Jerzy Falandysz, Magdalena Gucia, Aneta Mazur
NIEKTO
´
RE SKŁADNIKI MINERALNE
I ICH WSPO
´
ŁCZYNNIKI BIOKONCENTRACJI
W CZUBAJCE KANI (Macrolepiota procera)
Z OKOLIC PONIATOWEJ W WOJ. LUBELSKIM
*)Zakład Chemii S
´
rodowiska i Ekotoksykologii Uniwersytetu Gdan´skiego Kierownik: prof. dr hab. J. FalandyszOkres´lono zawartos´c´ Ag, Al, Ba, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, K, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb, Sr, Rb i Zn w reprezentatywnej partii owocniko´w (osobno kapeluszy i trzono´w) czubajki kani oraz w wierzchniej warstwie (0 – 10 cm) gleby spod owocniko´w z terenu Chodel-skiego Parku Krajobrazowego w woj. lubelskim. Owocniki czubajki kani sa˛ wzgle˛dnie bogate w K, P, Zn, Cu, Fe, Al i Mn, silnie nagromadzaja˛ z podłoz˙a Ag, Rb, Cu, Zn i Hg (BCF> 1), a wykluczaja˛ Fe, Al, Pb, Cd (trzony), Ba, Sr, Ni i Co (BCF < 1).
Hasła kluczowe: grzyby, skład mineralny, nagromadzanie, metale cie˛z˙kie.
Key words: fungi, mushrooms, mineral composition, bioconcentration, heavy metals.
Czubajka kania (Macrolepiota procera) (Scop.: Fr.) Sing, synonim Lepiota
procera (Scop.) Quél., rodzaj: czubajka (Macrolepiota) Sing., rodzina:
pieczar-kowate (Agaricaceae), to gatunek pospolity na terenie Polski. Nazwy ludowe tego
grzyba to kania, parasolnik lub sowa (1, 2). Jasnobra˛zowy kapelusz kani jest
jadalny, osia˛ga 20 – 30 cm s´rednicy, ma mia˛z˙sz biały i delikatny o smaku i zapachu
orzechowym, a trzon jest niejadalny – wło´knisty i nieco zdrewniały (1).
Wiele gatunko´w jadalnych grzybo´w rosna˛cych w lasach i na ła˛kach cechuje, jak
na organizmy z˙ywe, duz˙a lub bardzo duz˙a, ale gatunkowo – a po cze˛s´ci tez˙
rodzajowo-zro´z˙nicowana zawartos´c´ ro´z˙nych pierwiastko´w metalicznych i
metalo-ido´w waz˙nych w z˙ywieniu człowieka i toksykologii z˙ywnos´ci (3 – 10). Inny aspekt
to poznanie składu mineralnego grzybo´w z siedlisk jeszcze niezanieczyszczonych
a w konteks´cie ryzyka powie˛kszania sie˛ emisji metali do s´rodowiska
przyrod-niczego ze z´ro´deł antropogenicznych, a takz˙e interesuja˛ce jest zagadnienie
włas´-ciwos´ci bioindykacyjnych grzybo´w (11 – 14).
Celem badan´ było okres´lenie składu mineralnego (Ag, Al, Ba, Ca, Cd, Co, Cr,
Cu, Fe, Hg, K, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb, Sr, Rb i Zn) oraz ocena zdolnos´ci tego
gatunku do nagromadzania lub wykluczania wymienionych pierwiastko´w (w
oparciu o wartos´c´ wspo´łczynnika biokoncentracji; BCF) w owocnikach na terenie
Chodelskiego Parku Krajobrazowego.
*)
Podzie˛kowanie: Badania wsparte finansowo przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyz˙szego w ramach projekto´w nr 3 P06S 040 22 i DS/8250-4-0092-7.
MATERIAŁ I METODYKA
Owocniki czubajki kani oraz glebe˛ (15 owocniko´w i 15 pro´bek podłoz˙a glebowego – warstwa 0 – 10 cm; masa pro´bek gleby ok. 100 g) z laso´w na terenie gminy Poniatowa (nadles´nictwo Kras´nik) na zachodnim skraju Kotliny Chodelskiej pozyskano do badan´ w roku 2002. Miasteczko Poniatowa lez˙y 40 km na południowy zacho´d od Lublina i wraz z gmina˛ Poniatowa w cze˛s´ci wchodzi w skład Chodelskiego Parku Krajobrazowego. W przypadku grzyba pro´bke˛ jednostkowa˛ stanowił pojedynczy owocnik (okaz zdrowy w pełni wyros´nie˛ty i w dobrej kondycji o s´redniej wielkos´ci typowej dla gatunku). W celu uniknie˛cia zbioru owocniko´w pochodza˛cych z tej samej grzybni oraz zapewnienia reprezentatywnos´c´ pro´bek dla badanego terenu poszczego´lne okazy zbierano z miejsc przestrzennie zdecydowanie odległych od siebie. Owocniki starannie oczyszczano od piasku i lis´ci (plastykowy no´z˙) bezpos´rednio po pozyskaniu. Owocniki suszono w temperaturze pokojowej w przewiewnym, suchym i czystym miejscu przez kilka dni. Naste˛pnie, powietrzne suche okazy dosuszano do stałej masy w temp. 30°C w suszarce elektrycznej przez 72 godz. Dalej materiał (osobno kapelusz i trzon) ujednorodniano – ucieraja˛c na proszek w moz´dzierzu agatowym i do czasu analizy przetrzymywano woreczkach strunowych z folii polietylenowej.
