a cywilnego, karnego i handlow ego23. 14 m aja 1915 r. naczelny w ódz n a W sch o­

dzie, Paul von H indenburg w ydał rozporządzenie w strzym ujące bieg term inów

przy postępow aniach sądowych, w tym bieg przedaw nienia od 1 sierpnia 1914 r.

do 1 kw ietnia 1915 r.24.

O kupacyjne organy cywilnego w ym iaru sprawiedliw ości zostały w prow adzone

w Łodzi, co do zasady, 1 kw ietnia 1915 r. n a m o cy „R ozporządzenia (n r

8

) do ty­

czącego ustroju sądow nictw a dla obszarów Polski rosyjskiej, podlegających n ie­

mieckiej adm inistracji” z 23 m arca 1915 r.25. § 29 rozporządzenia przewidywał,

że językiem sądow ym w sądach gm innych m iał być język polski26, we wszystkich

innych zaś - język niem iecki27.

ta, oraz że pośredni udział w sądzeniu spraw przyjmował podobno sekretarz Stow. Właścicieli nieruchom ości p. Furnheim ”, Kronika. Niech żyje sprawiedliwość, NKŁ 1915, n r 39, s. 3. NKŁ przedstawił chronologicznie rozmaite działania Komitetu Obywatelskiego, w tym niektóre sta­ wiające go w niekorzystnym świetle: „18 m arca C.K.M.O. zastosował adm inistracyjny przymus osobisty do przedstawiciela prasy za krytykę swej działalności”, NKŁ 1916, n r 1, s. 2-3.

Pojawiały się też głosy doceniające działalność dawnego Komitetu Obywatelskiego, zob. np. Argus., Z notatek łodzianina w czasie wojny światowej. Nekrolog ś.p. K.O. - Powitanie poczęcia

R.M ., dodatek do „Gazety Łódzkiej” 1915, n r 167, s. 1-2.

22

Tak J. Lewandowski, Sądownictwo w Królestwie Polskim w czasie I wojny światowej. Okupacja

austro-węgierska, „Annales Universitatis M ariae Curie-Skłodowska. Sectio F” 1974, vol. XXIX,

s. 225.

23

Ibidem, s. 226.

24

GŁ 1915, n r 139, s. 2; Rozporządzenie n r 26, „Dziennik Rozporządzeń W ładz Cesarsko- -Niemieckich w Polsce” (dalej: DRWCN), n r 6, 21 maja 1915 r., s. 1.

25

GSW 1915, n r 36, s. 423. M. Bandurka (Zm iany administracyjne i terytorialne ziem woje­

wództwa Łódzkiego w X IX i X X w., Łódź 1995, s. 74) wskazuje na dwie zm iany w organizacji

sądownictwa: wprowadzone rozporządzeniem z 8 w rześnia 1915 r., a następnie z 28 listopada 1916 r.

26

Na łam ach lokalnej prasy publikowane były inform acje na tem at organizacji prac sądów gminnych: „Od poniedziałku czynny będzie sąd gm inny w Bałutach. Rozprawy prowadzone będą w języku polskim, według kodeksów, obowiązujących w państwie rosyjskiem”, GŁ 1915, n r 112, s. 3.

27

Rozporządzenie (nr 8) dotyczące ustroju sądownictwa dla obszarów Polski rosyjskiej, po d ­ legających niemieckiej administracji z 23 m arca 1915 r. (dalej: Rozporządzanie n r 8), DRWCN,

W m aju 1915 r. pojaw iały się n a łam ach prasy obwieszczenia o reorganizacji są­

dow nictw a gm innego, w yznaczeniu bądź zm ianie m iejsca jego siedzib28. W edług

inform acji opublikow anej n a łam ach KŁ, cesarsko-niem ieckie sądy pokoju zaczęły

działać dopiero 1 lipca 1915 r.29.

Przejm ow anie sądow nictw a przez organy okupacyjne było procesem , który

postępow ał w olno i niezbyt konsekw entnie n a całym tery to riu m (np. jeszcze 7 lip­

ca 1915 r. w GŁ czytamy, że w Radogoszczy nadal działała m ilicja obywatelska30,

a: „[w] C hojnach ponow nie zaczęła działać rozw iązana w połowie czerwca m ili­

cja obywatelska, n a w niosek cesarsko-niem ieckiego prezydenta prezydium policji

w Łodzi”31).

3.2. § 3 R ozporządzenia n r

8

określał skład sądów gm innych:

K ażdy sąd g m in n y składa się z jednego sędziego pokojow ego jako przew odniczącego i z p o trzebnych ław ników jako asesorów. Sądy g m in n e rozstrzygają zasadniczo przy obsadzie przew odniczącego i dw óch asesorów. W szczególnych ustaw ą lub ro zp o rzą­ d zeniem dopuszczonych w ypadkach czynny jest sędzia pokojow y bez w spółudziału ław ników 32.

§ 20 R ozporządzenia n r

8

w pierw szym akapicie określał właściwość m aterialną

sądów gm innych w spraw ach cyw ilnych33. W yłączono spod ich jurysdykcji sprawy

n r 1, 1 kwietnia 1915 r., s. 8-12; GSW 1915, n r 36, s. 426. We wrześniu 1915 r. rozporządzeniem zmieniono tę zasadę: językiem sądowym miał być odtąd zarówno j. polski, jak i niemiecki. Cały skład sądowy musiał władać językiem sądowym. (Według protokołu posiedzenia p. Seifera z ze­ brania - informacje zaczerpnięte z referatu Jakuba Neumarka Prawodawstwo w okupowanej części

Polski na lewym brzegu Wisły, przywołanego przez GSW: Z Towarzystwa Prawniczego w Warsza­ wie. Zebranie w Warszawie 10 września 1915 r. podprzew. H. Konica, GSW 1915, n r 39, s. 464).

