A C TA U N IV E R SIT A T IS LO D ZIEN SIS
FOLIA SO ZO LOG ICA 3 131— 142 1986
(A cta Univ. Lodz., Folia sozol.)
M iro sław a CEYN OW A-GIEŁD ON
O C E N A ST A N U O C H R O N Y FLORY K SER O TER M IC ZN EJ W R EZ E R W A T A C H S T E PO W Y C H N A D D O LN Ą W ISŁ Ą A N E S T IM A T IO N O F THE PR E SE R V A T IO N O F X ER O TH ERM IC
FLORA IN STEPPE RESERVES BY TH E LO W ER V ISTU LA
ABSTRACT: T he p a p e r p oints to th e n e c e ss ity of resu m in g form er u tili zatio n of ste p p e re s e rv e areas, w hich ow ing to la c k of g ra z in g b e g a n to becom e e x c e ss iv e ly gro w n o v e r w ith tre e s an d sh ru b s (sum m ary see p age 141).
T r e ś ć 1. W stę p
2. C h a ra k te ry s ty k a flory
3. R ezerw aty ro ślin n o ści k se ro term iczn ej
4. Z m iany ro ślin n o ści k se ro te rm ic z n e j na p rz y k ła d z ie re z e rw a tó w „K u lin ” i „Zbocza P łu to w sk ie"
5. Rola w y p a la n ia ro ślin n o ści i w y p asu w u trzy m an iu flo ry k se ro term iczn ej 6. W n io sk i i zalecen ia
7. P iśm iennictw o 8. Sum m ary
1. WSTĘP
O b sz a r D o ln ej W is ły w y ró ż n ia s ię w ś ró d n izin P o lsk i P ó łn o c n e j i Ś ro d k o w e j s to s u n k o w o d u ży m u d z ia łe m flo ry k s e ro te rm ic z n e j, o d e r w a n e j d a le k o n a p ó łn o c od sw e g o c e n tru m ro z m ie sz c z e n ia , z n a jd u ją c e g o się na o b s z a ra c h s te p o w y c h i le ś n o s te p o w y c h E u ro p y .
Z u w a g i n a sw ó j in te re s u ją c y , e k s tr a z o n a ln y c h a r a k te r n a d w iś la ń s k ie k o lo n ie ro ślin n o ś c i k s e ro te rm ic z n e j z n a jd o w a ły się od d a w n a w k rę g u d u że g o z a in te re s o w a n ia i o p is y w a n e b y ły p rz e z w ielu b a d a c z y , d la te g o z ła tw o ś c ią w s k a z a ć w n ic h m o żn a w y ra ź n e z m ia n y w p o ró w n a n iu ze s ta n e m z la t u b ie g ły c h . N a czo ło p ra c d o ty c z ą c y c h ro ślin n o śc i o b s z a ru D o ln ej W is ły w y s u w a się p ra c a P r e u s s a (1912), p rz e d s ta w ia ją c a opis n a jb o g a ts z y c h s ta n o w is k ro ślin n o śc i k s e ro te rm ic z n e j o m a w ia n e g o o b sz a ru z p o c z ą tk u o b e c n e g o stu le c ia . N ie m a ło in fo rm a c ji d o ty c z ą c y c h ro ślin n o śc i k s e ro te rm ic z n e j z p o c z ą tk o w e g o o k re s u jej o c h r o n y n a P o m o rzu z n a jd u je się ró w n ie ż w p ra c y W o d z i c z k i (1926). P ó źn iej a k tu a ln y sta n re z e rw a tó w ro ś lin n o ś c i k s e ro te rm ic z n e j w o b sz a rz e D o l n e j W is ły p rz e d s ta w io n y z o sta ł p rz ez S u l m ę i W a l a s a (1963). N iże j o p is a n e zm ia n y ro ślin n o śc i w re z e r w a ta c h k s e ro te rm ic z n y c h p rz e d s ta w io n o n ie ty lk o n a p o d s ta w ie p o ró w n a ń d a n y c h z lite r a tu r y , a le p rz e d e w sz y stk im n a p o d s ta w ie w ła s n y c h o b s e rw a c ji, p o c z y n io n y c h w tra k c ie w c z e ś n ie js z y c h p ra c (C e y n o w a 1968; C e y n o w a - G i e ł - d o n 1971, 1976) i o s ta tn ic h b a d a ń n ad D o ln ą W isłą . 2. CHARAKTERYSTYKA FLORY
W sk ła d flo ry .k s e ro te rm ic z n e j o b sz a ru D o ln ej W is ły w c h o d z ą ró ż n o ro d n e g a tu n k i, p rz y b y łe na o m a w ia n y o b s z a r w ró ż n y m czasie, ró ż n y m i d ro g a m i i z ró ż n y c h o śro d k ó w ro ślin n o ś c i k s e ro te rm ic z n e j. Pod w z g lę d e m g e o g ra fic z n y m r e p r e z e n tu ją o n e w d u ż e j cz ęści tzw . e le m e n t sa rm a c k i, o b e jm u ją c y g ru p ę g a tu n k ó w w ła ś c iw y c h d la w s c h o d n ie j c z ę ś ci o b s z a ru ś ro d k o w o e u ro p e js k ic h la s ó w liśc ia sty c h . O b o k te j g r u p y z ło ż o n e j g łó w n ie z k o n ty n e n ta ln y c h q a tu n k ó w le śn y c h , w y s tę p u ją dość lic z n ie g a tu n k i ty p o w e dla fo rm a c ji ste p o w y c h o b sz a ró w : p o n ty isk ie q o , p o łu d n io w o s y b e ry js k ie g o i ira n o -tu ra ń sk ie c jo . G d z ie n ie g d z ie tra f ia ją się ró w n ie ż g a tu n k i o c h a ra k te r z e p rz y śró d z ie m n o m o rsk im . O g ó ln y u d z ia ł ty c h o s ta tn ic h w e flo rz e o m a w ia n e g o o b s z a ru je s t je d n a k sto s u n k o w o m a ły , z n a c z n ie m n ie jsz y niż w a n a lo g ic z n e j flo rz e o b sz a ru D o ln ej O d ry
(C z u b i ń s k i 1950).