Pro´bki gleby pobrane w miejscach gdzie wyrosły grzyby oczyszczano z patyko´w, lis´ci, korzeni, kamyko´w oraz bezkre˛gowco´w i pakowano do czystych woreczko´w z folii polietylenowej. Woreczki z gleba˛ pozostawiano otwarte przez 2 – 3 tyg. w czystym i suchym pomieszczeniu w temperaturze pokojowej w celu wysuszenia. Tak przygotowana˛ powietrznie sucha˛ glebe˛ przesiewano przez sito o s´rednicy oczek 1 mm, pakowano do fabrycznie nowych woreczko´w strunowych z folii polietylenowej i pozostawiano w archiwum pro´bek do czasu analizy.
Podwielokrotnos´c´ sproszkowanych pro´bek pojedynczych kapeluszy i trzono´w (nawaz˙ka 0,4 – 0,5 g) mineralizowano z 6 cm3
ste˛z˙. HNO3, zgodnie z opracowana˛ metodyka˛ w kuchni mikrofalowej
MARS 5 (CEM Corporation). W przypadku gleby analizowano pro´bki zbiorcze – w tym celu trzy ro´wnowaz˙ne ilos´ciowo pro´bki jednostkowe gleby z sa˛siaduja˛cych ze soba˛ stanowisk ła˛czono. Do analizy zawartos´ci rte˛ci ogo´łem pobierano 3 gramowe pro´bki gleby, kto´ra˛ wste˛pnie mineralizowano w systemie otwartym przez 24 h na zimno z 2 cm3
roztworu ste˛z˙onego kwasu azotowego (65%, Suprapur, Merck), naste˛pnie dodawano 2 cm3
roztworu ste˛z˙onego kwasu siarkowego (98 %) i dalej mineralizowano na gora˛co (3). W celu oznaczenia zawartos´ci pozostałych pierwiastko´w podwielokrotnos´c´ pro´bki zbiorczej gleby z trzech stanowisk (5 g) ługowano na zimno w zlewce kwarcowej z 20 cm3z roztworem (20%)
kwasu azotowego (4).
Zawartos´c´ Al, Ba, Ca, Cd, Cu, Fe, K, Mg, Mn, Na, P, Pb, Rb, Sr, Zn oznaczano metoda˛ atomowej spektrometrii emisyjnej z plazma˛ wzbudzona˛ indukcyjnie (ICP-AES), a rte˛ci ogo´łem technika˛ zimnych par bezpłomieniowej atomowej spektroskopii absorpcyjnej (CV-AAS) (3, 15).
WYNIKI I ICH OMO
´
WIENIEWartos´ci s´redniej arytmetycznej, odchylenia standardowego oraz rozste˛pu ste˛z˙en´ badanych pierwiast-ko´w w przeliczeniu na mase˛ wysuszonych owocnipierwiast-ko´w (osobno kapeluszy i trzono´w) czubajki kani oraz w glebie spod owocniko´w wraz z koresponduja˛cymi wartos´ciami wspo´łczynnika biokoncentracji zestawiono w tab. I.
Jadalne kapelusze czubajki w poro´wnaniu z niejadalnymi trzonami przecie˛tnie cechowała wie˛ksza zawartos´c´ K, P, Mg, Zn, Cu, Rb, Ag, Pb, Hg, Cd i Cr, a mniejsza Ca, Mn, Na, Ba, Sr, Fe, Al, Ni i Co. Wymieniona ro´z˙nica jest szczego´lnie duz˙a w przypadku kadmu (KCd/TCd= 13), a nieco mniejsza dla
wapnia (TCa/KCa= 4,3) (tab. I). Spos´ro´d wymienionych pierwiastko´w kapelusze czubajki kani moz˙na
uznac´ za wzgle˛dnie bogate w potas (49± 3 g/kg m.s.), fosfor (28 ± 1 g/kg m.s.) i magnez 2,5 ± 0,1 g/kg m.s.), ale tez˙ cynk (650± 36mg/kg m.s.), miedz´ (220 ± 33 mg/kg m.s.) czy srebro (16 ± 8 mg/g m.s.). W przypadku metali sklasyfikowanych jako toksyczne kapelusze kani szczego´lnie duz˙o zawieraja˛ ołowiu (5,9± 1,7 mg/kg m.s.), a nieco mniej rte˛ci (3,1 ± 0,9 mg/kg m.s.), kadmu (1,9 ± 1,0 mg/kg m.s.) i baru (1,3± 0,4 mg/kg m.s.).