28 27 maja 1915 r. na łamach GŁ pojawiła się informacja: „Lokal sądu gminnego 2 okręgu łódz­ kiego, który dotychczas znajdował się w Rzgowie przeniesiony został do Nowych Chojen do dom u przy ulicy Rzgowskiej nr. 246. Sędzią jest p. Jan Grzybowski. W ubiegłą sobotę rozstrzy­ gnięto w sądzie tym 27 spraw cywilnych i 2 krym inalne”, Zm iana lokalu sądowego, GŁ 1915, n r 130, s. 3.

29 Znajdujemy też informację: „z dniem 1 lipca Komitet obywatelski został rozwiązany. Jedno­ cześnie zaprowadzono niemieckie sądy pokoju”, NKŁ 1916, n r 1, s. 3.

30 „Milicja obywatelska w Radogoszczu nie została jeszcze zastąpiona przez posterunki poli­ cyjne i w dalszym ciągu pełni swe obowiązki służbowe na terenie willi podm iejskich pom iędzy Łodzią a Zgierzem”, Milicja w Radogoszczu, GŁ 1915, n r 171, s. 3.

31 GŁ 1915, n r 176, s. 3.

32 DRWCN, n r 1, 1 kwietnia 1915 r., s. 8. Zob. GSW 1915, n r 36, s. 423; M. Bandurka, op. cit., s. 72-73.

33 „Do kom petencji sądów gm innych w cywilnych sporach prawnych, dotyczących majątkowo- -prawnych pretensyi, należą wszystkie spory, których objekt nie przekracza sumy 3000 rubli. 1 4 4 __________________________J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k ______________________________

rozw odów m ałżeńskich, „pretensyi do Rzeszy niem ieckiej, jedn ego z niem ieckich

państw związkowych, urzędników Rzeszy niem ieckiej lub którego z niem ieckich

państw związkowych”, spory o przywileje i w ynalazki oraz dotyczące n ieru c h o m o ­

ści. Przyznano sądom gm innym jurysdykcję w spraw ach o serwituty, bez wzglę­

d u n a w artość przed m io tu sp o ru 34, a także spraw y dobrow olnego postępow ania,

które przysługiw ały im wcześniej, a rozstrzygał je sędzia pokoju bez w spółudziału

ław ników 35.

W spraw ach karnych n a m ocy § 21 R ozporządzenia n r

8

jurysdykcji sądów

gm innych p o d d an o spraw y o czyny zagrożone karą grzyw ny do

5 0 0

rubli albo

karą pozbaw ienia w olności do

1

roku, jak rów nież in n e przekazane im przez sąd

okręgowy36. O statni akapit §

2 2

stanowił:

Jeżeli w ciągu p ostępow ania się okaże, że spraw a k a rn a przekracza kom petencyę sądu g m innego w m yśl nr. 1 i 2, natenczas sąd te n w inien ośw iadczyć się niek o m p eten tn y m i przekazać ją do rozstrzygnięcia o d n o śn e m u sądow i okręgow em u. Jeżeli chodzi o sp ra ­ wę p rzekazaną przez sąd okręgow y (nr. 3), natenczas w olno ją z po w ro tem przekazać tylko wtedy, gdy w ciągu p ostępow ania się w ykaże, że czyn k arn y p odlega ostrzejszej ustaw ie karnej, aniżeli przypuszczano w uchw ale przekazującej37.

Z m ianę jurysdykcji sądów gm innych przew idziano w organizacji w prow adzo­

nej we w rześniu 1915 r. w Warszawie. N a łam ach GSW zaczęły pojaw iać się o p ra­

cow ania tłum aczące rozporządzenia w ładz okupacyjnych38.

W cywilnych sprawach prawnych, nieodnoszących się do m ajątkowo-prawnych pretensyi, kom petencyę sądów gm innych określają przepisy dotychczasowego prawa. Powyższe przepisy obowiązują, nie naruszając postanowień, które już istnieją lub które osobno jeszcze będą wyda­ ne”, DRWCN, n r 1, Poznań 1915, s. 10.

34

O statni akapit § 20 rozporządzenia stanowił: „Dla sporów o serwituty, które dotąd rozstrzy­ gały osobne władze adm inistracyjne, są kom petentne sądy gminne, bez względu na wartość obiektu spornego”, ibidem.

35

§ 22 Rozporządzenia n r 8, ibidem, s. 11. Zob. S. Goldstein, op. cit., s. 567-568; Z Towarzy­

stwa Prawniczego w Warszawie (Zebranie w Warszawie 10 września pod przew. H. Konica), GSW

1915, n r 39, s. 463.

36

„Do kom petencyi sadów gminnych w sprawach karnych należą: 1. wszystkie przekroczenia, 2. takie przewinienia, które są karane grzywną do wysokości 500 rubli lub więzieniem do naj­ wyżej roku, lub obu karam i równocześnie, 3. sprawy karne, przekazane sądom gm innym przez sądy okręgowe na podstawie § 24”, DRWCN, n r 1, Poznań 1915, s. 11.

37

Ibidem .

38

Sądy m iały stosować dotychczasowe prawo cywilne, procedurę i organizację sądową, a w sprawach karnych - kodeks karny rosyjski z 1903 r. Na łam ach GSW czytamy: „Co do prawa karnego rozporządzenie Nr. 10 brzmi, że dla obszarów Polski rosyjskiej obowiązuje ko­ deks karny z 22 m arca 1903 r. ze zm ianami, jakie osobnem i rozporządzeniam i wprowadzone bydź mogą. Zm iany te, wyszczególnione w §2 i następnych tegoż rozporządzenia, wyłączają

Więcej inform acji znajdujem y n a łam ach prasy lokalnej. NKŁ opublikował

w Kronice 1 kw ietnia 1915 r. następującą w iadom ość:

Jak słyszeliśm y b ęd ą w prow adzone sądy obywatelskie dla pierw szej instancji, w k tó ­ rych rozpraw y b ę d ą prow adzone w języku polskim ; co się tyczy spraw cywilnych to pierw sza instan cja sądzić będzie spraw y do 3000 rubli. D ru g a w yższa instan cja będzie się składać z sędziów n iem ieckich39.