S z e re g s k ła d n ik ó w flo ry k s e ro te rm ic z n e j o s ią o a n a d D olną W isłą k re s s w e a o w y s tę p o w a n ia i u trz y m u je się tu na s ta n o w is k a c h r e lik to w y c h od p ie rw s z y c h o k re só w p o lo d o w c o w y c h , a w ięc od czasu , k ie d y w ę d ró w k a ro ślin n a ty m o b sz a rz e b y ła n a jb a rd z ie j n a silo n a i o b e jm o w a ła w głów ruei m ie rz e z b io ro w is k a b e z le śn e , W p ó ź n ie isz y m o k re s ie w ę d ró w k a ro ślin k s e ro te rm ic z n y c h , o o ra n ic z o n a p rz e w a ż n ie do p ra d o lin i d o lin rz e c z n y c h , d o p ro w a d z iła do z n a c z n e o o z ró ż n ic o w a n ia i w y m ie sz a n ia o m a w ia n e j flo ry p rz y b y łe j n a d D o ln ą W is łę z z a c h o d u , w zd łu ż
P ra d o lin y T o ru ń sk o -E b e rsw a ld z k ie j, o ra z ze w sc h o d u i p o łu d n io w e g o w sch o d u , w zdłuż W is ły i N a rw i.
N a w e t w o b rę b ie je d n e g o g a tu n k u d o s trz e c m o żn a n ie k ie d y w y ra ź n e z ró ż n ic o w a n ie , d a ją c e się w y tłu m a c z y ć c z y n n ik a m i cz asu i izo lac ji, d ro g ą w ę d ró w k i czy też sp o so b em p rz e d o s ta n ia s ię n a o m a w ia n y o b sz a r. N ie rz a d k o je d n a z form te g o sa m e g o g a tu n k u n a le ż y do s ta ry c h , n a t u ra ln y c h s k ła d n ik ó w n a sz e j flo ry , p o d c z a s g d y d ru g a je s t s to s u n k o w o m ło d y m p rz y b y sz e m i w y k a z u je w y ra ź n ie s y n a n tr o p ijn y c h a ra k te r .
P rz y k ła d e m g a tu n k ó w re lik to w y c h , w y k a z u ją c y c h n a o m a w ia n y m o b sz a rz e w y ra ź n e z ró ż n ic o w a n ie w e w n ą trz g a tu n k o w e , m o że b y ć Stipa j o a n n is Cel,, k tó r a p o p ra w e j s tro n ie W isły w y s tę p u je p rz e w a ż n ie w fo r m ie o liśc ia c h o w ło sio n y c h d łu g im i w ło sk a m i (/. su b p u b e r u la Podp.), n a to m ia st p o le w e j s tro n ie zb liża się c z ę śc ie j do fo rm y ty p o w e j ( C e y n o - w a - G i e ł d o n 1976).
Z m ło d sz y c h e le m e n tó w flo ry sz c z e g ó ln ie d u ży m z ró ż n ic o w a n ie m o d zn a c z a się M e d ic a g o m in im a (L.) G rufsb., s p o ty k a n a n a o m a w ia n y m o b sz a rz e m. in. w o d m ia n a c h : m o llis sim a (Roth.) K och. i vis c id a K och.
(A b r o m e i t 1898). P o d o b n y c h p rz y k ła d ó w w e w n ę trz n e g o z ró ż n ic o w a n ia g a tu n k u n a s to su n k o w o n ie w ie lk im o b sz a rz e D o ln ej W isły m o żn a b y p rz y to c z y ć w ię cej, ch o ć k w e stia z m ie n n o śc i w e w n ą trz g a tu n k o w e j n ie je s t je s z c z e n a l e ż y c ie p o z n a n a . W s k a z u ją o n e w y ra ź n ie n a m a łe sz a n s e z a c h o w a n ia p e ł n e j p u li g e n o w y c h w ie lu g a tu n k ó w k s e ro te rm ic z n y c h b ez o c h ro n y w ię k sze j niż d o ty c h c z a s liczb y s ta ry c h , o d d a w n a iz o lo w a n y c h w y s p ro ś lin n o ści k s e ro te rm ic z n e j. R e z e rw a ty o b e c n e n ie o b e jm u ją n a w e t p e łn e j listy g a tu n k ó w k s e ro te rm ic z n y c h , cóż z a te m m ów ić o je d n o s tk a c h n iż sz y c h od g a tu n k u .
W a rto w sp o m n ieć, iż w g ru p ie g a tu n k ó w r o s n ą c y c h n a o m a w ia n y m o b sz a rz e p o za te re n a m i c h ro n io n y m i z n a jd u je się: C e r a s tiu m b r a c h y pe- ta lu m D esp., Festuca a m e ł h y s t i n a L.( L yg ia p a s se rin a (L.) F a sa n o , O m - p h a lo d e s s c o r p io id e s (H a en k e) S c h ra n k , V e r o n i c a au stria c a L., T rifo liu m iu p in a s te r L. i sz e re g in n y c h g a tu n k ó w o s ią g a ją c y c h n ad D o ln ą W is łą k re s sw e g o w y s tę p o w a n ia . Liczba s ta n o w is k w ie lu z ty c h g a tu n k ó w sz y bko m a le je , np. O m p h a l o d e s s c o rp io id e s s tra c ił n ie d a w n o d w a z trz e c h z n a n y c h s ta n o w is k o m a w ia n e g o o b sz a ru n a s k u te k w y k o p ó w i p ra c b u
d o w la n y c h .
M ie jsc a n a jb o g a ts z y c h sk u p ie ń ro ślin n o ś c i k s e ro te rm ic z n e j p o k r y w a ją się z w y k le z te re n a m i s ta r y c h k u ltu r, w k tó r y c h c z ło w ie k od d a w n a p o m a g a ł w u trz y m y w a n iu i ro z p rz e s trz e n ia n iu się o m a w ia n e j flo ry . Pod w p ły w e m te j d z ia ła ln o śc i n ie je d e n g a tu n e k re lik to w y rozprzestrzenił
się na o m a w ia n y m o b sz a rz e w tó rn ie i z a ją ł n ie ty lk o n a tu ra ln e , lecz
p rz e z cz ło w ie k a . S z c z e g ó ln ie lic z n ie n a n o w y c h s ie d lis k a c h p o ja w ia ją się g a tu n k i z b io ro w isk in ic ja ln y c h i p ia sk o w y c h , np. A l y s s u m m o n ta - n u m L., A n d r o s a c e s e p te n tr io n a lis L. c z y M e d ic a g o m in im a. T o w a rz y s z ą im c z ę sto m ło d si p rz y b y sz e , z a w le c z e n i p rz e z cz ło w ie k a.