Do pierwiastko´w silnie nagromadzanych w kapeluszach (BCF> 1) przez czubajke˛ kanie˛ zaliczyc´ moz˙na srebro (BCF 730± 630), potas (BCF 480 ± 170), fosfor (230 ± 42), miedz´ (BCF 125 ± 18) i rubid (BCF 100± 48), ale tez˙ cynk (BCF 59 ± 6), magnez (BCF 30 ± 7) i kadm (BCF 11 ± 6), a słabo so´d (BCF 2,0± 1,2) i chrom (BCF 1,8 ± 0,4). Pierwiastki wykluczane (BCF < 1) w owocnikach przez kanie˛ to z˙elazo, glin, oło´w, bar, stront, nikiel i kobalt, a wykluczane tylko w kapeluszach to wapn´ i mangan.
T a b e l a I
Pierwiastki w kapeluszach i trzonach czubajki kani oraz w glebie (mg/kg m.s.) spod owocniko´w i wspo´łczynniki (BCF) ich nagromadzania
T a b l e I
Elements in the caps and stalks of the parasol mushroom and in soil (mg/kg d.m.) and their bioconcentration factors (BCF)
Pierwiastek Kapelusz Trzon Gleba BCFK BCFT
K 49000±3000* 42000 – 52000 21000±4000 12000 – 28000 110±34 69 – 150 480±170 280 – 740 190±51 120 – 330 P 28000±1000 26000 – 30000 13000±2000 10000 – 16000 120±24 98 – 150 230±42 170 – 290 110±20 84 – 170 Mg 2500±100 2300 – 2700 1700±200 1400 – 2100 89±20 66 – 110 30±7 23 – 39 20±4 16 – 30 Zn 650±36 560 – 710 310±46 250 – 400 11±1 9,7 – 12 59±6 51 – 70 28±4 21 – 40 Ca 440±140 250 – 760 1900±1100 600 – 4200 1300±190 1100 – 1500 0,34±0,11 0,22 – 0,55 1,5±0,7 0,44 – 2,9 Cu 220±33 170 – 320 110±25 70 – 150 1,8±0,2 1,6 – 1,9 125±18 100 – 170 60±13 44 – 89 Fe 120±29 69 – 160 160±64 73 – 270 780±320 510 – 1300 0,18±0,08 0,053 – 0,31 0,23±0,14 0,057 – 0,51 Al 99±61 24 – 240 115±61 37 – 210 540±70 480 – 620 0,19±0,13 0,038 – 0,50 0,22±0,13 0,075 – 0,44 Mn 85±15 60 – 120 290±170 86 – 630 210±130 52 – 350 0,69±0,54 0,17 – 1,7 2,3±2,4 0,28 – 7,5 Rb 38±7 27 – 53 21±37 6,8 – 160 0,45±0,21 0,25 – 0,71 100±48 44 – 180 45±50 12 – 220 Ag 16±8 5,4 – 31 5,7±2,8 1,6 – 11 0,031±0,020 0,011 – 0,056 730±630 130 – 2600 260±220 28 – 890 Na 10±7 3,2 – 26 21±17 4,9 – 68 4,9±1,7 2,7 – 7,0 2,0±1,2 0,59 – 4,0 5,4±6,1 0,89 – 25 Pb 5,9±1,7 3,6 – 8,9 3,7±0,9 1,9 – 5,5 8,6±1,4 7,4 – 11 0,70±0,20 0,38 – 1,1 0,43±0,12 0,21 – 0,59 Hg 3,1±0,9 1,8 – 4,6 1,6±0,4 0,63 – 2,7 0,047±0,010 0,035 – 0,063 69±23 29 – 120 34±9 10 – 46 Cd 1,9±1,0 0,60 – 3,9 0,15±0,21 0,01 – 0,69 0,17±0,02 0,16 – 0,20 11±6 3,8 – 25 0,85±1,2 0,025 – 4,0 Ba 1,3±0,4 0,82 – 2,1 4,2±2,0 1,4 – 7,6 14±2 12 – 17 0,098±0,036 0,049 – 0,17 0,31±0,17 0,10 – 0,62 Cr 1,3±0,1 1,0 – 1,6 0,98±0,22 0,75 – 1,6 0,76±0,14 0,63 – 0,92 1,8±0,4 1,1 – 2,5 1,3±0,2 0,94 – 1,7 Sr 1,2±0,3 0,90 – 1,9 4,4±2,2 1,6 – 9,0 4,9±0,8 4,0 – 5,6 0,25±0,06 0,19 – 0,41 0,90±0,40 0,29 – 1,7 Ni 0,29±0,47 0,010 – 1,3 0,39±0,95 0,010 – 3,6 0,80±0,06 0,75 – 0,89 0,36±0,59 0,0056 – 1,6 0,49±1,2 0,0056 – 4,4 Co 0,22±0,07 0,10 – 0,40 0,34±0,12 0,20 – 0,65 0,34±0,14 0,21 – 0,56 0,71±0,29 0,18 – 1,2 1,2±0,6 0,35 – 2,2
* Wszystkie wartos´ci podane w tab. I oraz przytaczane w teks´cie pracy zaokra˛glono z dokładnos´cia˛ do drugiej cyfry znacza˛cej, jez˙eli była ona inna od zera.