Z kolei w liście z 20 kw ietnia 1915 r., p rzyto czo nym przez H ertza, czytamy:

„poniew aż tutejsze społeczeństw o odm aw ia swego w spó łdziałan ia, sądy p ie rw ­

szej instan cji zo stan ą obsadzone przez sędziów, sprow adzonych z N iem iec, co

pociągnie za sobą w yłączne używ anie w ty ch sądach języka niem ieckiego”40. N ic

zatem dziw nego, że n a łam ach GŁ ju ż w k w ietn iu 1915 r. zn ajd ujem y oferty od

i dla tłum aczy41. P rasa info rm o w ała też o p o szuk iw aniu przez w ładze oku pacyj­

ne k a d r42.

1 4 6 __________________________J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k ______________________________

z pod kom petencji sądów gm innych sprawy karne przeciwko obywatelom Rzeszy niemieckiej, z przekazaniem tychże spraw sądom okręgowym do osądzenia na m ocy ustaw, obowiązujących w Niemczech; wyłączają stosowanie niektórych kar, przewidzianych w kodeksie karnym 1903 r. z zam ianą kar niewykonalnych na dom popraw y lub więzienie i wreszcie wprowadzają zmianę w w ym ierzaniu niektórych kar. Wobec tego, że kodeks karny z 1903 r. nie został wprowadzo­ ny przez prawodawcę w całej swej rozciągłości, a rozporządzenie Nr. 10 w prowadza kodeks bez omówień do generał-gubernatorstw a warszawskiego, zdawać by się mogło, że kodeks ten obowiązuje i sądy gm inne, zastępując ustawę o karach, wymierzanych przez sędziów pokoju”,

ibidem.

39 Kronika. Zawieszenie sądów milicyjnych, NKŁ 1915, n r 90, s. 4. 40 H. Hertz, op. cit., s. 111-112.

41 Np.: „Prośby w języku niem ieckim do władz, sądów etc., oraz wszelkiego rodzaju prace pi­ śmienne, jak również tłum aczenia w językach krajowych wykonywa starannie biuro Edwarda Keisera ul. Radwańska no 35”, GŁ 1915, n r 87, s. 4; podobnie: NKŁ 1915, n r 90, s. 4. Znajduje­ my też dość liczne ogłoszenia o chęci zatrudnienia nauczyciela lub „zdolnej nauczycielki nie­ mieckiego”, GŁ, n r 87, Łódź 1915, s. 4; podobnie: NKŁ 1915, n r 21, s. 4. Niektórzy obiecywali nauczenie języka niemieckiego, francuskiego, angielskiego w ciągu czterech miesięcy, GŁ 1915, n r 95, s. 4.

42 „Sąd okręgowy poszukuje sił pom ocniczych do zajęć wewnętrznych i zewnętrznych. Wy­ maga się znajomości języka polskiego i niemieckiego oraz pisowni niemieckiej. Pożądanem jest pisanie na maszynie, jak również znajomość stenografii. Urzędnicy byłych sądów będą przede wszystkiem uwzględniani. W łasnoręczne oferty oraz świadectwa należy osobiście złożyć we wtorek d. 18 b.m. przed południem pom iędzy 10-12 w pokoju N210 w gm achu sądowym”, GŁ 1915, n r 119, s. 3.

1 lipca 1915 r. p o d an o inform ację w skazującą siedzibę

43

i rew iry szczegółowe

dla Sądu Pokoju dzielnic I-V. Sędzia pokoju V dzielnicy „m iew a także kadencje

sądowe w Zgierzu, gdzie zostanie u rządzo ną specjalna kancelarja”44. N a łam ach

lokalnej prasy publikow ane były też inform acje o zm ianach w tym zakresie45.

8

stycznia 1916 r. opublikow ano w NKŁ w ydane przez Sędziego N adzorcze­

go C esarsko-N iem ieckiego Sądu Okręgowego w Łodzi (dalej: CNSO) Zwicka

obwieszczenie o podziale Łodzi n a

8

cyrkułów sądów pokoju (CSP), w związku

z przyłączeniem do Łodzi n a m ocy rozporządzenia prezydenta policji z 18 sierp ­

n ia 1915 r. części gm in Radogoszcz i C hojen. Sędzia Pokoju C yrkułu (SPC) I m iał

m ieć siedzibę przy ul. Pańskiej 115, w now ym gm achu sądow ym , n a parterze (sę­

dzia pokoju d r E berhardt). SPC II zajm ow ał lokale służbowe w tym sam ym b u d y n ­

ku i n a ty m sam ym piętrze (sędzia pokoju d r B reithaupt). Tak też SPC III (sędzia

M ildner), IV (sędzia G rüning) i V (inform acja, że sędzia zostanie m ianow any p ó ź ­

niej). VI CSP m iał m ieścić się w lokalach służbow ych w b u d y n k u przy ul. Nowy

Rynek 2 (sędzia dr L ehm ann). P odobnie SPC V II (sędzi pokoju dr Freund). SPC

V III (sędzia pokoju dr S onderm ann) m iał m ieć swoją siedzibę w lokalach sądu

przy ul. Średniej 1946.

Sprawy w cesarsko-niem ieckich sądach pokoju w Łodzi prow adzone były w ję ­

zyku niem ieckim . N iekiedy dołączone było do akt tłum aczenia lub in n e d o k u m en ­

ty w języku polskim , głównie dow ody47.

4

A kt 5 listopada i zapow iedź utw orzenia państw a polskiego

48

m iały swój wyraz

w reorganizacji sądów pokoju. N a łam ach GŁ 7 listopada 1916 r. opublikow ana

43 W edług GŁ siedziby sądów pokoju mieściły się: SP dla dzielnicy I: ul. Piotrkowska 236; SP dla dzielnicy II: ul. Średnia 19; SP dla dzielnicy III: ul. Nowy Rynek 2; SP dla dzielnicy IV: ul. Pańska 1; SP dla dzielnicy V: ul. Karola 28, GŁ 1915, n r 165, s. 2; n r 172, s. 2.