Z u w a g i n a m o żliw o ść p rz e c h o d z e n ia n a n o w e s ie d lis k a w ię k sz o śc i g a tu n k ó w c h a r a k te r y s ty c z n y c h d la in ic ja ln y c h z b io ro w is k k s e ro te rm ic z - n y c h n ie m a o b a w co do ich d a lsz e g o u trz y m a n ia się w e flo rz e o m a w ia n e g o o b sz a ru . In a c z e j je d n a k p rz e d s ta w ia się s p ra w a g a tu n k ó w z w ią z a n y c h z e sta ry m i, u trw a lo n y m i z b io ro w isk a m i k s e ro te rm ic z n y m i; d la te g o is tn ie je w y ra ź n a p o trz e b a z a b e z p ie c z a n ia o m a w ia n e j flo ry w r e z e r w a
tach .
3. REZERWATY ROŚLIN NO ŚCI KSEROTERMICZNEJ
F lo ra k s e ro te rm ic z n a o m a w ia n e g o o b sz a ru p o d le g a o c h r o n ie w n a s tę p u ją c y c h re z e r w a ta c h z a tw ie rd z o n y c h p rz e z m in is tra le ś n ic tw a i p rz e m y słu d rz e w n e g o (ryc. 1): 1) ,,K ulin" — r e z e r w a t flo ry s ty c z n y , p o w ie rz c h n ia 15,46 h a; 2) „ R e jn a " — r e z e r w a t flo ry s ty c z n y , p o w ie rz c h n ia 5,80 ha; 3) „ T a rk o w o " — r e z e r w a t flo ry sty c z n y , p o w ie rz c h n ia 0,25 h a; 4) „Z bocza P łu to w s k ie '' — r e z e r w a t ste p o w y , p o w ie rz c h n ia 19,39 ha; 5) „ G ó ra Sw. W a w rz y ń c a " — re z e r w a t s te p o w y , p o w ie rz c h n ia 0,75 h a;
6) „ W io sło D uże" — re z e r w a t flo ry s ty c z n y , p o w ie rz c h n ia 29,88 h a; 7) „ W io sło M a łe " — re z e r w a t flo ry s ty c z n y , p o w ie rz c h n ia 21,88 h a; 8) „ O p a le n ie G ó rn e " — r e z e r w a t flo ry sty c z n y , p o w ie rz c h n ia 1,62 h a; 9) ,,O p a le n ie D o ln e" — r e z e r w a t flo ry s ty c z n y , p o w ie rz c h n ia 1,75 h a; 10) „ O stn ic e K w id z y ń sk ie " — r e z e r w a t flo ry s ty c z n y , p o w ie rz c h n ia 0,20 h a; 11) „B iała G ó ra " — r e z e r w a t s te p o w y , p o w ie rz c h n ia 3,47 ha. W ię k sz o ść z n ic h n a le ż y do re z e r w a tó w flo ry s ty c z n y c h u tw o rz o n y c h w c e lu o c h ro n y o k re ś lo n y c h g a tu n k ó w , a m ia n o w ic ie : „K u lin " — d la z a b e z p ie c z e n ia s ta n o w is k a D i c ta m n u s aJbus L., „ R e jn a ” i ,T a r k o w o " — — w c e lu o c h r o n y C er a su s fr u tic o s a (Pall.) W o ro n o w , „ O stn ic e K w i
d z y ń s k ie ” — d la Stipa jo a n n is, n a to m ia s t c z te ry b lisk o s ie b ie le ż ą c e r e z e r w a ty k o ło O p a le n ia — „ W io sło D u ż e ”, „ W io sło M a łe ", „ O p a le n ie G ó rn e " i ,,O p a le n ie D o ln e" — w c e lu z a c h o w a n ia k s e ro te rm ic z n e j flo ry le śn e j, re p re z e n to w a n e j tu m. in. p rz e z L a t h y m s pis iio rm is L., C im icifu g a e u r o p a e a Szipcz., D m c o a e p h a l u m ruyschiaria L. i A d e n o p H o r a liliiiolia (L.) Bess.
Ryc. 1. R ozm ieszczenie re z e rw a tó w step o w y ch n ad D olną W isłą A llo catio n of th e ste p p e re s e rv e s by th e L ow er V istu la
1 — K u lin , 2 — R e jn a , 3 — T a r k o w o , 4 — Z b o c z a P łu to w s k ie , 5 — G ó ra i w . W a w rz y ń c a , 6 — W io sło D u że, 7 — W io s ło M a łe , 8 — O p a le n ie G ó rn e , 9 — O p a le n ie D o ln e, 10 —i O s tn ic e K w id z y ń s k ie , 11 — B ia ła G ó ra , 12 — F o lu s z , 13 — S k a r p y S le s iń s k ie
od d a w n a w p r o je k to w a n y m r e z e r w a c ie ,,F o lu sz " n a p o w ie rz c h n i 1,59 ha k o ło S zu b in a i n a „ S k a rp a c h S le siń sk ic h " (0,40 h a) k o ło N a k ła . P o z o s ta łe s ta n o w is k a ro ślin n o śc i k s e ro te rm ic z n e j o m a w ia n e g o o b sz a ru są c z ę s to — ja k o n ie u ż y tk i — z a le sia n e , n a d m ie rn ie w y p a sa n e , n iszcz o n e n a
s k u te k e k s p lo a ta c ji k ru s z y w a itp. S am o o b ję c ie s ta n o w is k ro ś lin n o ś c i k s e r o te rm ic z n e j g ra n ic ą r e z e r w a tu n ie g w a r a n tu je je d n a k ic h trw a ło śc i. W n a s z y c h w a r u n k a c h k lim a ty c z n y c h w y m a g a ją o n e b o w ie m sz c z e g ó l n e j o p iek i, p o le g a ją c e j g łó w n ie n a o c h ro n ie p rz e d k o n k u r e n c ją ze s tr o n y z b io ro w isk le ś n y c h i z w a rty c h z a ro śli. Z a p rz e s ta n ie o d w ie c z n e j d z ia ła ln o ś c i c z ło w ie k a n a o k re ś lo n y m o b sz e rz e z c h w ilą u tw o rz e n ia n a n im re z e r w a tu p ro w a d z i n ie je d n o k r o tn ie do z m n ie js z a n ia , a n a w e t z a n ik u w ie lu p o p u la c ji g a tu n k ó w k s e ro te rm ic z n y c h , co m ija s ię z celem r e z e r w a tó w s te p o w y c h o ra z w ie lu re z e rw a tó w flo ry s ty c z n y c h .