Czubajka kania juz˙ wczes´niej była obiektem badan´, co do jej składu mineralnego, a doste˛pne dane dotycza˛ jednego lub wie˛kszej liczby pierwiastko´w i cze˛sto minimalnej liczby (pojedynczych) owoc-niko´w z ro´z˙nych miejsc w Europie. Zasadniczo brak jest w doste˛pnym pis´miennictwie naukowym danych o wartos´ciach wspo´łczynnika biokoncentracji pierwiastko´w w owocnikach czubajki kani.
Potas w ilos´ci podobnej (27 – 30 g/kg m.s.), a fosfor w mniejszej (11,5 – 12 g/kg m.s.) w poro´wnaniu z wykazana˛ w badaniach własnych (tab. I) wykrywano u czubajki kani na terenie Polski po´łnocnej oraz na We˛grzech (5, 16). W badaniach w Polsce, Finlandii i na We˛grzech magnez w kapeluszach czubajki wykrywano w mniejszym ste˛z˙eniu (1200 – 1400 mg/kg m.s.) niz˙ wykazano dla okazo´w z okolicy Poniatowej, a dla wapnia jest duz˙a rozbiez˙nos´c´ w podawanych wartos´ciach ste˛z˙en´: 60 (Polska), 130 (Finlandia) i 920 mg/kg m.s. (We˛gry) (5, 17, 18).
W innych badaniach miedz´ w kapeluszach lub całych owocnikach czubajki na terenach niezanieczy-szczonych tym metalem wykrywano na ogo´ł w ste˛z˙eniu mniejszym niz˙ w badaniach własnych, tj.: 130 (Polska), 19 – 225 (Słowenia), 120 (Finlandia), 160 i 130 – 180 (Czechy), 110 (Austria), 120 – 230 (We˛gry) i 75 – 110 mg/kg m.s. (Włochy), a niemal w poro´wnywalnych ilos´ciach na terenach w rejonie oddziaływania hut miedzi na Słowacji – 270 (kapelusze), 160 (trzony) i 240 – 260 mg/kg m.s. (całe owocniki) czy w okolicy huty rte˛ci tamz˙e – 230 – 320 mg/kg m.s. (5, 17 – 27).
Owocniki czubajki kani w badaniach innych autoro´w cechowała s´rednio zdecydowanie mniejsza zawartos´c´ cynku: 90 (Polska), 87 – 91 i 380 (Słowenia), 160 (Finlandia), 95 (Czechy), 74 – 82 Austria), 84 – 91 (Włochy) i 93 – 96 mg/kg m.s. (We˛gry) (5, 17, 18, 20 – 22). Z kolei z˙elazo gdzie indziej u kani na ogo´ł wykrywano w podobnych ilos´ciach jak w badaniach własnych: 80 (Polska), 130 (Finlandia), 91 i 200 – 260 (Czechy), 79 – 87 (Austria) oraz 100 – 120 mg/kg m.s. (We˛gry) (5, 17, 18, 20, 21, 28, 29). Z poro´wnania doste˛pnych danych o manganie w czubajce kani wynika, z˙e badane okazy – zawieraja˛ce 85± 15 mg Mn/kg m.s. w kapeluszach i 290 ± 170 mg Mn/kg m.s. w trzonach moz˙na, na tle okazo´w z innych rejono´w Europy, okres´lic´ jako bardzo zasobne w ten pierwiastek. Mangan w kapeluszach lub całych owocnikach czubajki kani wykrywano w ste˛z˙eniu: 14 (Polska), 17 i 45 – 65 (Czechy), 13 – 20 (Austria), 13 – 20 (We˛gry), 7,8 – 13 (Słowenia), 6,9 – 11 (Włochy) i 8,3 mg/kg m.s. (Finlandia) (5, 17 – 21, 28, 23, 29).
Danych o wyste˛powaniu rte˛ci w owocnikach czubajki kani z ro´z˙nych rejono´w Europy opublikowano stosunkowo duz˙o (3, 5, 19, 30, 31 – 41). Tak kapelusze jak i trzony czubajki kani na ogo´ł cechuje duz˙a zawartos´c´ rte˛ci ogo´łem. W kapeluszach lub całych owocnikach kani rte˛c´ przecie˛tnie wykrywano w ste˛z˙eniu: 0,89 – 1,0, 4,9± 3,1, 1,1 ± 0,2 i 5,3 ± 0,8 (Polska), 5,0 (Niemcy), 3,1 ± 1,5 – 9,0 ± 0,4 (Austria), 1,8± 0,1 – 4,7 ± 0,0 (We˛gry), 2,0 – 6,0 (Słowenia), 0,96 (Finlandia) czy 1,5 ± 0,7 mg/kg m.s. (Hiszpania) (3, 5, 19, 30 – 39). Bardzo ciekawe dane o zdolnos´ci czubajki kani do nagromadzania rte˛ci pochodza˛ z Czech i Słowacji – na terenach niezanieczyszczonych tym metalem w owocnikach wykrywano s´rednio od 3,3± 1,3 do 7,8 ± 0,6 oraz 5,0 ± 2,4 mg Hg/kg m.s., a 29 ± 25 mg/kg m.s. w okolicy huty miedzi (1990 – 1993) oraz 120± 71 mg/kg m.s. w okolicy huty rte˛ci (1990 – 1993) (40, 41). W innych badaniach w owocnikach kani ze stanowisk w okolicy tejz˙e huty rte˛ci wykrywano 41± 32 (1990 – 1993) i 31± 31 mg Hg/kg m.s. (1997 – 1999) (26). Hymenofor (warstwa rodzajna nazywana tez˙ obłocznia˛, warstwa˛ zarodnikotwo´rcza, hymenialna˛ lub hymenium u owocnika), czyli blaszki czubajki kani to cze˛s´c´, kto´ra jest bogata w rte˛c´ (8,2± 11 mg/kg m.s.), a mniej zasobna jest pozostała reszta owocnika (1,6± 1,4 mg/kg m.s.) (42).