44 GŁ 1915, n r 165, s. 2-3; n r 172, s. 2; NKŁ 1915, n r 179, s. 4. 45 GŁ 1915, n r 201, s. 3.

46 Kronika sądowa, NKŁ 1916, n r 10, s. 3-4.

47 Np. A rchiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁ), zespół n r 79, „Cesarsko-Niemiecki Sąd Pokoju w Łodzi I Okręg” (dalej: CNSPŁ I): sygn. 10, Betrefend die Strafsache gegen 1) Wilhelm Stocklos, 2) Em m a Stoklos wegen M isshandlung (1915), k. 2; sygn. 17, Betreffend die Strafsache gegen 1) Zieliński, 2) Fiedler, 3) Fischbein wegen Hehlerei (1916), s. 19-22; sygn. 19, In der Strafsache gegen M odrzycka W anda wegen Unterschlagung (1916); APŁ, zespół n r 80, „Cesar- sko-Niemiecki Sąd Pokoju w Łodzi VI Okręg”, sygn. 287, In der Strafsache wider Rossol und Gen wegen Austiftung zum Streik (1916-1918), s. 73, 78.

1 4 8 J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k

została w rubryce Z sądów polskich inform acja: „Od dn ia dzisiejszego poczęto

przyjm ow ać prośby do polskich sądów pokoju. P row izoryczna kancelaria m ieści

się w gm achu przy ulicy Pańskiej n r 115 w dużej Sali n a II piętrze. Term in ro z p o ­

częcia rozpraw jeszcze nie jest określony”49.

W rubryce Z sądownictwa m ow a jest o rozporządzeniu sędziego nadzorczego

dr. Kuhleweina. W dokum encie określono, że

wszystkie sprawy, rozw ażane do d n ia dzisiejszego w cesarsko-niem ieckich

sądach pokoju, które zostały odroczone dla jakichkolw iek przyczyn, b ęd ą nadal

rozw ażane przez ces.-niem . sędziów pokoju. W szystkie skargi cywilne lub k ry m i­

nalne, które w płynęły do kancelarji sędziów pokoju do d.

1

listopada nad al będą

rozw ażane przez ces.-niem . sędziów pokoju, którzy pozostali do zlikw idow ania

spraw50.

To zadanie pow ierzone zostało: dr. Wolfowi i dr. Skowronkowi. C esarsko-nie-

m ieccy sędziowie pokoju: dr G iring i d r M ild ner awansowali n a sędziów CNSO,

jak rów nież zobow iązani zostali do p o m ocy w „likw idow aniu” spraw w dotych­

czasowych sądach pokoju. D ow iadujem y się również, że w polskich sądach nie

będzie specjalnych rew irów do sądzenia spraw karnych51. Z początkiem 1917 r.

pojaw iła się n a łam ach GŁ inform acja o zm ianie właściwości rzeczowej sądów p o ­

koju w spraw ach cywilnych52.

9 listopada 1916 r. w GŁ opublikow ano obwieszczenie n ad rad cy sądu k rajo ­

wego, sędziego nadzorczego CNSO dr. K uhlew eina z 4 listopada 1916 r., zawie­

rające now y podział n a dzielnice „polskich” sądów pokoju. O bszary nie odbiega­

ły m o cn o od w ytyczonych n a początku 1916 r. dla cesarsko-niem ieckich sądów

pokoju53. O d poniedziałku

6

listopada 1916 r. cesarsko-niem ieckie sądy pokoju

m iały być zastąpione przez „polskie” sądy pokoju. W poszczególnych dzielnicach

sędziam i pokoju zostali: M aurycy K ohn

54

- I, Stanisław Skrudziński

55

- II, Tadeusz

49

Z sądów polskich, GŁ 1917, n r 308, s. 4.

50

Z sądownictwa, ibidem.

51

Ibidem.

52

„Od dnia 1 stycznia r.b. w sądach pokoju rozważane będą sprawy cywilne do sumy 500 rb., ponad te sumę wytoczone powództwa skierowane zostaną do C.N.S.O.”, Z sądownictwa, GŁ 1917, n r 9, s. 5.

53

Obwieszczenie z 4 listopada 1916 r., GŁ 1916, n r 310, s. 4.

54

Maurycy Kon - od września 1917 r. sędzia SO w Łodzi, Różne wiadomości. Ruch służbowy, GSW 1917, n r 39, s. 395.

55

Stanisław Skrudziński - od w rześnia 1917 r. prokurator przy Królewsko-Polskim SO w Ka­ liszu, D ziennik Urzędowy D epartam entu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego 1917, n r 4, s. 228.

K am ieński

56

- III, Jan A ndrzejew ski

57

- IV, W acław W ojnarow ski

58

- V, W ładysław

Zajkowski - VI, Jan M arsztynkiew icz - VII. Sądy dla dzielnic I-V I m ieściły się

n a parterze b u d ynku przy ul Pańskiej 15. Sąd Pokoju dzielnicy V II m iał swoją

siedzibę w b u d ynku przy ul. Średniej 19. O publikow ano też nazw iska ławników

„polskich” sądów pokoju59. O rganizacja tych sądów zm ieniała się rów nież w in ­

nych częściach tery to riu m niem ieckiej okupacji b. kongresów ki60.

5 m arca n a łam ach GŁ opublikow ane zostało obwieszczenie o zm ianie ro z p o ­

rządzenia z 4 listopada 1916 r. o rozdziale dzielnic sądów pokoju w Łodzi. Dla k aż­

dej z nich odrębnie rozpisano w łaściw ość w spraw ach karnych61. M iały też miejsce

zm iany personalne. D r Wolf, dotychczasow y sędzia pokoju V rew iru, został pow o­

łany n a sędziego II w ydziału CNSO. P rzew odniczącym oddziału „regestracyjno-

-handlow ego” został adw. przysięgły M aurycy Kohn. Jego m iejsce w I rew irze Sądu

Pokoju zajął adw. przysięgły Teodor Tujakowski62.

GŁ doniosła 14 czerwca 1917 r. o m ianow aniu sędziego pokoju IX okręgu Józe­

fa Osieckiego, adw. przysięgłego z Warszawy63. Sekretarzem został W alerian C za­

plicki. W Sądzie Pokoju V III okręgu utrzym yw ał się wakat. Sekretarzem w tym są­

dzie został Teodor Kujawski (b. sekretarz sądu gm innego w Piątku i podsekretarz

Zjazdu w Kole). D odatkow o pojaw iła się inform acja, że oba sądy pokoju zaczęły

przyjm ow ać p o d an ia64.