W s z y s tk ie w y m ie n io n e re z e r w a ty flo ry s ty c z n e , z w y ją tk ie m d w ó c h : „ K u lin " i „ O stn ic e K w id z y ń sk ie " , z a lic z y ć trz e b a n a p o d s ta w ie c h a r a k te r u ic h d z isie jsz e j s z a ty ro ś lin n e j do r e z e r w a tó w le śn y c h . N a s k u te k n ie h a m o w a n e j p rz e z c z ło w ie k a s u k c e s ji ro ś lin n o ś c i d rz e w ia s te j flo ra k se- ro te rm ic z n a s p y c h a n a j e s t w n ic h w y ra ź n ie n a s k ra j re z e rw a tó w , w p o
b liż e d ró g , ro w ó w , p ó l u p ra w n y c h , p a s tw is k lu b g ra n ic o d d z ia łó w le ś n y c h . N a p rz y k ła d L a t h y m s p isifo rm is w y s tę p u je w e d łu g H e r b i c h a (1974) p r a w ie w y łą c z n ie w ro w ie c ią g n ą c y m się w z d łu ż w y ż e j w s p o m n ia n y c h re z e r w a tó w o k o lic O p a le n ia . P o d o b n ie n a K u ja w a c h , w ś ró d b o ró w so sn o w y c h , z n a c z n ie le p ie j n a s k r a ju n iż w c e n tru m s w y c h r e z e r w a tó w c z u je się m. in. C e ra su s i m t i c o s a . W n ie le ś n y c h r e z e r w a ta c h w a ru n k i ro z w o ju ro ś lin n o ś c i k s e r o te r m i c z n e j s ą w p ra w d z ie le p sz e , a le ró w n ie ż w w ie lu m ie js c a c h u le g a ją p o g o rs z e n iu p o d w p ły w e m k o n k u r e n c ji ro ś lin n o ś c i d rz e w ia s te j. S z c z e g ó ln ie sz y b k i p ro c e s z a r a s ta n ia p rz e z d rz e w a i k rz e w y o b s e r w o w a n y je s t w n a jd a le j u n a s n a p ó łn o c w y s u n ię ty m r e z e r w a c ie ro ś lin n o ś c i k s e r o te rm o c z n e j „B iała G ó ra " k o ło S ztum u . P rz e b ie g te g o p ro c e s u p rz e d s ta w io n y z o s ta ł p rz e z S u l m ę i W a l a s a (1963). J e ś li w n a jb liż szy m c z a sie w e w s p o m n ia n y m re z e r w a c ie n ie z o s ta n ie z a h a m o w a n e te m p o s u k c e s ji w k ie ru n k u z b io ro w is k le śn y c h , to trz e b a b ę d z ie sk re ś lić te n re z e r w a t z lis ty re z e r w a tó w s te p o w y c h i za lic z y ć d o re z e r w a tó w le śn y c h .
4. ZM IANY ROŚLIN NO ŚCI KSEROTERM ICZNEJ
N A PRZYKŁADZIE REZERW ATÓW „KULIN" I „ZBOCZA PŁUTOW SKIE"
„K u lin " i „Z b o cza P łu to w s k ie " to n a jc e n n ie js z e re z e r w a ty flo ry k s e ro te rm ic z n e j o m a w ia n e g o o b sz a ru .
R e z e rw a t ,,K ulin" k o ło W ło c ła w k a z a s łu g u je n a u w a g ę n ie ty lk o z p o w o d u b o g a te g o s ta n o w is k a D ic ta m n u s albus, lecz ró w n ie ż ze w z g lę d u n a s k u p ie n ie A n e m o n e s i lv e s t r i s L., Inula hirta L., L in o s y r is v u lg a r is (L.) M ili. i in n y c h rz a d k o w P o lsc e s p o ty k a n y c h g a tu n k ó w . G łó w n y m
z b io ro w isk ie m te g o re z e r w a tu je s t ze sp ó ł P e u c e d a n o c e r v a r ia e -C o r y le - t u m K o z ło w sk a 1925 em . M ed w .-K o rn . 1952. J e d y n ie w w ię k s z y c h lu k a c h d rz e w o s ta n u na s k r a jn ie k s e r o te rm ic z n y c h s ie d lis k a c h z n a le ź ć m o żn a n ie w ie lk ie fra g m e n ty z e sp o łó w m u ra w o w y c h .
A k tu a ln a ro ślin n o ść „K u lin a " n ie o d b ie g a w z n a c z n y m sto p n iu od p o te n c ja ln e j ro ślin n o ś c i te g o re z e rw a tu , d la te g o zm ian y , ja k ie tu z a c h o d zą p o d w p ły w e m n a tu r a ln e j s u k c e sji, są s to s u n k o w o n ie w ie lk ie i p o w o ln e. J e d y n y m c z y n n ik ie m p o w o d u ją c y m p o w a ż n e z m ia n y w sz a c ie ro ś lin n e j „K u lin a " są lic z n e o s u w y i o b ry w y zb oczy . Z a g r a ż a ją o n e m. in. w iśn i k a r ło w a te j C e ra su s f m t i c o s a , k tó r a w n ie lic z n y c h e g z e m p la rz a c h ro ś n ie tu n a s k ra ju u rw isk a . O d c z a s u do c z a su n a s k u te k o b ry w ó w zb o czy r e z e r w a t tra c i część s ta ry c h , a w ięc p rz e w a ż n ie n a j l e p ie j w y k s z ta łc o n y c h ze sp o łó w . T ru d n o je d n a k c a łk o w ic ie z a p o b ie g a ć ty m p ro c e so m . Z a c h o d z iły o n e b o w ie m o d d a w n a n ie z a le ż n ie o d d z ia ła ln o śc i c z ło w ie k a i s p e łn ia ją n ie w ą tp liw ie d o n io słą ro lę w u trz y m y w a niu się w ie lu in ic ja ln y c h g a tu n k ó w k s e ro te rm ic z n y c h , g in ą c y c h n ie ra z na sk u te k k o n k u re n c ji ze s tro n y z w a rty c h m u ra w i za ro śli.