Jak wspomniano zbadane owocniki cechowała wzgle˛dnie duz˙a zawartos´c´ ołowiu (tab. I). Niemniej takz˙e i w innych krajach czubajka na terenach niezanieczyszczonych ołowiem zawierała wzgle˛dnie duz˙o tego pierwiastka, tj.: 2,1± 0,6 – 3,8 ± 0,4 (Czechy), 0,7 (Finlandia) i 5,0 ± 4,0 mg/kg m.s. (Francja) (34, 40, 43). W Polsce na terenach uprzemysłowionych Wieliczki i Jaworzna w 1987 r. u czubajki wykrywano, odpowiednio, 31 i 76 mg Hg/kg m.s. (44). Z kolei w okolicy hut miedzi i rte˛ci na Słowacji czubajka zawierała oło´w w ste˛z˙eniach, odpowiednio, 2,8 oraz 26± 27 mg/kg m.s. (25), a w innych badaniach w okolicy huty rte˛ci zawierała 62± 40 (1990 – 1993) i 30 ± 34 mg/kg m.s. (1997 – 1999) (26). Dyrektywa˛ Komisji Europejskiej (KE) dopuszczalna zawartos´c´ ołowiu w grzybach z upraw wynosi 0,3 mg/kg masy mokrej – co odpowiada wartos´ci ok. 3,0 mg/kg masy suchej (45). Zatem tak w badaniach własnych jak i cytowanych autoro´w zawartos´c´ ołowiu w owocnikach czubajki kani pozyskanych na terenach klasyfikowanych jako niezanieczyszczone tym metalem na ogo´ł zdecydowanie przekracza wymieniona˛ wartos´c´ tolerancji.
Kadm jest drugim pierwiastkiem, kto´rego zawartos´c´ w grzybach jadalnych uprawowych jest limitowana na rynku europejskim do 0,2 mg Cd/kg masy mokrej (45). W s´wietle dyrektywy KE pojedyncze owocniki czubajki kani z okolic Poniatowej cze˛sto zawierały za duz˙o kadmu (tab. I). Ro´wnie duz˙o lub wie˛cej kadmu notowano u czubajki kani z Boro´w Tucholskich (1,6± 0,9 mg/kg m.s.),
okolic Gubina (3,2± 2,4 mg/kg m.s.), Mierzei Wis´lanej (12±6 mg/kg m.s.), Jaworzna (19 mg/kg m.s.) i Wieliczki (7,2 mg/kg m.s.) w kraju (44, 46). Za granica˛ u czubajki kani wykrywano kadm w ro´wnie zro´z˙nicowanych ilos´ciach jak w kraju: 1,8± 1,9; 0,61 ± 0,15 i 1,0 ± 0,1 (Czechy), 1,8 (Austria), 2,0 (We˛gry), 2,0 (Niemcy), 1,2 mg/kg m.s. (Finlandia) (22, 34, 40, 47, 48). Na Słowacji w okolicy hut miedzi i rte˛ci u czubajki wykrywano kadm w ilos´ci: 2,1; 5,9; 27± 8 (1990 – 1993) i 11 ± 13 mg/kg m.s. (1997 – 1999), a na terenach uprzemysłowionych w Słowenii od 5,7 do 11 mg/kg m.s. (19, 25, 26).
Chrom u czubajki kani za granica˛ wykrywano w ilos´ciach podobnych jak w badaniach własnych (tab. I), tj.: 0,14± 0,04 (Czechy), 0,42 (Austria), 0,60 – 2,7 (We˛gry) i 0,53 – 0,76 mg/kg m.s. (Włochy) (20, 21, 49). Czubajka kanie w badaniach innych autoro´w była bardziej zasobna w nikiel niz˙ okazy z okolic Poniatowej (tab. I). W okolicy Jaworzna i Wieliczki kanie zawierały, odpowiednio, 1,1 i 2,0 mg Ni/kg m.s. (44); w Czechach 0,8± 0,8; w Austrii 2,4; na We˛grzech 0,94 – 7,2, a we Włoszech 1,4-3,4 mg Ni/kg m.s. (18, 20, 21, 30, 49). Takz˙e kobalt na ogo´ł w wie˛kszym ste˛z˙eniu notowano u kani w badaniach innych autoro´w: 0,27± 0,37 i 1,4 – 1,9 (Czechy), 0,44 (Austria) i 0,73 – 1,1 mg/kg m.s. (Włochy) (20, 21, 30, 50).