56

Tadeusz Kamieński - podczas wojny związany z Sekcją Prawną KO, od 1 września 1917 r. sędzia SO w Łodzi, od 26 w rześnia 1918 r. wiceprezes SO w Łodzi, od 24 sierpnia 1922 r. do 26 lutego do 1927 prezes SO w Łodzi, „Nowa Gazeta Łódzka” 1915, n r 10, s. 2; zob. J. Machut-Ko- walczyk, Sąd Okręgowy w Łodzi w latach 1917-1939 - charakterystyka materiału źródłowego,

[w:] Gmach i jego tajemnice. Sąd Okręgowy w Łodzi 1917-2017, Łódź 2017, s. 44.

57

Jan Andrzejewski - od 31 października 1917 r. kom ornik przy SO w Łodzi, Ruch służbowy, GSW 1917, n r 49, s. 512; Ruch służbowy. Zwolniony na skutek podania, D ziennik Urzędowy M inisterstwa Sprawiedliwości 1927, n r 17, s. 356.

58

Do dzielnicy V należał poza częścią łódzką również Zgierz.

59

Obwieszczenie z 4 listopada 1916 r., GŁ 1916, n r 310, s. 4.

60

GSW 1916, n r 48, s. 585.

61

GŁ 1917, n r 62, s. 4.

62

Z sądownictwa, GŁ 1917, n r 72, s. 3. Teodor Tujakowski - od w rześnia 1917 r. do grudnia 1919 r. sędzia SO w Łodzi, Różne wiadomości. Ruch służbowy, GSW 1917, n r 39, s. 395; Ruch

służbowy, D ziennik Urzędowy M inisterstwa Sprawiedliwości 1919, n r 9, s. 318.

63

Józef Osiecki - od 19 września 1918 r. do 13 czerwca 1922 r. sędzia SO w Łodzi, wcześniej sędzia pokoju III rew iru w Łodzi, J. Machut-Kowalczyk, Sąd Okręgowy w Łodzi w latach 1917­

1939..., s. 45, 155.

64

GŁ 1917, n r 161, s. 3.

1 5 0 J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k

W yroki „polskich” sądów p o koju w ydaw ane były w „im ien iu Praw a”65. W ak ­

tach cesarsko-niem ieck ich sądów p o ko ju z reg uły nie po daw an o takiej in fo r­

m acji, jedynie p o d słow em w y rok w ykreślano z form ularza: A m N a m en des

Konigs!66 - chociaż nie zaw sze67. W edług w ezw ań, pro to k o łó w p osiedzeń, nazw y

sądów brzm iały: „Sąd P okoju 5 m iasta Ł odzi”68, „Sąd P okoju 4 O kręgu m iasta

Ł odzi

” 69

itp.

Po zakończeniu spraw y akta były przesyłane do I P ro k u ra to ra C esarsko-

-N iem ieckiego Sądu O kręgow ego w Łodzi. W aktach znajd ują się ad no tacje p o ­

tw ierdzające tę czynność, np.: „A kta k arn e 1917 r. za N r 54 ro z p atrzo n e w d. 11

sierp n ia 1917 r. Sąd P okoju przy nin iejszy m m a h o n o r przesłać i prosi o zw rot

po p rzejrzen iu ”70.

65 APŁ, zespół n r 81, „Cesarsko-Niemiecki Sąd Pokoju w Łodzi IV Okręg” (dalej: CNSPŁ IV), sygn. 16, Akta sprawy karnej, oskarżony A ntoni Koch z art. 581 (1917), s. 34; APŁ, zespół n r 81, „Cesarsko-Niemiecki Sąd Pokoju w Łodzi V Okręg” (dalej: CNSPŁ V), sygn. 17, Akta sprawy karnej, oskarżeni A ntonina Zygau i A nna Peter z art. 591 (1917), s. 31; CNSPŁ IV: sygn. 17, Akta sprawy karnej, oskarżona Zofia Berger z art. 581 (1917), s. 27; sygn. 18, Akta sprawy kar­ nej, oskarżona Maja B erm ann z art. 475 za obelgę czynną (1917), s. 15.

66 CNSPŁ V, sygn. 13, Betreffend die Strafsache gegen Kurzawa Stanisława wegen Diebstahls, s. 84 (1916), podobnie: CNSPŁ VI: sygn. 279, In der Strafsache wider Spitzek u nd Gen. wegen M ilchfälschung (1916), s. 1-40; sygn. 281, In der Strafsache w ider Ossowski wegen Diebstahls (1916), s. 55; sygn. 823, In der Strafsache wider Gabrysiak Franciszek u. gen. wegen Holzdieb­ stahls (1917), s. 156; CNSPŁ I: sygn. 13, Betreffend die Strafsache gegen Przybył A nton wegen versuchten Einbruchsdiebstahls (1916), s. 66; sygn. 15, Betreffend die Strafsache gegen Majer Mieczysław, Majer Frane wegen Diebstahls und Hehlerei (1916-1918), s. 35; CNSPŁ V, sygn. 13, Betreffend die Strafsache gegen Kurzawa Stanislawa wegen Diebstahls (1916), s. 84. 67 W niektórych form ularzach brak takiego wykreślenia, np.: CNSPŁ I: sygn. 16, Betreffend die Strafsache gegen Świętosławska wegen Diebstahls (1916-1918), s. 49; sygn. 18, Betreffend die Strafsache gegen Krukiewiez wegen Einbruchsdiebstahls (1916), s. 27.

68 Siedziba znajdowała się w Łodzi przy ul. Dzielnej 41, CNSPŁ V, sygn. 17, Akta sprawy kar­ nej, oskarżeni A ntonina Zygau i A nna Peter z art. 591 (1917), s. 19, 21.