E ro z ja b o cz n a W is ły b y ła n a o m a w ia n y m o b s z a rz e n a jp ra w d o p o d o b n ie j g łó w n y m c z y n n ik ie m u m o ż liw ia ją c y m p rz e trw a n ie n a jb a rd z ie j św ia- tło lu b n y c h g a tu n k ó w ste p o w y c h , p o n ie w a ż p o z w a la ła n a u c ie c z k ę r o ś lin p rz e d cien iem . G d y b y je d n a k p ro c e s y e r o z y jn e o ż y w iły się w ,,K uli- n ie " tak , ja k to w id a ć p o w y ż e j z a p o ry w e W ło c ła w k u , m o g lib y śm y w sto s u n k o w o k ró tk im c z a sie s tra c ić n a jb a r d z ie j c e n n e z b io ro w is k a „K u lin a", a w ra z z ty m n ie je d e n re lik to w y s k ła d n ik te g o o b sza ru . N a szc z ę śc ie z a p o ra w e W ło c ła w k u , z b u d o w a n a p o w y ż e j re z e rw a tu , n ie w p ły n ę ła d o tą d n a o ż y w ie n ie p ro c e só w e r o z y jn y c h o m a w ia n e g o o b ie k tu . W rę c z p rz e c iw n ie , z a h a m o w a ła je w p e w n y m s to p n iu n a s k u te k p rz e s u n ię c ia n u rtu rz e k i z p ra w e j n a le w ą stro n ę , cz ę śc io w ą zm ian ę k o r y ta W isły w p o b liżu re z e r w a tu o ra z z w ią z a n y z ty m s iln y ro z w ó j z a ro śli w ie rz b o w y c h o d g ra n ic z a ją c y c h s ło n e c z n e sto k i „K u lin a " od W i sły.
W r e z e r w a c ie „Z bocza P łu to w s k ie " k o ło C h e łm n a n a szc z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u ją o b e c n ie n a jle p ie j n a d D o ln ą W is łą w y k s z ta łc o n e p ła ty m u ra w ze sp o łó w : P oten tillo a r e n a r ia e - S tip e tu m L ib b ert 1932/33 p.p
i A d o n id o - B r a c h y p o d i e t u m pinn a ti (L ib b ert 1932/33) K ra u s c h 1960< W s k ła d ich w c h o d z ą : A d o n i s v e r n a li s L., C a re x su p in a W a h lb ., M edi- c a g o m in im a , O x y t i o p i s pilosa (L.) DC., Stipa capiliata L. i in n e g a tu n k i n ie s p o ty k a n e w „K u lin ie". O g ó ln a flo ra „Z b o czy P łu to w s k ic h " je s t o w ie le b o g a tsz a niż flo ra re z e r w a tu „K ulin", ch o c ia ż b ra k w n ie j m. in. ta k ż e n ie k tó ry c h g a tu n k ó w z n a n y c h z „K u lin a". W p rz e c iw ie ń s tw ie do re z e r w a tu „K u lin " ro ś lin n o ś ć „Z b o czy P łu to w s k ic h " u le g a je d n a k w w ie lu m ie jsc a c h sto su n k o w o szy b k im zm ianom . T e re n ich b y ł w p rz e s z
ło ści n ie w ą tp liw ie b a rd z ie j u ż y tk o w a n y p rz e z c z ło w ie k a niż te r e n r e z e rw a tu w K u linie, d la te g o m. in. w ię c e j w n im p ła tó w k s e ro te rm ic z - n y c h m u ra w niż za ro śli.
Po z a p rz e s ta n iu w y p a s u i in n e g o u ż y tk o w a n ia te r e n u p ła ty m u ra w z w ła śc iw ą d la n ic h flo rą z a c z ę ły n a „Z b o c zac h P łu to w sk ic h " sy te m a - ty c z n ie się z m n ie jsz a ć n a k o rz y ś ć z a ro śli i z b io ro w isk le śn y c h . S z c z e g ó ln ie d u żą ro lę w p ro c e s ie te g o z a ra s ta n ia s p e łn ia ją le k k o n a s ie n n e g a tu n k i d rzew . C ie ż k o n a sie n n y d ą b z flo rą c h a ra k te r y s ty c z n ą d la k se ro - te rm ic z n y c h z a ro śli z e sp o łu P e u c e d a n o c e r v a r ia e-C o ryJ etu m ro z p rz e s trz e n ia się b a rd z o w olno, i to n a n ie w ie lk im o b sza rze , n ie m a l w y łą c z n ie n a s to k u p rz y le g a ją c y m do re z e r w a tu le śn e g o „ P a ró w P łu to w sk i" . B ardzo c z ę sto m ie js c e d ę b u z a jm u je s o sn a , k tó r a — w p rz e c iw ie ń s tw ie d o d rz e w liś c ia s ty c h k s e ro te rm ic z n e g o z e sp o łu P. c e r v a r ia e -C o r y le - t u m — p o w o d u je sto p n io w o p rz e k s z ta łc a n ie s ie d lisk a i — ty m s a m ym — w ię k s z ą e lim in a c ję n ie k tó ry c h rz a d k ic h g a tu n k ó w k s e r o te r- m ic z n y c h n a k o rz y ś ć b a rd z ie j w P o lsc e ro z p rz e s trz e n io n y c h g a tu n k ó w z w ią z a n y c h z b o ra m i. R ola s o s n y w p rz e k s z ta łc a n iu s ie d lis k a je s t je d n a k n ie w s p ó łm ie rn a z ro lą, ja k ą o d g ry w a tu o b c y d la n a sz e j flo ry g a tu n e k R o b in ia p s e u d a c a c ia L. W w ie lu m ie js c a c h z n a jd u je się on w e k s p a n s ji. S zy b k o ro z ra s ta się i tw o rz y g ę ste , tru d n e do p rz e b y c ia z a ro śla , w k tó ry c h n a m ie jsc u d a w n y c h sk ła d n ik ó w flo ry ro s n ą n a jc z ę ś c ie j p o s p o lite g a tu n k i n itro filn e.