W przypadku niekto´rych spos´ro´d oznaczanych pierwiastko´w doste˛pne dla poro´wnania sa˛ jedynie dane dla czubajki kani z pojedynczych stanowisk w Europie. So´d w kapeluszach czubajki ze stanowiska w okolicy wsi Buszkowy Go´rne w Polsce po´łnocnej wykrywano w ste˛z˙. 69± 46 (39 – 120) mg/kg m.s. (5); glin na We˛grzech w ste˛z˙. 36 – 42 mg/kg m.s., stront w 2,0 – 6,1 mg/kg m.s., a bar w 2,0 – 4,0 mg/kg m.s. (18); srebro na Słowenii w 1,2 mg/kg m.s. (51).
Jadalne kapelusze czubajki kani z Chodelskiego Parku Krajobrazowego na tle
doste˛pnych danych dla okazo´w z innych rejono´w Polski oraz Europy cechowała
szczego´lna zasobnos´c´ w magnez, fosfor, miedz´, cynk i mangan. Badane owocniki
cechowała takz˙e wzgle˛dnie duz˙a zawartos´c´ (ponad aktualnie obowia˛zuja˛ce w Unii
Europejskiej normy sanitarne) dla grzybo´w uprawowych ołowiu i kadmu.
J. F a l a n d y s z, M. G u c i a, A. M a z u r
SOME MINERAL ELEMENTS AND THEIR BIOCONCENTRATION FACTORS IN PARASOL MUSHROOM (MACROLEPIOTA PROCERA)
FROM THE REGION OF PONIATOWA IN THE LUBELSKIE VOIEVODESHIP S u m m a r y
Ag, Al, Ba, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, K, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb, Sr, Rb and Zn have been quantified in the caps and stalks of Parasol Mushroom and underlying soil substrate collected at the Chodelski Landscape Parc in Lubelskie Voievodeship in 2002. The edible caps of Parasol Mushroom, when compared to the inedible stalks, on the average contained higher quantities of K, P, Mg, Zn, Cu, Rb, Ag, Pb, Hg, Cd and Cr, and lower quantities of Ca, Mn, Na, Ba, Sr, Fe, Al, Ni and Co. The caps of Parasol Mushroom were relatively rich in potassium (49± 3 g/kg d.m.), phosphorous (28 ± 1 g/kg d.m.) and magnesium 2.5± 0.1 g/kg d.m.), but also in zinc (650 ± 36 mg/kg d.m.), copper (220 ± 33 mg/kg d.m.) or silver (16± 8 mg/g d.m.). As to elements classified as toxic, the caps of Parasol Mushroom were relatively abundant in lead (5.9± 1.7 mg/kg d.m.), and less in mercury (3.1 ± 0.9 mg/kg d.m.), cadmium (1.9± 1.0 mg/kg d.m.) and barium (1.3 ± 0.4 mg/kg d.m.). The elements that easily accumulate (BCF > 1) in the caps of Parasol Mushroom include silver (BCF 730± 630), potassium (BCF 480 ± 170), phosphorous (230± 42), copper (BCF 125 ± 18) and rubidium (BCF 100 ± 48), but also zinc (BCF 59± 6), magnesium (BCF 30 ± 7) and cadmium (BCF 11 ± 6), and, to a smaller extent, sodium (BCF 2.0± 1.2) and chromium (BCF 1.8 ± 0.4). The elements excluded (BCF < 1) from the fruiting bodies of the Parasol Mushroom were iron, aluminum, lead, barium, strontium, nickel and cobalt, while calcium and manganese were excluded only from the caps.
PIS
´
MIENNICTWO1. Gumin´ska B., Wojewoda W.: Grzyby i ich oznaczanie. PWRiL, Warszawa, 1985. – 2. http://grzyby.strefa.pl/indexp.html. – 3. Falandysz J., Chwir A.: The concentrations and bioconcentration factors of mercury in mushrooms from the Mierzeja Wis´lana sand-bar, Northern Poland. Sci. Total Environ. 1997; 203: 221-228. – 4. Falandysz J., Danisiewicz D.: Bioconcentration factors (BCF) of silver in wild Agaricus campestris. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 1995; 55: 122-129. – 5. Falandysz J., Szymczyk K., Ichihashi H., Bielawski L., Gucia M., Frankowska A., Yamasaki S.: ICP/MS and ICP/AES elemental analysis (38 elements) of edible wild mushrooms growing in Poland. Food Addit. Contam. 2001; 18: 503-513. – 6. Gucia M., Falandysz J.: Total mercury content in parasol mushroom Macrolepiota procera from various sites in Poland. J. Phys. IV France, 2003; 107: 581-584. – 7. Falandysz J., Kubota R., Kunito T., Bielawski L., Brzostowski A., Gucia M., Je˛drusiak A., Lipka K., Tanabe S.: Relationships between selenium and mercury in the fruiting bodies of some mushrooms growing in Poland. J. Phys. IV France, 2003; 107: 443-446. – 8. Malinowska E., Szefer P., Falandysz J.: Metals bioaccumulation by bay bolete, Xerocomus badius, from selected sites in Poland. Food Chemistry, 2004; 84: 405-416. – 9. Falandysz J.: Mercury in mushrooms and soil of the Tarnobrzeska Plain, south-eastern Poland. J. Environ. Sci. Health. 2002; 37A: 343-352. – 10. Falandysz J., Gucia M., Kawano M., Brzostowski A., Chudzyn´ski K.: Mercury in mushrooms and soil from the Wielun´ska Upland in South-central Poland. J. Environ. Sci. Heath. 2002; 37A: 1409-1420.
