Poznań 2013
BITWA POD KUMANOVEM (23-24 PAŹDZIERNIKA 1912 ROKU)
SIŁY ZBROJNE STRON, DZIAŁANIA OPERACYJNE,
KONSEKWENCJE MILITARNE I POLITYCZNE
Dariusz WybranoWskiAbstract: Dariusz Wybranowski, Bitwa pod Kumanovem (23- 24 października 1912 roku). Siły zbrojne stron,
działania operacyjne, konsekwencje militarne i polityczne (The battle of Kumanovo (23-24 October 1912). The armed forces of the parties, operations, military and political consequences).
Balcanica Posnaniensia. Acta et studia, XX, Poznań 2013, Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, pp. 137-179, ISBN 978-83-63047-36-1, ISSN 0239-4278. Polish text with a summary in English. Dariusz Wybranowski, Uniwersytet Szczeciński, Instytut Politologii i Europeistyki, ul. Krakowska 17, 71-017 Szczecin. Temat udziału Serbii w I wojnie bałkańskiej i bitwy pod Kumanovem znalazł od-bicie w licznych publikacjach historiografii serbskiej1 , a także zachodniej (zwłasz- cza anglojęzycznej) dotyczącej wojen bałkańskich, lub samej tylko I wojny bałkań-skiej2. Problem ten został natomiast całkowicie pominięty w kilku syntezach dziejów
1 Por. m.in. Prvi Balkanski Rat. Okrugli sto povodom 75. Godišnjici 1912-1987, 28 i 29. Oktobar 1987/La premiere guerre balkanique. Table ronde consacree au 75me Anniversaire 1912-1987. Les 28 et 29 octobre 1987, urednik. V. Stojančević, Beograd 1991; Prvi balkanski rat 1912/1913. godine. Društveni i civilizacijni smisao (Povodom stogodišnjice oslobođenja Stare Srbije i Makedonije), urednik A. Rastović,
Niš 2013. Por. także m.in. zbiór relacji i wspomnień świadków bitwy pod Kumanovem i felietony na jej temat, Vitezovi Kumanovske bitke, http://www.novosti.rs/dodatni_sadrzaj /fejltoni120.html?item_id=401; Ž. Stanisavljević, Kumanovska bitka, Beograd 1961; Z. M. Jovanović, Zebrnjak u traganja za
poreka-ma jednog spomenika, ili o kultury sećanja kod Srba, Beograd 2004; P. Opačić, Kuporeka-manovska bitka,
Beograd 2005; N. J. Popović, O reviziji i zaborava, http://www.rts.rs/page/rts/sr/Dijaspora/story/ 1526/ Srbija+na+veci/1198316/O+reviziji+i+ zaborava. html; A. Andrić, Istorija Srba, Beograd 2012; Boj iznad
Vekova. Sto godina od kumanovske
bitke, Beograd 2012. Jednym z ciekawszych studiów problemu do-tyczących wysiłku zbrojnego Serbii i Czarnogóry w wojnach bałkańskich, w tym także dość dokład-nego opisu bitwy pod Kumanovem, jest praca kilku autorów serbskich, por. B. Ratković, M. Đurišić, S. Skoko, Srbija i Crna Gora u Balkanskim ratovima 1912- 1913, Beograd 1972; A. Jovičić, Balkanski
ratovi 1912/1913 godine, Beograd 2006.
2 Por. F. Immanuel, Der Balkankrieg 1912, Berlin 1913; C. Campbell, The Balkan War drama,
McBride 1913; C. Ross, Im Balkankrieg, M. Mőrikes Verlag 1913; R.C. Hall, The Balkan Wars 1912-
-1913: Prelude to the First World War, Routledge 2000; A. Gerolymatos, The Balkan Wars. Conquest and the Revolution from the Ottoman Era to the Twentieth Century and Beyond, Basic Books 2002;
Bałkanów w XX wieku, przetłumaczonych w ostatnich latach na język polski3. Jedynie w opublikowanej niedawno po polsku syntezie dziejów Imperium Osmańskiego, au-torstwa Stanforda J. Shawa i Ezela K. Shawa, znalazło się wspomnienie o bitwie4. W polskiej historiografii informacje na ten temat można znaleźć w kilku publika-cjach wydanych przed II wojną światową, natomiast w literaturze powojennej bitwa kumanovska była na ogół krótko wspominana, jako jeden z epizodów I wojny bałkań-skiej5. Nieco więcej na temat tej bitwy można znaleźć w książce Jarosława Rubachy
Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w latach 1878- 1913, starcie
to zostało omówione jednakże w kontekście udziału bułgarskiej 7. Dywizji Rilskiej6. W wydanej kilka lat temu, popularnonaukowej syntezie I wojny bałkańskiej, autor-stwa Roberta Rabki zostały wprawdzie przedstawione armie stron konfliktu, w tym serbska, jednak autor skupił się niemal wyłącznie na działaniach armii bułgarskiej na froncie trackim7 . I i II wojną bałkańską, a zwłaszcza trackim teatrem wojennym za-jął się także ostatnio Tadeusz Czekalski8. Więcej informacji wnieśli do poznania prze-biegu tej wielkiej bitwy (jak również dalszego ciągu serbskich działań militarnych w 1912 r.) Tadeusz Rawski i ostatnio Mirosław Dymarski9. Z kolei Paweł Michalak E. J. Erickson, Defeat in Detail. The Ottoman Army in the Balkans, 1912- 1913, London 2003; J. G. Schur-man, The Balkan Wars 1912- 1913, New York 2005; A. Vachkov, The Balkan War 1912- 1913, Sofia 2005; C. S. Ford, The Balkan Wars, Being a Series of Lectures Delivered at the Army Since School, Fort Leavenworth, Kansas 2010; I. Despot, The Balkan Wars in the Eye of Warring Press, Bloomington 2012.
3 Por. B. Jelavich, Historia Bałkanów, T. 2: Wiek XX, Kraków 2006, s. 111- 113; S. K. Pavlowitch, Historia Bałkanów (1804- 1945), Warszawa 2009, s. 239.
4 Por. S. J. Shaw, E. K. Shaw, Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej, t. 2 (1808- -1975), Warszawa 2012, s. 450- 451.
5 Por. m.in. B. Koskowski, Ostatni rozbiór Turcji. Rozkład państwa tureckiego w Europie. Polityka europejska względem Turcji – czem jest Turcja Azjatycka ?, Warszawa- Łódź- Kraków 1915; J. Dąbrowski, Wielka Wojna 1914- 1918, [w:] Wielka Historia Powszechna, Warszawa 1937, s. 38; J. Pajewski, Historia powszechna 1871- 1918, Warszawa 1978, s. 310; J. Reychman, Historia Turcji, Wrocław 1973, s. 275;
T. Wituch wspomniał w opisie serbskich działań I wojny bałkańskiej jedynie o zajęciu przez Serbów Skopje, por. idem: Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878- 1923, Warszawa 1980, s. 188. Podobnie też problem ujęli A. Giza, K. Filipow, Wojny bałkańskie 1912- 1913. Aspekty polityczne i militarne
(począt-ki niewoli Bułgarów w Macedonii Egejs(począt-kiej i Wardars(począt-kiej, Białystok 2002, s. 55. Kwestia działań wo-
Macedonii Egejskiej i Wardarskiej, Białystok 2002, s. 55. Kwestia działań wo-jennych na obszarze Macedonii Wardarskiej i samej bitwy kumanovskiej została pominięta w syntezie dziejów Bałkanów w XX wieku M. Tantego, por idem: Bałkany w XX wieku, Warszawa 2003, s. 91- -92. Bardzo krótko o fakcie bitwy pod Kumanovem wspominają natomiast T. Wasilewski, W. Felczak,
Historia Jugosławii, Wrocław 1985, s. 400; A. Giza, Państwa bałkańskie wobec kwestii macedoń-skiej w latach 1878- 1918, Szczecin 1996, s. 109; A. Giza, K. Filipow, op. cit., s. 55; W. Walkiewicz, Jugosławia. Byt wspólny i rozpad, seria: Historia państw świata w XX wieku, Warszawa 2000, s. 17;
J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, Historia Słowian Południowych i Zachodnich, Warszawa 2005, s. 447- 448; A. Malinowski, Kwestia macedońska w Bułgarii w latach 1878- 1918, Toruń 2006, s. 133 i D. Kołodziejczyk, Turcja, seria: Historia państw świata w XX wieku, Warszawa 2011, s. 62.