69 CNSPŁ IV: sygn. 17, Akta sprawy karnej, oskarżona Zofia Berger z art. 581 (1917), s. 6-9; sygn. 18, Akta sprawy karnej, oskarżona Maja Berm ann z art. 475 za obelgę czynną (1917), s. 5-10, 12; sygn. 16, Akta sprawy karnej, oskarżony A ntoni Koch z art. 581 (1917), s. 22-28, 31, 34.

70 CNSPŁ IV, sygn. 17, Akta sprawy karnej, oskarżona Zofia Berger z art. 581 (1917), s. 28. Po­ dobnie: CNSPŁ V, sygn. 17, Akta sprawy karnej, oskarżeni A ntonina Zygau i A nna Peter z art. 591 (1917), s. 33; CNSPŁ IV: sygn. 16, Akta sprawy karnej, oskarżony Antoni Koch z art. 581 (1917), s. 34; sygn. 17, Akta sprawy karnej, oskarżona Zofia Berger z art. 581 (1917 r.); sygn. 18, Akta sprawy karnej, oskarżona Maja Berm ann z art. 475 za obelgę czynną (1917), s. 16.

5

Przedstaw iliśm y podstaw ow e kwestie zw iązane ze skom plikow anym i losam i

łódzkiego w ym iaru sprawiedliw ości w czasie I w ojny światowej. P orzucone przez

ew akuujących się Rosjan sądow nictw o najpierw przejęli sam odzielnie łodzianie.

W prow adzone w 1915 r. C esarsko-N iem ieckie Sądy Pokoju funkcjonow ały w za­

sadzie do listopada 1916 r. (w niezakończonych spraw ach, n a podstaw ie p rzepi­

sów przejściowych, naw et do 1918 r.71). Językiem sądow ym w nich był wciąż język

niem iecki. N astępnie m ocą rozporządzenia z 4 listopada 1916 r. w prow adzono

w Łodzi tzw. polskie sądy pokoju. O ku pan t określił zasady likwidacji cesarsko-

-niem ieckich sądów, w yznaczył niem ieckich sędziów do dokończenia spraw, które

n a początku listopada były już w toku. O rgany te podlegały jed n ak nad al CNSO

w Łodzi, toteż w ram ach całej m ach iny w y m iaru sprawiedliwości tru d n o u znać je

za w pełni polskie. Sprawy w n ich rozstrzygane toczyły się ju ż w języku polskim

i p o d przew odnictw em polskiego sędziego pokoju. W iększość z osób pełniących te

funkcje robiła p otem karierę w w ym iarze sprawiedliwości w niepodległej Polsce.

„Polskie” sądy pokoju zostały zastąpione we w rześniu 1917 r. Królewsko-Polskim i

Sądam i Pokoju72.

T rudną sytuację Łodzi w okresie I wojny światowej opisują prace pośw ięcone

historii Łodzi i łódzkiego sądow nictw a73. Brakuje jed n ak stud iu m przedstaw ia­

jącego w yczerpująco organizację i funkcjonow anie w tym czasie w ym iaru sp ra­

wiedliwości. Literatura om aw ia sposób tw orzenia i publikow ania praw a przez

71 Sądy pokoju m iały nadal sprawować swe czynności urzędowe w dotychczasowym składzie (chyba że zarząd sprawiedliwości odwoła urzędników ze stanowisk). Ponadto były zobligowane do oddania akt właściwemu sądowi królewsko-polskiemu, Rozporządzenie z 25 sierpnia 1917 r dotyczące sadownictwa, § 6, D ziennik Urzędowy D epartam entu Sprawiedliwości 1917, n r 3, s. 99.

72 M. Bandurka, op. cit., s. 74; J. Machut-Kowalczyk, Początki łódzkiego sądownictwa, s. 162. Sędziami pokoju w ram ach sądów królewsko-polskich we w rześniu 1917 r. zostali: Cezary Smo­ gorzewski, Euzebiusz Borowski, Ludwik Nitkowski, Sądownictwo w Królestwie Polskim. Ruch

służbowy. Sądy Pokoju, GSW 1917, n r 39, s. 396.

73 H. Hertz, op. cit.; W. Bortnowski, Ziemia łódzka w ogniu, Łódź 1969; H.S. Dinter, op. cit.; M. Bandurka, op. cit.; Operacja Łódzka. Zapomniany fa k t I wojny światowej, red. J.A. Daszyńska, Łódź 2011; Łódź w czasie Wielkiej Wojny, red. J.A. Daszyńska, Łódź 2012; Łódź w drodze do

niepodległości, red. J.A. Daszyńska, Łódź 2013; Bezbronne miasto. Łódź 1914-1918, Łódź 2014;

J. Machut-Kowalczyk, Początki łódzkiego sądownictwa, s. 147-168; Nieznane historie z Łodzi

czasów Wielkiej Wojny, red. J.A. Daszyńska, Łódź 2016; J. Machut-Kowalczyk, Sąd Okręgowy w Łodzi w latach 1917-1939..., s. 38-59, 142-169.

1 5 2 J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k

niem ieckie organy okupacyjne74 oraz funkcjonow anie sądow nictw a n a obszarach

okupacji austriackiej75.

R ozporządzenia w ładz okupacyjnych były publikow ane w D zienniku R o zpo ­

rządzeń W ładz C esarsko-N iem ieckich w Polsce i w ówczesnej prasie (m .in. „Ga­

zeta Łódzka” i „Nowy K urier Łódzki. D ziennik polityczny, społeczny i literacki”).

N a tem at w prow adzania i organizacji sądów z okresu okupacji często w ypow iada­

n o się w prasie. N a jej łam ach publikow ane były zarów no inform acje o zm ianach

w organizacji sądow nictw a, jak i doniesienia o ich bieżącym funkcjonow aniu.

C zasopiśm iennictw o jest dzięki tem u także niezastąpionym źró dłem inform acji

o ówczesnych stosunkach społecznych. Periodyki w ydaw ane w innych częściach

kraju, takie jak „Gazeta Sądowa W arszawska”, rów nież zawierają w zm ianki zw ią­

zane z interesującą nas problem atyką76, ale przede w szystkim opisują zm iany

w prow adzone w w arszaw skim sądow nictw ie podczas okupacji - i ich znaczenie77.