11. Nikkarinen M., Mertanen E.: Impact of geological origin on trace element composition of edible mushrooms. J. Food Compost. Anal. 2004; 17: 301-310. – 12. Falandysz J., Lipka K., Gucia M., Kawano M., Strumnik K., Kannan K.: Accumulation factors of mercury in mushrooms from Zaborski Landscape Park, Poland. Environment International, 2002; 28: 421-427. – 13. Zimmermannova K., Svoboda L., Kalac´ P.: Mercury, cadmium, lead and copper contents in fruiting bodies of selected edible mushrooms in contaminated middle Spis´ region, Slovakia. Ekolo´gia, 2001; 20: 440-446. – 14. Falandysz J., Lipka K., Kawano M., Brzostowski A., Dadej M., Je˛drusiak A., Puzyn T.: Mercury content and its bioconcentration factors at Łukta and Mora˛g, Northeastern Poland. J. Agric. Food Chem. 2003; 51: 2835-2836. – 15. Chudzyn´ski K., Bielawski L., Falandysz J.: Składniki mineralne i wartos´ci wspo´łczynnika ich na-gromadzania w owocnikach mas´laka z˙o´łtego (Suillus grevillei) z Beskidu Zachodniego. Bromat. Chem. Toksykol. 2007; 40: 159-166. – 16. Vetter J.: Kallium-Gehalt von eßbaren Wildpilzen. Z. Lebensm. Unters. Forsch. 1994; 198: 33-35. – 17. Hinneri S.: Mineral elements of macrofungi in oak-rich forests on Lenholm Island, inner archipelago of SW Finland. Ann. Bot. Fennici, 1975; 12; 135-140. – 18. Vetter J.: Mineral element content of edible and poisonous macrofungi. Acta Alim. 1990; 19: 27-40. – 19. Byrne A.R., Ravnik V.: Trace elemant concentrations in higher fungi. Sci. Total Environ. 1976; 5: 65-78. – 20. Kalacˇ P., Wittingerová M., Stašková I.: Obsah sedmi biogennich stopovy´ch prvk′′u v jedly´ch houbách. Potrav. Vedy, 1989; 7: 131-136.
21. Mutsch F., Horak O., Kinzel H.: Spurenelemente in höheren Pilzen. Z. Pflanzenphysiol. 1979; 94: 1-10. – 22. Meisch H.U., Schmitt J., Reinle W.: Schwermetalle in höheren Pilzen: Cadmium, Zink und Kupfer. Z. Naturforsch. 1977; 32c: 172-181. – 23. Santoprete G., Innocenti G.: Indagini sperimentali sul contenuto di oligoelementi nei funghi del bolognese e di alter provenienze. Rev. Micol. Ital. 1984; 13: 11-28. – 24. Drbal K., Kalacˇ P., Šeflová A., Šefl J.: Obsath meˇdi v neˇktery´ch druzich jedly´ch houb. Cˇeská Mykol. 1975; 29: 184-186. – 25. Kalacˇ P., Nižanská M., Bevilaqua D., Stašaková I.: Concentrations of mercury, copper, cadmium and lead in fruiting bodies of edible mushrooms in the vicinity of a mercury smelter and a copper smelter. Sci. Total Environ. 1996; 177: 251-258. – 26. Svoboda L., Zimmermannová K., Kalacˇ P.: Concentrations of mercury, cadmium, lead and copper in fruiting bodies of edible mushrooms in an emission area of a copper smelter and a mercury smelter. Sci. Total Environ. 2000; 246: 61-67. – 27. Zimmermannová K., Svoboda L., Kalacˇ P.: Mercury, cadmium, lead and copper contents in fruiting bodies of selected edible mushrooms in contaminated Middle Spiš region, Slovakia. Ekolo´gia (Bratislava), 2001; 20: 440-446. – 28. Schmitt J., Meisch H.U., Reinle W.: Schwermetalle in höheren Pilzen, II. Mangan und Eisen. Z. Naturforsch. 1977; 32c: 712-723. – 29. Drbal K., Kalacˇ P., Šeflová A., Šefl J.: Obsath stopovy´ch prvk′′u želaza a manganu v neˇktery´ch druzich jedly´ch hub. Cˇeská Mykol. 1975; 29: 110-114. – 30. Falandysz J., Brzostowski A., Nosewicz M., Danisiewicz D., Frankowska A., Apanasewicz D., Bielawski L.: Rte˛c´ w grzybach jadalnych z terenu Tro´jmiejskiego parku Krajobrazowego. Bromat. Chem. Toksykol. 2000; 33: 177-182.