6 Por. J. Rubacha, Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w latach 1878- 1913,
Warszawa 2004, s. 254- 255.
7 Por. R. Rabka, Bałkany 1912- 1913, Warszawa 2009, s. 60 i n.; 80 i n.
8 Por. T. Czekalski, Bułgaria, seria: Historia państw świata w XX wieku, Warszawa 2010, s. 84- 86. 9 Por. T. Rawski, Państwa Europy Południowo- Wschodniej i ich armie podczas wojen bałkańskich w latach 1912- 1913, [w:] Państwa narodowe Europy Środkowo- Wschodniej w XX
wieku, red. W. Bal-zajął się rolą w niej księcia, a potem króla Aleksandra I i genezą powstania swoistego „mitu Kumanova”10 . Wart podkreślenia jest też fakt, że w polskich przewodnikach tu- rystycznych po Jugosławii, a obecnie Macedonii, choć pojawiały się informacje o róż-nych interesujących obiektach i zabytkach Kumanova, bardzo długo nie było w nich jakichkolwiek informacji o polu bitwy, czy pomniku na wzgórzu Zebrnjak, czyli o tym, co spowodowało, że to średniej wielkości dziś miasto macedońskie weszło do histo-rii11. Nie ma też wzmianki o tej bitwie w polskiej syntezie dziejów Macedonii12. Polityczne, militarne i ideologiczne znaczenie bitwy pod Kumanowem powodują, że za niezmiernie ważną uznać należy szczegółową analizę przebiegu bitwy i niektó-rych późniejszych starć zbrojnych, które zadecydowały o wyparciu Turków z terenu Macedonii, z uwzględnieniem potencjału zbrojnego walczących stron i politycznych uwarunkowań I wojny bałkańskiej. Pozostaje kwestią, czy rzeczywiście była ona na- prawdę serbską „decydującą bitwą” i „największą bitwą”, czy też tak ją potem przed-stawiano, a jeśli istotnie tak było, to dlaczego tak się stało. Niniejszy artykuł ma dać odpowiedź na powyższe pytania. Stworzenie antytureckiej koalicji państw bałkańskich nie było łatwe ze wzglę-du na ich sprzeczne interesy odnośnie ziem macedońskich13 . Najbardziej zaintere-sowani przyszłą wojną przeciw Turcji byli Bułgarzy, którzy uważali słowiańskich Macedończyków za członków swego narodu i pragnęli ich wyzwolenia, a co za tym idzie włączenia zamieszkałego przez nich terytorium do Bułgarii. Podjęli oni w tym celu akcję propagandową w środowiskach rosyjskich i środkowoeuropejskich neo-slawistów na ich zjeździe w Pradze (1908), a przede wszystkim na drugim zjeździe w lipcu 1910 roku w Sofii, angażując dużą liczbę bułgarskich przywódców lokal-nych z Macedonii14. Idea powołania odrębnej i niezależnej politycznie Macedonii była szczególnie bliska diasporze macedońskiej w Petersburgu, zgrupowanej w krę-cerak, Łowicz- Warszawa 2000, s. 85; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach w okresie kształtowania się
państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2010, s. 248- 250.
10 P. Michalak, Bitwa pod Kumanovem na łamach gazety „Politika”- mit umacniający pozycję po-lityczną króla Aleksandra I Karadjordjevicia, „Balcanica Posnaniensia. Acta et Studia”, t. XIX, 2012,
s. 170.
11
Por. M. Krukowska, Jugosławia, Warszawa 1985, s. 141 (tu Kumanovo jest marginalnie wspomnia-ne tylko jako jedno z większych miast kraju i lokalizacja fabryki tytoniu); Bałkany. Bośnia i Hercegowina,
Serbia, Macedonia, Albania, praca zbiorowa, Kraków 2005, s. 194- 195. Dopiero w ostatnich latach,
w kolejnej edycji przewodnika znalazła się bardzo krótka wzmianka o Kumanovie jako „miejscu bitwy z czasów I wojny bałkańskiej”. Por. S. Adamczak, K. Firlej- Adamczak, K. Bzowski, Ł. Gołębiowski,
Czarnogóra, Serbia, Macedonia, Kosowo i Albania, Bielsko- Biała 2011, s. 416.
12 Irena Stawowy- Kawka omówiła plany podziału Macedonii, między Grecję, Serbię i Bułgarię i ich polityczne aspekty oraz sam fakt zajęcia przez Serbów Skopje i Bitoli. Por. I. Stawowy- Kawka, Historia Macedonii, Wrocław 2000, s. 167- 168. 13 Por. I. Stawowy- Kawka, op. cit., s. 164 i n. 14 Szerzej o okolicznościach zwołania zjazdu w Sofii, istniejących wówczas sporach serbsko-bułgar- skich o obszar macedoński, zabiegach neoslawistów bułgarskich o poparcie, osobach delegatów i usta-leniach końcowych, por. A. Giza, Państwa bałkańskie, op. cit., s. 120 i n.; A. Giza, K. Filipow, op. cit., s. 49- 51.
gu Słowiańsko-Macedońskiego Narodowego Towarzystwa Naukowo-Literackiego (zwłaszcza braci Dimitriji i Nade Čupovskich)15.
Było też oczywiste, że w politycznych realiach Bałkanów na początku XX wie- ku, każda koalicja państw bez Turcji może być skierowana tylko przeciw niej i w na-dziei na ewentualne rewindykacje terytorialne jej kosztem16 . Bułgarzy nie byli, bo-wiem, zainteresowani jakąkolwiek wojną przeciw Austro-Węgrom, z którymi nie mieli sprzecznych interesów. Jedynie perspektywą nowych zdobyczy kosztem Turcji, były zainteresowane praktycznie wszystkie państwa bałkańskie, tj. Serbia, Bułgaria, Grecja i Czarnogóra17.
Przyspieszenie formowania się sojuszu serbsko-bułgarskiego nastąpiło wiosną 1911 roku, gdy premierem Bułgarii został Iwan Geszow – zwolennik idei sojuszu bał- kańskiego o orientacji prorosyjskiej. W kwietniu tego roku propozycję daleko idą-cej współpracy złożył rządowi bułgarskiemu minister spraw zagranicznych Serbii, Milovan Milovanović. Początkowo została ona odrzucona, ale wybuch wojny wło-sko-tureckiej w Afryce Północnej skłonił we wrześniu Bułgarów do jej przyjęcia18.
Utworzenie efektywnej koalicji przeciw Turcji Osmańskiej wymagało usta-leń między Serbią a Bułgarią w sprawie przyszłego statusu ziem macedońskich. Polityków z Sofii najbardziej interesowała całkowita inkorporacja spornego obsza-ru, traktowanego jak „historyczne ziemie bułgarskie”. To jednak nie było możliwe z uwagi na roszczenia Serbii, która również odwoływała się do swych historycz-nych granic. Kluczowym elementem przyszłego sojuszu bałkańskiego, czy swe-go rodzaju „ligi bałkańskiej”, stał się układ z 13 marca 1912 roku zawarty między Serbią a Bułgarią, uzupełniony o podpisaną 12 maja tego roku konwencję wojskową. Konwencja ta zobowiązywała Serbię do wystawienia armii w liczbie 100 - 150 tysię-cy żołnierzy, a Bułgarię 200 tysięcy wojska19 . Ustalono też przyszły podział zdoby-czy po pokonaniu Turcji. Serbii miały przypaść obszary Sandżaku Novopazarskiego i tzw. Starej Serbii (tj. okolic Raški w południowej części Sandżaku i znacznej czę-ści Kosowa) – terytoriów uznanych przez serbskich działaczy narodowych w drugiej połowie XIX wieku za kolebkę serbskiej państwowości20. Bułgarzy chcieli natomiast
15 Obszernie na ten temat ostatnio por. L. Moroz-Grzelak, Nadzieje i stracone złudzenia. Wojny bał-kańskie w świetle tekstów Dimitriji Čupovskiego i Krste P. Misirkova, „Balcanica Posnaniensia”, t. XIX,
2012, s. 297- 307. 16 A. Giza, K. Filipow, op. cit., s. 52. 17 Ibidem, s. 52. 18 Por. J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op. cit., s. 443. 19 Z bogatej literatury problemu na temat genezy sojuszu bałkańskiego, zwanego niekiedy „ligą bał-kańską”, poszczególnych sojuszy i układów zawieranych przez Serbię i Bułgarię, Grecję i Czarnogórę, por. m.in. J. Dąbrowski, op. cit., s. 36- 38; W. Felczak, T. Wasilewski, op. cit., s. 399- 400; I. Stawowy- Kawka, op. cit., s. 165- 167; T. Rawski, op. cit., s. 80- 81; J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op. cit., s. 443-446; A. Malinowski, op. cit., s. 122- 126; S. K. Pavlowitch, op. cit., s. 238- 239; T. Czekalski, op. cit., s. 82- 84; M. Dymarski, op. cit., s. 235- 239; J. Rubacha, Wielkie mocarstwa europejskie wobec
wojen bałkańskich 1912- 1913, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia”, t. XIX, 2012, s. 213.