N a jin te n s y w n ie js z e m u p ro c e so w i z a r a s ta n ia p rz e z d rz e w a p o d le g a d o ln a część zboczy, z a ję ta n a jc z ę ś c ie j p rz ez z e sp ó ł A d o n id o -B r a c h y p o - d ie tu m , co w k o n s e k w e n c ji p ro w a d z i p rz e d e w sz y s tk im d o z m n ie jsz e n ia p o p u la c ji g a tu n k ó w te g o ze sp o łu . W p rz e c iw ie ń s tw ie do p ła tó w A d o n i d o - -B r a c h y p o d ie tu m w ie le p ła tó w s k r a jn ie k s e ro te rm ic z n e g o z e sp o łu Poten- tillo -S tip e tu m n ie u s tę p u je w y ra ź n ie pod w ły w e m k o n k u re n c ji ze s tr o n y ro ślin n o ś c i z a ro ś lo w e j i le ś n e j. W id a ć to p rz e d e w sz y s tk im w g ó r n y c h p a r tia c h zbo czy, n a jc z ę ś c ie j u w y lo tó w d o lin e k b o cz n y ch . D zięki d u ż e j liczb ie ty c h d o lin e k i z w ią z a n e j z ty m u ro z m a ic o n e j rz e ź b ie t e r e n u b o g a ta flo ra k s e ro te rm ic z n a o m a w ia n e g o re z e r w a tu m a je sz c z e w ie le d o g o d n y c h m ie jsc ro z w o ju p om im o n ie k o rz y s tn e g o o d d z ia ły w a n ia s u k c e sji ro ślin n o śc i w k ie ru n k u z a ro śli. P rz y o g ó ln e j o c e n ie o b e c n e g o s ta n u flo ry re z e r w a tu ,,Z b o cza P łu to w s k ie " w a rto je d n a k p a m ię ta ć , że w a ru n k i ś w ie tln e w n ie k tó ry c h m ie js c a c h te g o re z e r w a tu s to s u n k o w o n ie d a w n o p o le p sz y ły się n a ja k iś czas n a s k u te k w y p a d n ię c ia ś w ie rk a i in n y c h d rz e w p o sa d z o n y c h tu n a n ie w ła śc iw y m s ie d lis k u o ra z p rz e z u s y c h a n ie n a tu r a ln y c h z a ro śli U l m u s c a m p e s tr is L. v a r. su b ero sa E hrh., o p a n o w a n y c h p rz ez c h o ro b ę w iąz o w ą. N ie w o ln o ró w n ie ż z a p o m in a ć o roli o g n ia, p rz e d o s ta ją c e g o się c z ę sto n a o b s z a r o m a w ia n e g o re z e r w a tu w c z a sie w y p a la n ia tra w z s ą s ie d n ic h te re n ó w .
5, ROLA W Y PALAN IA RO ŚLIN NO ŚCI I W YPASU W UTRZYMANIU FLORY KSEROTERM ICZNEJ
N a c z y n io w e ro ś lin y k s e ro te rm ic z n e , p o z a d rz e w a m i i k rz e w a m i, n a o g ó ł d o s k o n a le z n o sz ą w y p a la n ie , je ś li je s t o n o d o k o n y w a n e d o s ta te c z n ie w c z e śn ie , p rz e d ro z p o c z ę c ie m o k re s u w e g e ta c ji. C z y n n ik te n o d g ry w a z a te m b a rd z o d u ż ą ro lę w u trz y m y w a n iu s ię w ie lu w tó rn y c h m u ra w k s e ro te rm ic z n y c h . O d c z a su do c z a su d z ia ła n ie je g o o b s e r w u je m y n ie ty lk o n a p o w ie rz c h n i „Z b o czy P łu to w sk ic h " , le c z ró w n ie ż n a zb o czu s ą s ie d n ie g o re z e r w a tu s te p o w e g o — „ G ó ra Sw. W a w rz y ń c a " o ra z w p r o je k to w a n y m r e z e r w a c ie „F o lu sz" k o ło S zu b in a. N a jc z ę ś c ie j j e d n a k w y p a la n e s ą zb o cza k o ło N a k ła w p ro je k to w a n y m r e z e r w a c ie „ S k a rp y Sle- siń sk ie "i p o ło ż o n y m w z d łu ż to ró w k o le jo w y c h , g d z ie liczb a p o ż a ró w w z ra s ta p o d w p ły w e m p rz e ja z d ó w p a ro w o z ó w .
C z ę sto p o w ta r z a ją c e się p o ż a ry s k u te c z n ie e lim in u ją k o n k u r e n c y jn ą ro ślin n o ść d rz e w ia s tą z e ś ro d o w is k a ś w ia tło lu b n e j flo ry . N ie m o żn a ich je d n a k u w a ż a ć za d o s k o n a ły c z y n n ik w p e łn i s p r z y ja ją c y flo rz e k s e r o te rm ic z n e j. O g ie ń p o w o d u je b o w iem z n a c z n e s tr a ty w n a z ie m n e j flo rz e z a ro d n ik o w e j k s e r o te rm ic z n y c h z b io ro w is k i p r o te g u je tra w y , k tó r e w n a s z y c h w a r u n k a c h z w y c ię ż a ją p rz e w a ż n ie w k o n k u r e n c ji z rz a d k i m i sk ła d n ik a m i flo ry . N a p rz y k ła d w p r o je k to w a n y m r e z e r w a c ie „F o lu sz" k o ło S zu b in a p o c z ę sty m w y p a la n iu ro ślin n o śc i, s to s o w a n y m tam w c e lu o c h ro n y flo ry k s e ro te rm ic z n e j p rz e d u p o rc z y w ie ro z w ija ją c y m i się z a ro śla m i osiki, o b o k k rz e w ó w o sik i n a jg ro ź n ie js z y m k o n k u re n te m flo ry k s e r o te rm ic z n e j s ta ły się trz c in n ik i — C a la m a g r o stis e p ig e io s (L.) R oth, i C. a r u n d in a c e a (L.) R oth. O g ra n ic z a ją o n e c o ra z b a rd z ie j ro z w ó j Stipa jo a n n is, L in o s y r is v u lg a r is i in n y c h c e n n y c h s k ła d n ik ó w flo
ry-Do z a c h o w a n ia flo ry k s e ro te rm ic z n e j z n a c z n ie le p ie j niż p o ż a r p r z y c z y n ia się u m ia rk o w a n y w y p a s, k tó r y n ie ty lk o o sła b ia k o n k u re n c ję d rz e w i k rz e w ó w , lecz ró w n ie ż p o p ra w ia s tr u k tu r ę n ie k tó ry c h z b io ro w isk k s e ro te rm ic z n y c h .