31. Falandysz J., Marcinowicz A., Chwir A.: Rte˛c´ w jadalnych grzybach z terenu laso´w kos´cierskich i Mierzei Wis´lanej. Roczn. PZH. 1996; 47: 205-210. – 32. Falandysz J., Kryszewski K.: Rte˛c´ w jadalnych gatunkach grzybo´w w rejonie Gubina. Bromat. Chem. Toksykol. 1996; 29: 27-29. – 33. Falandysz J.,
Hałaczkiewicz J.: Zawartos´c´ rte˛ci w grzybach jadalnych na terenie Wyz˙yny Wielun´skiej. Roczn. PZH. 1999; 50: 253-259. – 34. Kuusi T., Laaksovirta K., Liukkonen-Lilja H., Lodenius M., Piepponen S.: Lead, cadmium and Mercury in fungi in the Helsinki area and in unpolluted control areas. Z. Lebensm. Unters. Forsch. 1981; 173: 261-267. – 35. Lasota W., Witusik M.: Zawartos´c´ rte˛ci w grzybach dziko rosna˛cych i w podłoz˙u. Prob. Hig. 1987; 32: 125-134. – 36. Vetter J., Berta E.: Mercury content of some edible mushrooms. Z. Lebensm. Unters. Forsch. 1997; 205: 316-320. – 37. Seeger R.: Quicksilbergehalt der Pilze. Z. Lebensm. Unters. Forsch. 1978; 160: 303-312. – 38. Zurera G., Rinco´n F., Arcos F., Pozo-Lora R.: Mercury content in mushroom species in the Cordova area. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 1986; 36: 662-667. – 39. Aichberger K.: Untersuchungen über den Quecksilbergehalt österreichischer Speisepilze und seine Beziehungen zum Rohproteingehalt der Pilze. Z. Lebensm. Unters. Forsch. 1977; 163: 35-38. – 40. Cibulka J., Šišák L., Pulkrab K., Miholová D., Száková J., Fucˇiková A., Slámová A., Seˇhulová I., Barláková S.: Cadmium, lead, mercury and caesium levels in wild mushrooms and forest berries from different localities of the Czech Republic. Sci. Agric. Bohem. 1996; 27: 113-129.
41. Kalacˇ P., S
´
lapetová M.: Mercury contents in fruiting bodies of wild growing edible mushrooms. Potrav. Vëdy, 1997; 15: 405-410. – 42. Alonso J., Salgado M.J., Garcia M.A., Melgar M.J.: Accumulation of mercury in edible macrofungi: Influence of some factors. Arch. Environ. Contam. Toxicol. 2000; 38: 158-162. – 43. Kirchner G., Daillant O.: Accumulation of210Pb,226Ra and radioactivecesium by fungi. Sci. Total Environ. 1998; 222: 63-70. – 44. Grzybek J., Janczyk B.: Ilos´ciowe oznaczanie ołowiu, kadmu i niklu za pomoca˛ spektroskopii absorpcji atomowej w suchych owocnikach grzybo´w wielkoowocnikowych w Polsce. I. Acta Mycol. 1990; 26: 17-23. – 45. Commission regulation (EC) No 466/2001 of 8 March 2001 setting maximum levels for certain contaminants in foodstuffs (Text with EEA relevance) (OJ L 77, 16.3.2001,p.1). Consolidated text produced by the CONSLEG system of the Office for Official Publications of the European Communities, CONSLEG: 2001R0466-05/05/2004. Office for Official Publications of the European Communities. – 46. Falandysz J., Frankowska A., Gucia M., Piszczek M., Malinowska E., Bielawski L., Lipka K., Brzostowski A., Apanasewicz D., Strunnik K., Szefer P.: Kadm w grzybach wielkoowocnikowych z wybranych stanowisk w Polsce. Zesz. Nauk. Komitetu „Człowiek i S
´
rodowisko” PAN. 2000; 26: 285-291. – 47. Vetter J.: Data on arsenic and cadmium contents of some common mushrooms. Toxicon, 1994; 32: 11-15. – 48. Seeger R.: Cadmium in Pilzen. Z. Lebensm. Unters. Forsch. 1978; 166: 23-34. – 49. Vetter J.: Chromium and nickel content of some edible mushroom species. Acta Alim. 1997; 26: 163-170. – 50. Drbal K., Kalacˇ P.: Obsath kobaltu v neˇktery´ch druzich jedly´ch hub. Cˇeská Mykol. 1976; 30, 24-26.51. Byrne A.R., Dermelj M., Vakselj T.: Silver accumulation by fungi. Chemosphere, 1979; 10: 815-820.