20 O tej kwestii, por. szerzej ostatnio W. Szczepański, Belgrad odkrywa Kosowo. U źródeł ustano-wienia Kosowa centralnym punktem odniesienia polityki serbskiej (ostatnie ćwierćwiecze XIX stulecia),
zająć Trację Wschodnią z Adrianopolem, Macedonię Egejską z Salonikami, Kavalę i Dedeagacz (tur. Dedeağaç) nad Morzem Egejskim. Natomiast obszar Macedonii między Starą Płaniną, Rodopami i Ochrydem miał uzyskać autonomię21 , gdyby jed-nak ta okazała się niemożliwa, to 2/3 ziem Macedonii Wardarskiej z Velesem, Štipem, Monastirem (dziś Bitolą) i Ochrydem mieli inkorporować Bułgarzy, zaś pozostałe 1/3 ze Skopje, Tetovem, Kumanovem i Debarem miało stanowić tzw. strefę sporną do przyszłego podziału między Serbię i Bułgarię. Obszar ten miałby w przyszłości przy-paść albo jednej ze stron, albo ulec podziałowi między oba kraje22 . Miałby o tym za-decydować po zakończeniu wojny z Turcją arbitraż cara Rosji, Mikołaja II23. Grecy natomiast uzgodnili z Bułgarami, że przejmą te ziemie, które uda im się zająć w toku wojny, najbardziej jednak zależało im na części Macedonii Egejskiej z Salonikami24, co musiało doprowadzić w przyszłości do ostrego zatargu z Bułgarią. Dla Królestwa Serbii, jako kraju śródlądowego, kwestią zasadniczą stało się uzy- skanie dostępu terytorialnego do Adriatyku, stąd też pertraktacje dotyczyły ewentu-alnych nabytków serbskich na terenie Albanii a zwłaszcza uzyskanie Dracza (alb. Dürres). By przyspieszyć powstawanie sojuszu bałkańskiego między jego wszystki-mi kontrahentami ustalono, że szczegółowe porozumienia w sprawie granic zostaną zawarte w okresie późniejszym (tj. zapewne po wojnie). Ostatnim elementem świe-żo powstałego sojuszu bałkańskiego stał się traktat serbsko- czarnogórski podpisany 27 września 1912 roku25. 1. PRZEMIANY W UZBROJENIU I WYPOSAżENIU SIŁ ZBROJNYCH NA POCZąTKU XX WIEKU Wdrugiej połowie XIX i na początku XX wieku nastąpiło rozpowszechnienie się i stała modernizacja broni palnej, w tym różnego rodzaju wielostrzałowych rewol-werów i karabinów powtarzalnych26 . Ogromnym wręcz postępem była szybkostrzel-[w:] Mity historyczno- polityczne- wyobrażenia zbiorowe- polityka historyczna. Studia i materiały, red. E. Ponczek, A. Sepkowski i M. Rekść, Toruń 2013, t. III, s. 266 i n.
21 J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op. cit., s 444.
22 Por. m.in. H. Batowski, Państwa bałkańskie 1878- 1923. Zarys historii dyplomatycznej i rozwo-ju terytorialnego, Kraków 1938, s. 182- 183; I. Stawowy- Kawka, op. cit., s. 166; A. Giza, K. Filipow,
op. cit., s. 52 i w ostatnich latach A. Malinowski, op. cit., s. 123- 124.
23 Por. A. Giza, Ziemie macedońskie na przełomie XIX i XX wieku, Szczecin 1996, s. 116. Szerzej na
temat roli Rosji w kształtowaniu sytuacji politycznej na Bałkanach przed i w trakcie obu wojen bałkań-skich, por. m.in. M. Tanty, Rosja wobec wojen bałkańskich 1912- 1913 roku, Warszawa 1970, s. 90 i n.; J. R. Budziński, Polityka zagraniczna Rosji 1907- 1914, Toruń 2000, s. 114 i n.; J. Rubacha, Bułgarski sen, op. cit., s. 155 i n.; idem: Wielkie mocarstwa, op. cit., s. 210- 213.
24 J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski, op. cit., s 445.
25 Por. m.in. H. Batowski, Podstawy sojuszu bałkańskiego 1912 r. Studium z historii dyploma-tycznej 1806- 1912, Kraków 1939, s. 123; A. Giza, K. Filipow, op. cit., s. 53; J. Skowronek, M. Tanty,
T. Wasilewski, op. cit., s. 445; M. Dymarski, Konflikty na Bałkanach, op. cit., s. 238- 239.
26 Szerzej na temat typów rewolwerów i karabinów powtarzalnych (zwłaszcza Enfield, Lebel
i Mauser) stosowanych i modernizowanych od przełomu XIX i XX wieku oraz ewolucji tego typu bro-na broń samopowtarzalna w rodzaju karabinów maszynowych (km-ów). Szczególnie popularną konstrukcją był zaprojektowany w Wielkiej Brytanii karabin maszynowy Maxima, który doczekał się w różnych państwach licznych licencji i ulepszeń tech-nicznych27 . Bardzo szybko km-y zastąpiły przestarzałe już i bardzo podatne na zacię- cia kartaczownice (typu Gardner, Gatling, Nordenfelt i in.), będące swoistym prototy-pem karabinu maszynowego28. Z uwagi na niespotykaną do tej pory szybkostrzelność, donośność, celność i siłę ognia, km-y stanowiły swego rodzaju rewolucję na polu wal- ki, zwiększając w sposób nieporównywalny liczbę zabitych i rannych żołnierzy prze- ciwnika. Pociski łączone z łuskami (podobnie jak w zwykłym karabinie i w rewol-werach), ładowane do taśm, siały śmierć i zniszczenie. Skok techniczny i jakościowy dokonał się także w artylerii, zwłaszcza polowej, która ładowana w sposób odtylco-wy, ułatwiła załadowanie pocisków, zwiększyła też znacznie swoją szybkostrzelność i zasięg rażenia29. Początek XX wieku przyniósł też zmiany w wyglądzie oficerów i żołnierzy armii państw bałkańskich za sprawą stosowania ubiorów polowych, któ-re bardziej pozwalały się wtopić wyglądem w otoczenie, aniżeli dawniej stosowane barwne mundury, szczególnie oficerskie30. 2. STOSUNEK SIŁ I UZBROJENIE ARMII TURECKIEJ I ARMII SERBSKIEJ 2.1. ARMIA SERBSKA I JEJ STRUKTURA WEWNęTRZNA U schyłku XIX wieku armia Serbii uczestniczyła w kilku znaczących konfliktach militarnych (1875- 1876, 1877-1878 i 1885), które pozwoliły kadrze oficerskiej i żoł- nierzom na zdobycie niezbędnego doświadczenia bojowego oraz pewnej wiedzy na te- mat funkcjonowania ówczesnych sił osmańskich (w 1885 roku również armii bułgar-skiej) w warunkach bojowych. Umożliwiło to również, oprócz prowadzonych działań wywiadowczych, rozpoznanie realiów terenowych przyszłego pola walki (zwłaszcza obszaru Macedonii Wardarskiej, nazywanej też „Serbią Południową” – Južna Srbija). ni strzeleckiej, por. zwłaszcza Major F. Myatt MC, Broń strzelecka XIX wieku, Warszawa 1995, s. 88 i n.; Ch. Mc Nab, Broń strzelecka XX stulecia, Warszawa 2002, s. 14 i n.