D opiero w prow adzenie w W arszawie niem ieckiej organizacji sądowej w płynęło

n a w zrost zainteresow ania sądow nictw em cesarsko-niem ieckim i pojaw ieniem się

przydatnych dla naszych b ad ań kom entarzy do niem ieckich rozporządzeń i arty ­

kułów z tej problem atyki.

Inform acje o funkcjonow aniu sądów pokoju w Łodzi w czasach I wojny św iato­

wej zachow ały się w aktach praktyki sądowej78. M ateriał źródłow y w APŁ jest ró ż ­

74 Np. A. Kulesza, T. Szulc, Biurokracja niemiecka twórcą prawa w Generalnym Gubernator­

stwie Warszawskim w latach 1915-1918 w praktyce Cesarsko-Niemieckiego Prezydium Policji w Łodzi, [w:] „Dzieje Najnowsze” 2014, R. XLVI, n r 3, s. 45-55.

75 Np. J. Lewandowski, op. cit., s. 225-234.

76 GSW podała m.in. inform ację, że w Łodzi szyldy adwokatów i inne były opisywane w języku niem ieckim i polskim; dopuszczalny był też „język żydowski” (Różne Wiadomości, GSW 1915, n r 35, s. 420).

77 Np.: „Jest uznaną zasadą prawną, że wszystkie czynności procesowe, wszczęte po wydaniu nowej ustawy postępowania sądowego, podlegają now em u prawu, również w procesach toczą­ cych się i przy przedsięwzięciu czynności procesowych w wyższej instancji; na odw rót zaś czyn­ ności w procesie toczącym się, które w chwili wydania nowego prawa już były zakończone i co do których zachodzić może jedynie kwestja rozważenia już osiągniętej skuteczności - podle­ gają wyłącznie praw u dawniejszemu [...]. Rozporządzenie prawne i sądowo-organizacyjne z d. 21. III. 1915 r. są «nowymi ustawami proceduralnymi» w znaczeniu wywodów powyższych”, Orzeczenie Sądu Najwyższego w przedm iocie uzupełnienia rzekomej luki w przepisach obecnej organizacji w generał-gubernatorstwie warszawskim co do spraw, w których założono skargi kasacyjne, Kronika sądowa, GSW 1915, n r 19, s. 210.

78 Zespoły archiwalne APŁ: „Główny Komitet Obywatelski” (nr 233); „Cesarsko-Niemiecki Sąd Pokoju w Łodzi I Okręg” (nr 79), „Cesarsko-Niemiecki Sąd Pokoju w Łodzi VI Okręg” (nr 80), „Cesarsko-Niemiecki Sąd Pokoju w Łodzi II-V, VII, VIII Okręg” (nr 81). Zob. APŁ, In ­ w entarz do zespołu n r 79, „Cesarsko-Niemiecki Sąd Pokoju w Łodzi I Okręg”, oprac. C. Ohryz- ko-W łodarska, s. 1-3; J. Machut-Kowalczyk, Początki łódzkiego sądownictwa, s. 165-168.

n o ro d n y i bogato ilustruje codzienne problem y m ieszkańców Łodzi w tym okresie.

Zachow ane akta spraw dokum entują obszernie funkcjonow anie Cesarsko-N ie-

m ieckich Sądów Pokoju w Łodzi, ale m ogą być podstaw ą b ad ań n a d sądow nic­

tw em okupacyjnym tylko w spraw ach karnych. Nie m a w nich śladu po sprawach

cywilnych. Brakuje też akt spraw rozpoczętych jeszcze p o d rządam i rosyjskim i,

przed rozpoczęciem działań zbrojnych w okolicy Łodzi.

Bibliografia

Źródła archiwalne

A rchiw um Państw ow e w Łodzi:

„C esarsko-N iem iecki Sąd Pokoju w Łodzi I O kręg” (zespół n r 79). „C esarsko-N iem iecki Sąd Pokoju w Łodzi VI O kręg” (zespół n r 80).

„C esarsko-N iem iecki Sąd Pokoju w Łodzi II-V , V II, V III O kręg” (zespół n r 81). „G łówny K om itet O byw atelski” (zespół n r 233).

Inw entarz do zespołu n r 79, „C esarsko-N iem iecki Sąd Pokoju w Łodzi I O kręg”, oprac. C. O hryzko-W łodarska.

Źródła drukowane

„G azeta Sądow a W arszawska”.

„G azeta Łódzka” (do 9 lutego 1915 r. „G azeta Łódzka. O rg an p o stęp o w o -n aro d o w y ”, o d 10 lutego 1915 r. „Gazeta Łódzka. O rg an n aro d o w y ”).

„N ow a G azeta Łódzka”.

„N ow y K urier Łódzki. D zie n n ik polityczny, społeczny i literacki” D zie n n ik U rzędow y M inisterstw a Spraw iedliw ości 1917, n r 17.

D zie n n ik U rzędow y D ep a rtam e n tu Sprawiedliwości Tymczasowej R ady Stanu Królestw a Polskiego, 1917, n r 4.

Literatura

A rgus., Z notatek łodzianina w czasie w ojny światowej. Nekrolog ś.p. K.O. - Pow itanie p oczę­

cia R.M ., d o d atek do „Gazety Ł ódzkiej” 1915, n r 1б7.

B andurka M., Z m ia n y adm inistracyjne i terytorialne zie m w ojew ództw a Łódzkiego w X IX

i X X w., Łódź 1995.

Bezbronne miasto. Ł ó d ź 1914-1918, Łódź 2014.

B ortnow ski W., Z iem ia łódzka w ogniu, Łódź 19б9.

D inter H.S., Spod czarnych dymów. Ł ó d ź w latach 1861-1918, Łódź 1978.

G łębocki Z., Narodowość i stopień wykształcenia sądow ników w Królestwie Polskim, „P rze­ gląd Praw a i A d m inistracji” 1894, R. XIX, s. 1013-1028.

G oldstein S., Sądow nictw o w okupow anej Polsce, „G azeta Sądow a W arszawska” 1915, n r 51. H ertz M., Ł ó d ź w trakcie Wielkiej Wojny, Łódź 1933.