N ie w y p a s a n y z e sp ó ł P oten tillo a r e n a r ia e - S tip e tu m u le g a n a n ie k tó ry c h w tó rn y c h s ta n o w is k a c h d e g e n e ra c ji, k tó r a p rz e ja w ia się w n a d m ie rn y m ro z w o ju k ę p o s tn ic (Stipa capillata, S. joannis) i w z w ią z a n y m z ty m u b o ż e n iu k s e ro te rm ic z n e j flo ry d w u liśc ie n n e j, a w d a lsz e j k o le jn o śc i w o d śro d k o w y m o b u m ie ra n iu w s p o m n ia n y c h k ę p i p r z e r a s ta n iu ich p rz ez B ra c h y p o d iu m p i n n a t u m (L.) P. B., C a la m a g ro stis e p i g e io s , Poa p r a te n sis L. o ra z in n e ro ś lin y ro z ło g o w e. W y p a s s y s te m a ty c z n ie o c z y sz c z a k ę p y tr a w ze s ta ry c h , tru d n o r o z k ła d a ją c y c h się liści, n ie p o z w a la n a n a d m ie rn y ich ro z w ó j i ty m sam y m u trz y m u je c h a r a k te
r y s ty c z n ą d la w s p o m n ia n e g o z e sp o łu s tru k tu r ę k ę p o w ą s te p ó w o stn ic o -w y ch .
P a są c e się b y d ło o m ija w ie le siln ie p a c h n ą c y c h k s e ro te rm ic z n y c h ro ślin d w u liś c ie n n y c h i p ro te g u je ro ś lin y w y trz y m a łe n a u sz k o d z e n ia m e c h a n ic z n e , p rz ez co p rz y c z y n ia s ię do w ię k s z e g o z ró ż n ic o w a n ia k s e ro te rm ic z n y c h m u ra w i z w ią z a n e j z nim i flo ry . J e d y n ie w y p a s s to s o w a n y w n a d m ia rz e o d b ija się n ie k o rz y s tn ie n a s ta n ie flo ry k s e r o te r- m icznej. 6. W N IO SK I I ZALECENIA 1. W c e lu z a b e z p ie c z e n ia p u li g e n o w e j flo ry k s e ro te rm ic z n e j p o w in n iśm y n ie ty lk o tw o rz y ć re z e r w a ty , a le ta k ż e śc iśle j p rz e s trz e g a ć z a s a d y o c h ro n y g a tu n k o w e j i b a rd z ie j s k u te c z n ie c h ro n ić flo rę w r e z e r w a tach .
2. W s z y s tk ie w y s p o w e s ta n o w is k a re lik to w y c h s k ła d n ik ó w flo ry n a le ż y c h ro n ić p rz e d z a le sie n ie m , z a o ra n ie m , n a d m ie rn y m w y p a s e m i in n y m i c z y n n ik a m i p o w o d u ją c y m i s tr a ty w e florze.
3. P rz y tw o rz e n iu re z e r w a tó w s te p o w y c h n ie w o ln o za p o m in a ć o o t u lin ie . J e s t o n a b o w iem sz c z e g ó ln ie p o trz e b n a p rz y m a ły c h re z e rw a ta c h , a d o ta k ic h w ła ś n ie n a le ż y w ię k sz o ść re z e r w a tó w ste p o w y c h . D obrze, g d y d o re z e r w a tu p rz y le g a łą k a lu b p o le u p ra w n e , n a to m ia s t źle, g d y g ra n ic z y o n b e z p o ś re d n io z lasem , ja k w p rz y p a d k u n a jm n ie js z e g o z o m a w ia n y c h re z e r w a tó w — „ O stn ic e K w id z y ń sk ie ". 4. W s z y s tk ie r e z e r w a ty ro ślin n o ś c i k s e ro te rm ic z n e j p o w in n y p o d le g a ć o c h ro n ie c z ę śc io w e j, a n ie ścisłej. W z w ią z k u z ty m trz e b a z m ie n ić d o ty c h c z a s o w e z a s a d y o c h ro n y w re z e r w a ta c h „ O s tn ic e K w id z y ń sk ie " i „G ó ra św . W a w rz y ń c a " , z a lic z a n y c h d o tą d do re z e r w a tó w ś c is ły ch . 5. W e w sz y s tk ic h re z e r w a ta c h ro ś lin n o ś c i k s e ro te rm ic z n e j is tn ie je k o n ie c z n o ść u s u w a n ia d rz e w i k rz e w ó w z a g ra ż a ją c y c h rz a d k ie j flo rz e k se ro te rm ic z n e j. W p ie rw s z e j k o le jn o ś c i u s u w a ć n a le ż y g a tu n k i o bce, a n a s tę p n ie ro d z im e je d n o s tk i p rz e k s z ta łc a ją c e sied lisk o . S zcz eg ó ln ie in te n s y w n y c h z a b ie g ó w w y m a g a z a h a m o w a n ie ro z w o ju i r o z p rz e s tr z e n ia n ia się d rz e w R obin ia p seu d a c a c ia n a m ie js c u d a w n y c h m u raw .