27
Na temat działalności Hirama Maxima, stosowanych typów broni maszynowej i rozwiązań tech-nicznych z przełomu XIX- XX wieku, por. R. Ford, Historia broni maszynowej od roku 1860 do
cza-sów współczesnych, Warszawa 1999, s. 19 i n.; Ch. Mc Nab, op. cit., s. 205. Innymi typami ciężkiego ka-rabinu maszynowego zastosowanymi bojowo na początku XX wieku w Europie były m.in. Parabellum -Maschinengewehr 14, francuskie M07 T17 St Etienne, Hotchkiss Modele 1895 i włoskie Perino M1913 i Fiat Revelli Modello 1914 oraz lekkie karabiny maszynowe: francuski typu Lebel, brytyjski Lewis i nie-miecki Bergmann MG 15nA. Por. R. Ford, op. cit., s. 30 i n.; Major F. Myatt, op. cit., s. 187 i n. 28 . R. Ford, op. cit., s. 7- 18; Major F. Myatt, op. cit., s. 180- 186.
29 Por. M.E. Haskew, Artyleria. Artyleria od I wojny światowej do współczesności, Warszawa 2010,
s. 21- 25.
30 Por. P.S. Jovett, Armies of the Balkan Wars 1912- 1913. The priming chargé for the Great War,
U niektórych ze swych przeciwników, Serbowie zdobyli sobie opinię „twardych” i „walecznych” żołnierzy, jednak oni sami, mimo dostrzegania pewnych zalet bojo- wych przeciwnika, uważali zwłaszcza Albańczyków, za swych historycznych wro-gów, których trzeba bezwzględnie zwalczać31 . W roku 1906 i w latach następnych za-częto wdrażać forsowny proces przezbrajania armii serbskiej, stąd też u progu I wojny bałkańskiej była ona w miarę dobrze wyposażona i wyszkolona w stosunku do sił osmańskich, a także innych armii bałkańskich32. Obszar Królestwa Serbii wynosił w 1912 roku 48 tysięcy 303 km²33, a liczba jej ludności wynosiła około 3 milionów mieszkańców34. Pierwotnie siły zbrojne Serbii stanowiło głównie pospolite ruszenie, które dopiero na przełomie XIX i XX wie-ku przekształciło się w regularną armię35. W razie ogłoszenia mobilizacji generalnej do służby formalnie powoływani byli wszyscy mężczyźni w przedziale wiekowym 18-50/55 lat36. Byli oni podzieleni na 4 grupy wiekowe pod względem powołania: I poziv, obejmował żołnierzy służby czynnej i rezerwistów między 21, a 30 rokiem życia. W 1912 roku owa pierwsza grupa powołania, obejmowała 3700 oficerów i 165 tysięcy pozostałych żołnierzy. Natomiast II poziv stanowili rezerwiści w wieku od 31 do 38 lat. Tworzyło go we wspomnianym roku 1950 oficerów i 86 tysięcy żoł-nierzy niższych rangą. Obie te grupy tworzyły trzon armii polowej (Narodna Vojska). Natomiast trzecia grupa pod względem powołania (III poziv) zamykała się w prze-dziale od 39 do 45 lat (1480 oficerów i 46 tysięcy żołnierzy) tworząc serbską obronę terytorialną. Ostatnia, czwarta z grup (Poskana Odbrana) to mężczyźni w wieku od 17 do 20 lat i od 46 do 50/55 lat. Mogli zostać wezwani do służby w ramach obrony terytorialnej i transportowo- zaopatrzeniowej, jak również do innych prac pomocni- czych na tyłach w wyjątkowych przypadkach. Ten człon sił zbrojnych stanowił głębo-ką rezerwę, swego rodzaju armię odwodową „ostatniej szansy”.
Terytorium Serbii było podzielone na 5 okręgów wojskowych noszących na-zwy wywodzące się od wielkich rzek i krain – „Dunav”/Dunaj, „Drina”, „Morava”, „Timok” i „Šumadija”37 . Pod względem formalnym każda z tych jednostek wojsko-wo-terytorialnych miała sformować po 3 dywizje noszące nazwy okręgów, w których
31 Na temat wzajemnego postrzegania Serbów i Albańczyków, por. w ostatnich latach: W. Szczepański, Mity i stereotypy. Stosunek elit serbskich do Albańczyków z wilajetu kosowskiego (1878- 1912), „Przegląd
Zachodni”, 2007, z. 3; D. Gibas- Krzak, Serbsko albański konflikt o Kosowo w XX wieku. Uwarunkowa-
nia-przebieg-konsekwencje, Toruń 2008, s. 26 i n. 32 Por. P.S. Jovett, op. cit., s. 17.
33 Por. T. Rawski, op. cit., s. 79. 34 Ibidem, s. 79.
35 Ibidem, s. 79.
36 Por. ostatnio cenne studium problemu- A. Krzak, I wojna bałkańska- plany wojenne i charak-terystyka sił konfliktu [w:] Poznać Bałkany, t. IV. Historia-Polityka-Kultura-Języki, red. K. Taczyńska
i A. Twardowska, Toruń 2012, s. 61.
37 Na temat organizacji terytorialnej armii Królestwa Serbii, por. S. Mučibabić, Vojna nauka i rat-na veštirat-na u prvom Balkanskom Ratu, [w:] Prvi Balkanski Rat 1912 godine i kraj osmanskog carstva u Balkana, urednik V. Stojančević, Beograd 2007, s. 107- 108; R. Rabka, op. cit., s. 61; P.S. Jovett, op.
zostały uformowane (np. Dywizja Piechoty „Dunav” I poziva – Pešadijska Divizija „Dunav” I poziva). Pewną słabością ówczesnej armii serbskiej był niedostatek odpo- wiednio wyszkolonych i wykształconych oficerów, których kierowano przede wszyst-kim do jednostek formowania wg I grupy wiekowej i powołania. Natomiast w siłach II i zwłaszcza III grupy powołania, owe stanowiska, czy obowiązki oficerskie spra-wowali niekiedy starsi stopniem podoficerowie, którzy mogli być niskiego urodzenia, lecz posiadali doświadczenie, stosowny autorytet, czy nawet zmysł dowódczy na polu walki i byli na tyle inteligentni, by radzić sobie z kierowaniem żołnierzami. Nazywani byli oni zwyczajowo „starszymi” – starši38. Największą jednostką operacyjną armii serbskiej była dywizja (divizija) piecho-ty (pešadijska) lub kawalerii (konjička, kavalerijska). Po mobilizacji armia liczyła
10 dywizji piechoty (5 tzw. „pierwszej” pod względem powołania pod broń – divi-zija prvi poziv [dalej I] i 5 drugiej grupy powołania - divi10 dywizji piechoty (5 tzw. „pierwszej” pod względem powołania pod broń – divi-zija drugi poziv [dalej II]).
Możliwe było dodatkowo sformowanie kolejnych 5 dywizji, złożonych ze wspomnia-nych rezerwistów, które tworzyłyby treci poziv [III]. W tej kategorii największą jed-nostką o charakterze samodzielnym był pułk (puk)39.
Kolejnym segmentem armii były 2 samodzielne brygady piechoty (samostalna
pešadijska
brigada) i jako jedyna większa jednostka jazdy o charakterze operacyj-nym, Dywizja Kawalerii (Konjička Divizija), która była złożona z dwóch brygad, a każda z nich zawierała w sobie dwa pułki konne. Inne jednostki to kompania i dwa szwadrony gwardii królewskiej, bateria moździerzy, dwie baterie haubic, a ponadto cztery baterie artylerii fortecznej40. Całość sił wspierały dodatkowo ogniem ciężkie i lekkie karabiny maszynowe i działa o różnym kalibrze, o czym niżej. Od 1912 roku armia została wyposażona w mundury polowe w różnych odcieniach zieleni i khaki. Ponadto każdy oficer i żołnierz I i II poziva otrzymywał przydział na komplet umun-durowania zimowego, w tym m.in. długi, ocieplony płaszcz, czapkę i stosowne buty. Jednakże jednostki III grupy powołania posiadały zazwyczaj już tylko niektóre ele-menty ubioru wojskowego41. Kluczową jednostką pod względem taktyczno-operacyjnym była w armii serb-skiej dywizja. Każda z dywizji piechoty I poziva była złożona z 4 pułków (każdy z nich liczył 4 bataliony piechoty, kompanię karabinów maszynowych – serb. mitral-jezi, tj. 4 sztuki broni), ponadto pułk kawalerii (3 szwadrony), pułk artylerii polowej (9 baterii, tj. 36 dział)42 . Poza tym, rzeczona dywizja składała się jeszcze z półbatalio- nu inżynieryjnego, oddziałów saperskich do budowy mostów, zaopatrzenia w amuni- cję, oddziału łączności (telegraficznej), oddziałów sanitarnych mających na wyposa-żeniu szpitale polowe i oddziały zaopatrzeniowe (żywność, umundurowanie), służb tyłowych i batalionów rezerwowych43. Serbska dywizja I poziva liczyła sobie według 38 Por. R. Rabka, op. cit., s. 61. 39 Ibidem, s. 61. 40 Por. A. Krzak, op. cit., s. 62. 41 Szerzej na ten temat, por. P.S. Jovett, op. cit., s. 28, 41. 42 Por. S. Mučibabić, op. cit., s. 108; A. Krzak, op. cit., s. 61. 43 Ibidem.