1 5 4 J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k

K orobow icz A., Sądow nictw o Królestwa Polskiego 1876-1915, Lublin 1995.

Kulesza A., Szulc T., Biurokracja niem iecka twórcą praw a w G eneralnym Gubernatorstwie

W arszawskim w latach 1915-1918 w praktyce Cesarsko-Niemieckiego Prezydium Policji w Łodzi, „Dzieje N ajnow sze” 2014, R. XLVI, n r 3, s. 45-55.

Lew andow ski J., Sądownictw o w Królestwie Polskim w czasie I w ojny światowej. Okupacja

austro-węgierska, „A nnales U niversitatis M ariae C urie-Skłodow ska. Sectio F” 1974,

vol. XXIX, s. 225-234.

Ł ódź w czasie Wielkiej Wojny, red. J.A. D aszyńska, Łódź 2012. Ł ódź w drodze do niepodległości, red. J.A. D aszyńska, Łódź 2013.

M achut-K ow alczyk J., Początki łódzkiego sądow nictw a, „Studia z D ziejów Państw a i Prawa Polskiego” 2014, t. X VII, s. 147-168.

M achut-K ow alczyk J., W ym ogi ustawowe i p o stulaty wobec kwalifikacji sędziów pokoju

w świetle doniesień praktyki, w yrażanych opinii i dyskusji toczącej się na łam ach czaso­ p ism w X IX w., „Studia z D ziejów Państw a i Praw a Polskiego” 2015, t. XVIII, s. 73-89.

M achut-K ow alczyk J., Sąd Okręgowy w Ł odzi w latach 1917-1939 - charakterystyka m ate­

riału źródłowego, [w:] Gmach i jego tajemnice. Sąd Okręgowy w Ł odzi 1917-2017, Łódź

2017.

N ieznane historie z Ł odzi czasów W ielkiej Wojny, red. J.A. D aszyńska, Łódź 2016. Operacja Łódzka. Z apom niany fa k t I w ojny światowej, red. J.A. D aszyńska, Łódź 2011.

Akty prawne

R egulam in Sądow y O byw atelski dla m ia sta Łodzi z 31 g ru d n ia 1914 r., „N ow a G azeta Łódzka” 1915, n r 4, s. 1.

R ozporządzenie (nr 8) dotyczące u stroju sądow nictw a dla obszarów Polski rosyjskiej, podlegających niem ieckiej adm in istracji z 23 m arca 1915 r., D zie n n ik R ozporządzeń W ładz C esarsko-N iem ieckich w Polsce, 1 kw ietnia 1915, n r 1.

R ozporządzenie z 25 sierp n ia 1917 r. dotyczące sadow nictw a, D zie n n ik U rzędow y D ep ar­ ta m e n tu Spraw iedliwości 1917, n r 3.

J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k d r , U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i

ORCID:

0 0 0 0

-

0 0 0 3

-

0 7 3 3 - 7 7 0 9

Zmiany organizacji sądów pokoju w Łodzi

pod niemiecką okupacją w czasie I wojny światowej

Po opuszczeniu Łodzi p rzez w ładze rosyjskie organem , k tó ry zastąpił sądy pokoju, były sądy m ilicyjne. N astępnym k rokiem było zorganizow anie kom isji rozpoznaw czo-pojed- nawczych. Po w prow adzaniu okupacyjnej organizacji sądowej (1 kw ietnia 1915 r.) k o m ­ petencje daw nych sądów pokoju pow ierzone zostały C esarsko-N iem ieckim Sądom Pokoju w Łodzi. A kta archiw alne i p rasa d o k u m e n tu ją m o m e n t p rzejęcia sądow nictw a p rzez o rga­ n y okupacyjne. Sędziam i pokoju zostali Niemcy. Językiem sądow ym był język niem iecki.

C esarsko-N iem ieckie Sądy Pokoju zastąpione zostały p o d koniec 1916 r. przez „polskie” sądy pokoju. Sędziam i pokoju byli Polacy, a rozpraw y toczyły się w języku polskim . N adal je d n a k wyższe instancje pozostaw ały w rękach niem ieckich. D opiero w prow adzenie sądów królew sko-polskich 1 w rześnia 1917 r. rozpoczęło stuletnie ju ż dzieje polskiego sądow nic­ tw a w Łodzi.

Słowa kluczowe: C esarsko-N iem ieckie Sądy P okoju w Łodzi, „polskie” sądy pokoju, język sądowy, sąd pokoju, sądow nictw o okupacyjne, sądy obywatelskie

J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k

A s s i s t a n t P r o f e s s o r , U n i v e r s i t y o f Ł ó d ź

ORCID:

0 0 0 0

-

0 0 0 3

-

0 7 3 3 - 7 7 0 9

The changes in organisation o f courts of peace in Łódź

under German occupation during World War I

A fter Łódź was released from th e Russian’s ad m in istra tio n the courts o f peace were replaced b y th e policem en’s courts. The next step, was o rganisation o f the rec o g n itio n rec­ on ciliation com m issions. O n th e 1st o f A pril 1915 th e o ccupational courts’ organisation was in tro d u c ed an d due to this change th e com petences o f th e courts o f peace w ere given to the Im perial G erm a n C o u rts o f Peace. The archival acts and press n oticed the m o m e n t o f overtaking th e courts by th e o ccupational authorities. The judges o f peace becam e G er­ m a n s and th e official language in courts was G erm an. Im perial G erm a n courts o f peace w ere replaced in th e en d o f 1916 year b y “Polish” courts o f peace. The judges were Poles and th e official language was Polish. H ow ever th e h igher instances were still u n d e r G erm an ’s control. It w asn’t un til th e 1st o f Septem ber 1917 w hen th e Regal Polish C o u rts were in tro ­ duced. This com m enced the one h u n d re d years h isto ry o f Polish courts in Łódź.

Key words: Im p eria l-G e rm an C o u rts o f Peace, “Polish” courts o f peace, courts o f peace, occu p atio n judiciary, citizens’ courts, c o u rt language