6. W c e lu z a h a m o w a n ia n a tu r a ln e j s u k c e s ji ro ś lin n o ś c i w r e z e r w a ta c h s te p o w y c h p o ż ą d a n e je s t c z ę śc io w e p rz y w ró c e n ie w y p a s u i k o s z e n ie tra w p o o k re s ie o w o c o w a n ia w ię k s z o ś c i ro ś lin k se ro te rm ic z n y c h . O d c z a su d o c z a su d o p u sz c z a ć też m o żn a do w y p a la n ia n ie k tó ry c h fra g m e n tó w re z e rw a tó w .
tra k to w a ć ja k o o tu lin ą i w p ro w a d z ić n a jp ie r w w y p a s o tu lin y , a n ie c a łe g o re z e rw a tu , p o z o s ta w ia ją c ty m sa m y m m ie jsc a do d a ls z y c h b a d a ń n ad s u k c e s ją ro ślin n o śc i k se ro te rm ic z n e j. Z a r a s ta n ie sto k u p rz e z d rz e w a o d b y w a się b o w iem g łó w n ie od je g o p o d s ta w y i sto p n io w o p rz e c h o dzi w g ó rę . J e ś li d o ln a część s to k u p o z o s ta je w o ln a o d d rzew , to je g o g ó rn a część na s k u te k d o b ry c h w a ru n k ó w ś w ie tln y c h m a w y ra ź n ie w ię k s z e sz a n s e trw a łe g o u trz y m a n ia flo ry k s e ro te rm ic z n e j.
7. PIŚM IEN N IC TW O
A b r o m e i t, J. 1898. Flora v o n O si- u nd W e s tp re u s se n . B erlin: 1—400.
C e y n o w a, M. 1968. Zbio rowiska roślinności k s e r o te r m ic z n e j nad dolną W isłą. S tu dia Soc. Sc. T oruń., Sec. D, 8, 4: 1— 155.
C e y n o w a - G i e l d o n , M. 1971. O sobliwości l l o r y s t y c z n e i r e z e r w a ty ziem i c h e ł
m ińskiej. T o ru ń sk ie Tow. N au k o w e, T oruń: 1— 108.
C e y n o w a - G i e ł d o n , M. 1976. O stn ice s e k c j i „Pennatae" w Polsce. R ozpraw y UMK w T o ru n iu , T oruń: 1-—99.
C z u b i ń s k i , Z. 1950. Zagadnie nia g eobota niczne Pomorza. Bad. fizjogr. n. P olską Zach., 2, 4: 338— 660.
H e r b i c h , J. 1974. Problem za ch ow ania rez e r w a tó w le ś n y c h w okolicach Opalenia
nad dolną W isłą . O chr. Przyr., 40: 113— 138.
P r e u s s, H. 1912. Die p ontischen P ll anzenbestände in W e i c h s e l g e b ie t. Beitr. z. N a- tu rd en k m alp fleg e, h e ra u s g e g e b e n vo n H. C onw entz, 2, 4: 350— 540.
S u 1 in a, T., W a l a s , J. 1963. A k t u a l n y stan r ez erw a tó w roślinności k s e r o te r m ic z n e j
w ob sz arze Dolnej W i s ł y . O chr. Przyr., 29: 269—329.
W o d i c z k o, A. 1926. Och ro na p ie r w o t n e j s z a ty roślinnej na Pomorzu. O chr. P rzyr., 6: 35—50.
8. SUMMARY
P art of th e n o rth e rn m o st colonies of step p e v e g e ta tio n are found a lo n g th e Lo w er V istu la. T h eir flora is h ig h ly d iffe re n tia te d as re g a rd s age an d origin. Even w ith in one sp ecies a m a rk e d d iffe re n tia tio n can som etim es be o b serv ed , w hich can be a c c o u n te d for by tim e a n d iso latio n factors, th e w a y of m ig ra tio n o r th e m eans of p e n e tra tin g into th e a re a in q u estion. C o n sid erin g th e g re a t v a lu e of th a t flora for re s e a rc h , its p ro te c tio n should be in ten sified and e x te n d e d to a g re a te r num ber of sites.
The m ost v a lu a b le com m unities of x e ro th e rm ic p lan ts of th e a re a in q u estio n are now p re s e rv e d in th e re s e rv a tio n s „Zbocza P łu to w sk ie " n e a r C hełm no an d „K ulin" n e a r W łocław ek.
N e a rly all th e lo c a litie s ol the ric h e st colonies of x e ro th e rm ic p lan ts coincide w ith a re a s of a n c ie n t c u ltu re s, in w hich fo r a v e ry lo n g tim e m an h as u n co n scio u sly helped in m a in ta in in g and sp re a d in g x e ro th e rm ic flora. S lopping th a t a c tiv ity o v er a d efin ite a re a , as a re s e rv a tio n is set up, re s u lts in a re d u c tio n or ev en e x tin ctio n of m any p o p u latio n s of x e ro th e rm ic species.
by fires. W h d t fdvours th e ir g ro w th m ost of all, h o w ev er, is m o d e ra te grazing, w hich not o n ly ch eck s th e co m p etitio n of tre e s an d shrubs, but also im p ro v es th e stru c tu re of ty p ic a l ste p p e com m unities.
In o rd e r to p re s e rv e for fu tu re g e n e ra tio n s re lic t elem en ts of x e ro th e rm ic flora in step p e re s e rv a tio n s g razin g is reco m m en d ed at le a st in th e lo w est, a n d th e re fo re th e le a s t dry, p a rts of slopes, sin ce a fte r g razin g h a d b een d isc o n tin u e d th e step p e r e s e rv a tio n s b eg an in m an y pldces to becom e e x c e ss iv e ly gro w n o v e r by scru b an d fo rest com m unities.
T he m ost a d v e rs e effect on th e flora of th e re s e rv a tio n s in q u e stio n h as th e dev elo p m en t of Robinia pseudacacia L.
D oc. d r h a b . M ir o s ła w a C e y n o w a - G ie łd o n W p ły n ę ło d o R e d a k c ji F o lia so z o lo g ic a Z a k ła d T a k s o n o m ii, E k o lo g ii R o ś lin 1980.09.30 i O c h ro n y P r z y r o d y
I n s ty tu t u B io lo g ii UMK u l. G a g a r in a 9, 87— 100 T o ru ń