etatu i według różnych opracowań od 23, 5 tysiąca aż do 28 tysięcy żołnierzy, nato-miast dywizja II poziva posiadała 18 tysięcy żołnierzy44. Np. P.S. Jovett podaje np., że stan dywizji I poziva liczył sobie aż 23, 5 tysiąca żołnierzy, natomiast etat pułku wy-nosił aż 4 tysiące 860 żołnierzy, a każdy batalion 1 tysiąc 106 żołnierzy45.
Naczelnym wodzem armii Królestwa Serbii był formalnie król Piotr Karađorđević, natomiast faktyczne dowództwo spoczywało w rękach szefa sztabu armii, genera-ła Radomira Putnika (mianowanego po bitwie kumanovskiej marszałkiem polnym – vojvodą)46 . Poza tym główne siły Serbii były wspomagane przez oddziały party-zanckie – czety, rozlokowane na obszarze Sandżaku Novopazarskiego, Macedonii i Albanii, które oprócz dobrej znajomości terenu, w razie potrzeby dokonywały róż- norodnych aktów dywersji na tyłach armii osmańskiej, mogły przerywać jej linie za- opatrzenia lub nawet atakować mniejsze oddziały i posterunki żandarmerii. W przy-padku Macedonii, owe kilkunastoosobowe czety były skoncentrowane zwłaszcza na pograniczu serbsko-macedońskim na północy i w zachodniej części tego terytorium47. Całość tych nieregularnych jednostek nosiła nazwę Obrony Ludowej (Narodna
Odbrana), natomiast główną siłą polityczno-militarną była Wewnętrzna Macedońska
Organizacja Rewolucyjna (Vnatrešna Makedonska Revolucionerna Organizacija – VMRO), która była skoncentrowana zwłaszcza w Macedonii Egejskiej i w południo-wo-zachodniej Bułgarii48 . Po I Wojnie Światowej, w niedalekiej stosunkowo przy-szłości, VMRO podjęła walkę z rządem w Atenach, a potem i w Belgradzie, ponadto zaczęła być traktowana jako klasyczna organizacja terrorystyczna49. Dość istotny problem dla badaczy nastręcza liczebność sił zbrojnych Królestwa Serbii. Aleksander Riabinin szacuje je w momencie wybuchu wojny na 163 tysią- ce wojska, 624 działa i 196 karabinów maszynowych. Andrzej Krzak ustalił liczeb-ność armii serbskiej na 200 - 250 tysięcy50, Borislav Ratković, Mitar Đurišić i Savo Skoko na 265 tysięcy51, a Mieczysław Tanty, Wacław Felczak, Tadeusz Wasilewski i Mirosław Dymarski na 220 tysięcy żołnierzy52 , a Tadeusz Rawski aż na 286 tysię-44 Por. P.S. Jovett, op. cit., s. 18; A. Krzak, op. cit., s. 61. 45 Por. P.S. Jovett, op. cit., s. 18. 46 Por. R.C. Hall, The Balkan, op. cit., s. 45; M. Dymarski, op. cit., s. 248. 47 Por. m.in. A. Giza, Państwa bałkańskie, op. cit., s. 107, 16- 117. 48 O początkach macedońskiego ruchu narodowego oraz genezie i działalności VMRO, por. szerzej I. Stawowy- Kawka, op. cit., s. 144 i n. 49 A. Giza, op. cit., s. 55 i n.; T. Czekalski, Bułgaria, op. cit., s. 107- 108. 50 Por. A. Krzak, op. cit., s. 62. 51 Por. B. Ratković, M. Đurišić, S. Skoko, op. cit., s. 27- 28. Według wspomnianych autorów poten-cjał mobilizacyjny Serbii był obliczany na około 350 tysięcy oficerów i żołnierzy niższych stopniem (co zapewne stanowiło absolutne maksimum, jak na stosunkowo niewielki terytorialnie kraj z kilkumiliono- wą ludnością). Park artyleryjski był obliczany ogółem na 544 działa różnego kalibru, w tym około 370 ar- mat polowych. To wszystko stanowiło w stosunku do innych państw bałkańskich spory stopień military-zacji i jednocześnie wydatków wojskowych. 52 Dla porównania, najsilniejsza militarnie w sojuszu bałkańskim Bułgaria miała wysłać na front tracki aż 340 tysięcy żołnierzy zgrupowanych w 3 bardzo silne i dobrze uzbrojone armie oraz inne jed-nostki ochotnicze, złożone m.in. z Macedończyków. Por. T. Wasilewski, M. Tanty, J. Skowronek, op. cit., s. 447; M. Dymarski, op. cit., s 252.
cy żołnierzy53. Osiągnięcie stanu armii podanego przez Tadeusza Rawskiego było jednak zapewne możliwe tylko w przypadku ostatecznej mobilizacji III poziva i być może Poskanej Odbrany.
Całość sił przeznaczonych do działań wojennych tworzyło kilka dużych grup operacyjnych. 1. Armia dowodzona była formalnie przez młodego następcę tronu, księcia Aleksandra Karađorđevicia (1888-1934), faktycznie zaś przez ówczesnego szefa Sztabu Generalnego, generała Radomira Putnika (1847- 1917), jednego z naj-starszych i najbardziej doświadczonych pod względem bojowym wyższych ofice-rów54 . Istotną rolę odgrywał także szef sztabu 1. Armii, generał Petar Bojović. Ta gru-pa operacyjna, usytuowana centralnie, liczyła 126-132 tysiące żołnierzy i znajdowała się w dolinie rzeki Moravy55. W jej skład wchodziły: Dywizja Piechoty (dalej DP) „Morava” (I), DP „Drina” (I), DP „Dunav” (I), DP „Dunav” (II), DP „Timok” (II), rolę jednostki szybkiej spełniała samodzielna Dywizja Kawalerii. Ponadto 1. Armia posiadała 148-172 działa, tj. ponad 30 % całości artylerii, jaką dysponowała armia serbska (jeśli przyjąć za wiarygodny ów górny pułap 500 dział) i aż 100 karabinów maszynowych56.
Głównym zadaniem 1. Armii było uderzenie z rejonu Vranja na zgrupowa-nie 3. Armii tureckiej rozlokowane w dolizgrupowa-nie Wardaru (tzw. Armia Wardarska)57. Natomiast 2. Armia dowodzona przez generała Stepę Stepanovicia i złożona z dwóch dywizji (DP „Timok”(I) oraz bułgarskiej 7. Dywizji Rilskiej generała Georgi Todorowa, łącznie obliczana na 74 tysięcy żołnierzy) tworzyła grupę operacyjną na ob-szarze pogranicznym południowo- zachodniej Bułgarii koło Kjustendiłu i Dupnicy58. Przeznaczono jej uderzenie w prawe skrzydło sił tureckich w rejonie Krivej Palanki (tur. Egri Palanka), a następnie dotarcie na Ovče Polje (tur. Koyun Ovasinda, ob- szar między obecnymi Sveti Nikole, Velesem i Štipem) i ostatecznie, ewentualne za- pobieżenie odwrotowi tureckiemu. Siły 3. Armii generała Božidara Jankovicia (ob-liczane na 63 do 76 tysięcy żołnierzy) znajdowały się na zachód od armii księcia Aleksandra na kierunku kosowskim59. Tworzyły ją DP „Šumadija” (I), DP „Drina”
53 Por. T. Rawski, op. cit., s. 82.
54 Na temat Radomira Putnika, weterana wszystkich wojen prowadzonych przez Serbię od 1876
do 1913 przeciw Turcji, Bułgarii (1885), generała i marszałka polnego (vojvody, pierwszego tego stop-nia) podczas obu wojen bałkańskich i I wojny światowej, por. L. Popović, M. Miličević, Generali vojske
Kneževine i Kraljevine Srbije, Beograd 2003.
55 Por. T. Rawski, op. cit., s. 82; R. Rabka, op. cit., s. 62; M. Dymarski, op. cit., s. 248; P.S. Jovett, op. cit., .s 132. 56 Por. B. Ratković, M. Đurišić, S. Skoko, op. cit., s. 70. 57 Ibidem, s. 39-40. 58 Božidar Ratković, Mitar Đurišić i Savo Skoko podają liczebność 2. Armii w wysokości aż 74 ty-sięcy, co nie wydaje się możliwe. Armia ta składała się z dwóch dywizji. Serbska dywizja liczyła od 23 do 27 tysięcy żołnierzy. Dywizja bułgarska mogła liczyć do 30 tysięcy ludzi. Wydaje się, że liczba pomiędzy 50 a 60 tysięcy żołnierzy dla całości sił 2.Armii wydaje się najbardziej prawdopodobna. 59 Tu po raz kolejny występują rozbieżności, co do liczebności poszczególnych armii. T. Rawski wy-mienia liczbę 63 tysiące żołnierzy w składzie 3. Armii, por. idem, s. 83. Natomiast wspomniani wyżej trzej autorzy serbscy w swej syntezie podają liczbę aż 76 tysięcy. Dość zbliżone dane podaje Philip S. Jovett, tj. 74 tysiące wojska (por. idem, s. 18).
(II) i DP „Morava” (II). Wojska Jankovicia były podzielone dla lepszego przemiesz-czania się i szybkości marszu na dwie grupy operacyjne – pierwsza skoncentrowana została w rejonie Toplicy, a druga koło graniczącej z Kosowem Medveđi60.
Charakter typowo pomocniczej, czy uzupełniającej operacji na terenie Sandżaku Novopazarskiego i północnego Kosowa, mającej następnie wyjść na lewe skrzy- dło Armii Wardaru posiadały siły Armii Ibarskiej (23-25 tysięcy żołnierzy) dowo-dzonej przez generała Mihajlo Živkovicia. Jej podstawą była DP „Šumadija” (II). Skoncentrowana została w rejonie Raški jako osłona prawego skrzydła trzonu głów-nych sił serbskich – 1 i 3 Armii. Funkcję odwodu strategicznego i zarazem wsparcia Armii Ibarskiej pełniła Samodzielna Brygada „Javor” (12 tysięcy żołnierzy) dowo-dzona przez generała Milivoje Anđelkovicia61. 2.1.1. Uzbrojenie strzeleckie Oficerowie byli wyposażeni w dwa główne typy rewolweru. Powszechnie uży-wanym był rosyjski Nagant M 1891 i znacznie wcześniejszy, M1870 Francotte62. Natomiast podoficerowie i zwykli żołnierze posiadali, jako główny element wyposa-żenia strzeleckiego, różne rodzaje karabinów powtarzalnych, ładowanych odtylcowo. Najbardziej nowoczesnym typem karabinu w armii serbskiej, używanym przez pie-chotę, kawalerię i inne formacje był Mauser M1910 (kal. 7 mm), ale nadal używane były starsze typy – Mausery M1889 i M1889/07 oraz jeszcze wcześniejsze Mauser – Koka M 1880s (tych Serbowie posiadali jeszcze około 45 tysięcy)63.
Jednostki drugiego rzutu, czy drugiej grupy powołaniowej (II poziva) miały z kolei na wyposażeniu Mausera M 1880/07. Na ogólną liczbę 288 tysięcy karabi- nów, jakimi dysponowała armia serbska, tak przed wybuchem, jak i w trakcie trwa- nia omawianego konfliktu, Mausery – Koka M1884, tj. broń starszego typu, stanowi-ły ok. 1/664. I wojna bałkańska (1912- 1913) była pierwszym konfliktem europejskim, w którym na tak dużą skalę zaczęto używać broni powtarzalnej, samopowtarzalnej i maszynowej. W jej przededniu, siły serbskie posiadały na wyposażeniu 230 kara-binów maszynowych, a podstawowym typem był ciężki karabin maszynowy Maxim DWM 190965. Była to broń szczególnie cenna, także z uwagi na bardzo duże zużycie amunicji strzeleckiej, koszt i dość skomplikowaną (jak na tamte czasy) technologię produkcji, czy sposób eksploatacji bojowej, bo na każdy pułk przypadała drużyna lub pluton złożone jedynie z 4 karabinów maszynowych66 . Spośród sił koalicyjnych po-60 Por. B. Ratković, M. Đurišić, S. Skoko, op. cit., s. 47- 49 61 Por. T. Rawski, op. cit., s. 83; B. Ratković, M. Đurišić, S. Skoko, op. cit., s. 47- 49. 62 P.S. Jovett, op. cit., s. 23. 63 Ibidem, s. 23. 64 Ibidem, s. 24. 65 Ibidem, s. 34. 66 Por. R. Rabka, op. cit., s. 62.
wstałego sojuszu bałkańskiego, armia Królestwa Serbii była jedną z najlepiej wypo-sażonych w ten rodzaj uzbrojenia strzeleckiego67. To wszystko jednak generowało ogromne koszty i było ogromnym obciążeniem dla skarbu państwa. Jednakże Serbia od długiego czasu przygotowywała się na wielką wojnę z Turcją. Wydatki na armię i infrastrukturę wojskową pokrywano w znacznym stopniu z bardzo dużych pożyczek zagranicznych. Był to dla Królestwa swoisty prio- rytet w strukturze budżetu. Od 1862 do 1913 roku Serbia zaciągnęła łącznie 33 kre- dyty zagraniczne i wewnętrzne. W momencie wybuchu I wojny bałkańskiej pozosta-ło jej jeszcze do spłacenia 10 kredytów na ogromnąsumę aż 815, 3 milionów dinarów w złocie. Jednocześnie wraz z wybuchem wojny i raptownym skokiem wydatków, załamały się uzyskiwane wcześniej dochody z podatków. Miesięczne wpływy z tego tytułu wynosiły jeszcze w listopadzie 1911 roku 5,8 miliona dinarów w złocie, nato-miast już w tym samym miesiącu 1912 roku jedynie 600 tysięcy. Dochody podatkowe podniosły się wprawdzie w 1913 roku do poziomu 2,9 miliona dinarów, była to jed- nak tylko połowa wcześniejszych, przedwojennych dochodów, szacowanych na bli-sko 6 milionów dinarów w złocie68. Wiadomo jednak, że prowadzona wojna z regu-ły generuje dalsze podatki i obciążenia obywateli oraz zmusza państwo do zaciągania nowych kredytów, najczęściej oznacza to pogorszenie ogólnego stanu gospodarczego kraju. Stąd też nawet zwycięstwo w wojnie jest najczęściej bardzo kosztowne. 2.1.2. Uzbrojenie artyleryjskie
Zaopatrzenie wojsk serbskich w artylerię, zwłaszcza nowszego typu, było na dość dobrym poziomie, szczególnie w porównaniu do armii osmańskiej. Według róż-nych danych Serbowie posiadali od 344 do 554 dział różnych kalibrów i typów69. W 1906 roku zakupili we Francji aż 184 bardzo nowoczesne, szybkostrzelne armaty Schneidera wz. 1897, kalibru 75 mm70 . Również na początku XX wieku serbskiej ar-mii udało się zrealizować zamówienie we Francji na pewną liczbę znacznie starszych
67 Dla porównania, armia Bułgarii, uważana za najsilniejszą pod względem militarnym (oprócz
osmańskiej) na Bałkanach, posiadała na swym wyposażeniu w 1908 roku 144 karabiny maszynowe Maxima M1908, z czego na pułk piechoty przypadały 4 sztuki. Kilka lat później, w 1913 roku licz-ba karabinów maszynowych uległa wydatnemu zwiększeniu do 233. Grecy posiadali ogółem 84 ckm Maxima i austro- węgierskich Schwarzlose M1907, ponadto pewną liczbę lekkich karabinów maszyno- wych (zwłaszcza francuskie Chauchaty). Armia Królestwa Czarnogóry będąca najmniejszą liczebnie mia- ła na stanie w 1912 roku tylko 12 karabinów maszynowych Maxima oraz 7 już przestarzałych kartaczow-nic Nordenfelta. Chcąc zmniejszyć tę bardzo widoczną lukę techniczną i militarną, Czarnogórcy zamówili już w czasie trwania I wojny bałkańskiej dalszych 30 sztuk karabinów maszynowych, jednak dostawa ta nie została zrealizowana. Por. P. S. Jovett, op. cit., s. 34.
68 Por. M. Dymarski, Aspekty ekonomiczne i społeczne wojen bałkańskich 1912- 1913, „Balcanica
Posnaniensia. Acta et Studia”, t. XIX, 2012, s. 223.
69 Por. B. Ratković, M. Đurišić, S. Skoko, op. cit., s. 47- 49; J. Rubacha, op. cit., s. 245; P.S. Jovett,
op. cit., s. 34; A. Krzak, op. cit., s. 62.
już armat polowych 90 mm typ M187771 . Mniej korzystnie, podobnie jak i w si- łach osmańskich, wyglądało natomiast zaopatrzenie armii serbskiej w armaty i hau-bice cięższego kalibru. Jedynie 24- 28 haubic miało kaliber 150 mm, a 22 – kaliber 120 mm. Z uwagi na charakter ukształtowania powierzchni kraju i przyszłego teatru wojennego, ważną rolę odgrywały też armaty górskie, których armia serbska posia-dała 72 sztuki72.
W związku ze stale rosnącą rolą artylerii na polu walki, zwłaszcza cięższego kalibru, konieczne było stopniowe przezbrojenie i uzupełnienie wyposażenia armii o nowsze typy uzbrojenia artyleryjskiego. Trzeba jednak zaznaczyć, że nie tylko pod-czas wojen bałkańskich, ale także podczas I wojny światowej, a potem w latach 1918- -1939 działa różnych typów, mimo długiej metryki sprawowały się jeszcze dość za-dowalająco. 2.1.3. Środki transportu i lotnictwo Z uwagi na to, że samochody były stosunkowo nowymi i nielicznymi środkami transportu, transport żołnierzy i sprzętu bazował na wozach z zaprzęgami końskimi, mułach jucznych i na wołach. Te ostatnie były używane zwłaszcza do ciągnięcia dział i jaszczy amunicyjnych po górskich drogach i bezdrożach. Każda z armii państw bał- kańskich posiadała znaczną liczbę koni pociągowych, mułów i wołów w swych tabo-rach. Każdy pułk artylerii potrzebował około 400 zwierząt pociągowych używanych do różnego typu transportu73 . O ile było to możliwe, wykorzystywano też do przewo-zu wojska i sprzętu kolej żelazną, aczkolwiek gęstość sieci kolejowej i ilość składów pociągów była wówczas ograniczona. Motoryzacja armii była jeszcze sprawą dosyć odległą. W 1912 roku w całej Serbii było tylko 130 państwowych i prywatnych pojazdów mechanicznych, które zosta-ły zarekwirowane na potrzeby armii74 . Lotnictwo było rodzajem broni jeszcze now-szym, de facto bronią eksperymentalną i niepozbawioną bardzo licznych usterek i nie-doskonałości konstrukcyjnych i technicznych. Z uwagi na to, traktowano je jeszcze z ogromną nieufnością75 . Na Bałkanach w okresie obu wojen do 1913 roku w uży-ciu było kilka typów samolotów produkcji francuskiej – jednopłatowe Blériot XI, Nieuport i Deperdussin, ponadto dwupłatowce typu Farman (konstrukcji Maurice’a i Henriego Farmanów). Uzbrojone były w 1-2 karabiny maszynowe, a rolę bomb lotniczych spełniały granaty ręczne zrzucane przez pilotów. Decyzję w sprawie ofi-cjalnego utworzenia sił powietrznych Serbii wydał 24 grudnia 1912 roku niedawno mianowany wówczas marszałek polny Radomir Putnik. Pierwsi piloci byli szkoleni 71 Por. P. S. Jovett, op. cit., s. 34- 35. 72 P.S. Jovett pisze o 344 działach serbskich. Natomiast R. Rabka na s. 60 informuje, że w armii serbskiej było ogółem 500 dział, natomiast na s. 62, że posiadała ona 827 dział polowych. 73 Por. P. S. Jovett, op. cit., s. 34. 74 Ibidem.
we Francji, a podstawą tworzonych sił powietrznych były najpierw balony i Eskadra Balonowa76 . Bardzo niewielkie liczebnie i kadrowo lotnictwo (Srpska Avijatika) po-siadało w czasie I wojny bałkańskiej jedynie 3 aeroplany, ich stan uległ zwiększeniu dopiero pod koniec II wojny bałkańskiej do 10 sztuk77. Pewnym wsparciem byli też piloci rosyjscy, których kilku przyleciało na Bałkany na swych maszynach z Rosji78. 2.2. ARMIA TURECKA, JEJ STRUKTURA I DYSLOKACJA PRZED WOJNą Jeśliby oceniać stan i potencjał Turcji tylko na podstawie jej terytorium widocz-nego na mapie, to teoretycznie była ona mocarstwem. Tuż przed I wojną bałkań- ską jej obszar wynosił bowiem 1,9 miliona km² i według szacunków zamieszkiwa-ło na nim około 22- 26 milionów ludności. Z tego na część europejską przypadało 169 300 km² i około 6,2 milionów mieszkańców, na obszar Azji Mniejszej (Anatolii) 301 400 km² i ponad 9 milionów ludności, na Armenię i Kurdystan 186 500 km², na Syrię, Palestynę i Mezopotamię 637 800 km² i 4,3 miliona, a na obszary na terenie Arabii (Hidżaz, Asir, Al- Hasa i Jemen) 411 100 km², zamieszkane przez 1 milion lu-dzi79. Była to bardzo skomplikowana mozaika polityczno- etniczna, językowa i pod względem wyznaniowym. Jednak, mimo reform podjętych w XIX wieku, jak też re- wolucji młodotureckiej z lat 1908-1909, państwo osmańskie stanowiło relikt prze-szłości, daleki od europejskich standardów80. Przed wybuchem wojen bałkańskich naczelnymi organami osmańskich sił zbroj-nych były: Ministerstwo Wojny (tur. Harbiye Nezaret, znane też jako Seraskerat), Najwyższa Rada Wojskowa (tur. Şurayi Askeri) oraz Sztab Generalny (tur. Erkan Harbiye Unumiye)81. Kompleksowa reforma armii z 1910 roku, podjęta z inicjatywy bardzo wpływowego generała Colmara von der Goltza (znanego tam jako Goltz pa-sza), głównego doradcy w sprawach sił zbrojnych, zmieniła dotychczasową strukturę dowodzenia i rozmieszczenia poszczególnych okręgów wojskowych i sił tam stacjo-nujących82 . Utworzono cztery inspektoraty armii (tur. nizamiye), z których dwa znala-zły się w prowincjach europejskich. I Inspektorat, z siedzibą dowództwa w Stambule kierował jednostkami przeznaczonymi do wojny z Bułgarią. Natomiast II Inspektorat 76 Por. A. Krzak, op. cit., s. 60. 77 Por. P.S. Jovett, op. cit., s. 36. 78 Ibidem. 79 Por. T. Rawski, op. cit., s. 78.
80 Por. M. Kukiel, Dzieje polityczne Europy od rewolucji francuskiej, London 1992, s. 438; T. Rawski,
op. cit., s. 78.
81
W okresie od 29 lipca 1912 do 23 stycznia 1913 roku funkcję ministra wojny i zarazem seraske-ra (głównodowodzącego) sprawował Nazim pasza, absolwent francuskiej akademii wojskowej St. Cyr, natomiast Szefem Sztabu Generalnego był Ahmed Izzet pasza, który skończył akademię wojskową w Niemczech, późniejszy minister wojny od lipca 1913 do listopada 1913 roku. Por. E. J. Erickson, op. cit., .s 22 i n.
w Salonikach był odpowiedzialny za zachodni teatr wojenny, tj. działania przeciw Serbii i Grecji83 . Przebudowę armii oparto na doświadczeniach z niedawnej wojny ro-syjsko- japońskiej (1904-1905) i na modelu niemieckim, oprócz tego, sprawdzianem jej sprawności bojowej były podjęte we wrześniu 1910 roku wielkie manewry koło trackiego Lüleburgaz84.
Armia osmańska (tur. Osman Ordusu)85 , liczyła w czasie pokoju około 280 tysię-cy żołnierzy. W razie potrzeby, potencjalne możliwości mobilizacyjne teoretycznie mogły powiększyć stan armii tureckiej aż do 700 tysięcy86 , to jednak wymagało cza-su i w sytuacji konfliktu zbrojnego okazywało się trudne do zrealizowania w pełnym zakresie. Główny człon armii sułtańskiej, tj. regularne wojska liniowe, stanowił tzw. nizam, natomiast drugi element to armia rezerwowa i uzupełnienie dla armii liniowej, tzw. ihtiyad. Rekruci odbywali zasadniczą służbę wojskową w ciągu 3 lat, natomiast dalsze 6 w szeregach rezerwy. Następnie mogli służyć w szeregach lokalnych sił re-zerwowych lub zapasowych (redif) na przestrzeni kolejnych 9 lat, a potem już jako ochotnicy (müstahfiz). Dawało to łącznie okres 26 lat służby87 . W wojnach bałkań-skich dywizje redif stały się z konieczności istotnym elementem armii osmańskiej88. Największą jednostką na szczeblu taktyczno- operacyjnym była dywizja (tümen). System dywizyjny, na sposób europejski, został wprowadzony w Turcji wraz z refor-mami C. von der Goltza89 . Pełnoetatowa dywizja powinna składać się z trzech puł- ków liczących po około 2,5 tysiąca ludzi, łącznie dawało to około 7,5 tysiąca żołnie-rzy. Jednak niektórzy twierdzą, że dywizje pierwszej linii liczyły około 12 tysięcy żołnierzy90. Poszczególne jednostki miały dość zróżnicowaną wartość bojową. Rdzeń armii stanowili bitni wieśniacy anatolijscy, odporni na trudne warunki bytowania91. Pułk (oçak, alay) był złożony z 3 batalionów po 800 ludzi każdy, łącznie 2400 ludzi. Batalion (tabur) tworzyły 4 kompanie. Każda kompania (bölük) składała się z 4 plu-tonów (bir), każdy po 50 żołnierzy, czyli łącznie 200 żołnierzy92. Natomiast dru-żyna (manga) liczyła 10 żołnierzy93. Regulamin organizacji sił zbrojnych
przewi-83 Ibidem, s. 31 (tam też mapa z podziałem na Inspektoraty); A. Krzak, op. cit., s. 53. 84 Wzięli w nich udział Zeki pasza, jako dowódca Armii „Wschodniej” przeciw Armii „Zachodniej” Abdullaha paszy. Obaj dobrze byli znani potem z I wojny bałkańskiej, a zwłaszcza Zeki pasza, dowódca Armii Wardarskiej spod Kumanova, por. E. J. Erickson, op. cit., s. 30 (tam również lista jednostek biorą-cych udział w manewrach). 85 Wcześniej, w 1841 roku nadano oficjalną nazwę osmańskim siłom zbrojnym – Uporządkowani żołnierze Sułtańscy (Asakir- i Nizamiye-i Şahane). Por. S.J. Shaw, E. K. Shaw, op. cit., s. 149. Wydaje się, że poprawna nazwa winna brzmieć: żołnierze Sułtańscy Nowego Wzoru lub Nowego Porządku. 86 Por. P. S. Jovett, op. cit., s. 10- 11. 87 Ibidem, s. 11. 88 O genezie systemu redif w latach 40. XIX wieku i reformach wojskowych Mustafy Reşita- paszy, por. szerzej S. J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 150. Na temat redifu w 1908 roku i jego dalszego, dwustop-niowego rozwoju, por. E. J. Erickson, op. cit., s. 19 i n. 89 Por. P. S. Jovett, op. cit., s. 24. 90 Por. R. Rabka, op. cit., s. 76. 91 Ibidem, s. 76. 92 Por. P.S. Jovett, op. cit., s. 11. 93 S. J. Shaw, E.K. Shaw, op. cit., s. 150.
dywał, że każda dywizja piechoty będzie wzmocniona pułkiem artylerii złożonym z 24 dział różnego typu94 . Dwie, trzy, a niekiedy nawet więcej dywizji tworzyło kor-pus (tur. kolordu, topluluk). Pełna obsada korpusu liczyła 3 dywizje piechoty, łącz- nie około 41 000 żołnierzy, którym przydzielano 6 700 zwierząt jucznych i pocią-gowych95. Poza tym do korpusu dołączano: jeden pułk strzelców, brygadę kawalerii złożoną z trzech pułków, artylerię korpusu (dwie grupy, w każdej po trzy baterie dział), dywizjon haubic, batalion inżynieryjny, grupę do budowy mostów, kompa-nię telegraficzną, batalion transportowy oraz pododdziały medyczne ze szpitalem96. Tureckie siły zbrojne liczyły ogółem 14 korpusów, z czego 7 rozlokowano w Europie 97 . Na obszarze I Inspektoratu stacjonowały Korpusy I, II, III i IV, natomiast na ob-szarze II Inspektoratu Korpusy V, VI i VII. Na obszarze Albanii, Kosowa i pogranicza z Grecją znalazły się ponadto Dywizje nizam 22, 23 i 2498. Wszystkie siły stacjonujące w Macedonii tworzyły Armię Zachodnią lub Armię „Macedonia” („Makedonya”), na którą składały się w dużej mierze także siły
ih-tiyad i redifu. Całością dowodził Ali Riza pasza, który miał swą kwaterę
głów-ną w Salonikach. Wspomniana Armia Zachodnia była wspomagana przez Armię Wardaru (tur. Vardar Ordusu) będącą de facto jej najsilniejszym członem militarnym, a ponadto przez 3 samodzielne dywizje nizam oraz 11 dywizji z redifu, o mniejszych etatach liczebnych99.
Wspomniana Armia Wardaru była dowodzona przez Zeki paszę z Aleppo (tur. Halepli Zeki Paşa, 1862-1943), który został mianowany na to stanowisko niedawno, bo 9 października 1912 roku100 . Tworzyły ją trzy korpusy. Najliczniejszy (32 tys. żoł- nierzy) V Korpus, pod dowództwem Kara Said paszy, rozlokowany został wokół mia- sta Štip (tur. Iştip). VI Korpus, pod dowództwem Dżawid paszy (tur. Cavit Paşa), za-jął pozycje wokół Velesu (tur. Kőprűlű) i w dolinie Wardaru. Miał liczyć tylko 6 tys. żołnierzy101 . Wydaje się to mało prawdopodobne, bo było rażącą dysproporcją w sto- sunku do reszty sił, nawet uwzględniając system redif, i brak pełnego etatu mobiliza- cyjnego, musiał on liczyć przynajmniej 10-12 tysięcy ludzi. VII Korpus, dowodzo-ny przez Fethi paszę, i liczący 19 tys. żołnierzy, został rozlokowany wokół miasta Kumanovo. Dodatkowo jeszcze siły Zeki paszy zostały wzmocnione Samodzielną Dywizją Kawalerii102. Ta część sił tureckich miała liczyć łącznie 60-66 tysięcy ludzi według różnych danych, a niekiedy nawet miała ona tę liczbę znacznie przekraczać103.
94 Por. P.S. Jovett, op. cit., s. 11.
95 E. J. Erickson, op. cit., s. 27 (tam też o innych reformach strukturalnych armii osmańskiej). 96 Por. A. Krzak, op. cit., s. 53.
97 Por. J. Rubacha, Bułgarski sen, op. cit., .s 250. 98 Por. A. Krzak, op. cit., s. 53. 99 Ibidem, s. 54, przyp. 27. 100 E. J. Erickson, op. cit., s. 169. 101 Por. B. Ratković, M. Đurišić, S. Skoko, op. cit., s. 46- 47. 102 Por. B. Ratković, M. Đurišić, S. Skoko, op. cit., s. 45- 48; E. J. Erickson, op. cit., s. 170- 171. 103 Por. T. Rawski, op. cit., s. 83; E. J. Erickson, op. cit., s. 193. Tadeusz Rawski podaje liczbę 70 ty-sięcy żołnierzy Armii Wardaru, a Mirosław Dymarski pisze nawet o 100 tysiącach i 190 działach (por.
