Rola państwa w systemie społeczno-gospodarczym kapitalizmu – ujęcie ekonomii neoinstytucjonalnej

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S POLU OECONOMICA 7 2 , 198?

V it o ld Lejman*

ROLA PAŃSTWA V SYST3MIB SPOŁECZNO-GOSPODARCZYM KAPITALIZMU - UjęCIВ EKONOMII NEOINSTYTUCJONALNEJ

V burżuazyjnej literaturze ekonomicznej spotkać można troja-kiego rodzaju rozumienie określenia "interwencjonizm państwowy typu keynesowsklego". D la jednyoh oznaoza ono pr<5by oddziaływania na rozmiary popytu globalnego - a w ten sposób na poziom ektywnoá-oi goopodarozej - poprzez zmiany wpływów i wydatków budżetu pań-stwa. V tym rozumieniu keynesizm utożsamiany jest z polityką fi-nansową mającą na oelu stabilizację ogólnych rozmiarów popytu na pożądanym poziomie.

Vedług n i e c o s z e r s z e j i n t e r p r e t a o j i Iteynesizm obejm u je obok p o l i t y k i f i n a n s o w e j r ó w n ie ż p o l i t y k ę p i e n i ę ż n o - k r e d y t o w ą . J e ś l i c elem J e j j e s t o d d z ia ł y w a n ie n a sumę wydatków dokonywanych p r z e z s p o ł e c z e ń s t w o . N a j s z e r s z a d e f i n i c j a z a i s t o t ę keyneoizm u uważa z a sa d y i n t e r w e n c j i p a ń s tw a w sprawy g o s p o d a r c z e , w o z a s a c h poko-jow y c h , b ez względu na m etody, J a k im i to j a ń s t w o p o s ł u g u j e s i ę , j e ć l l t y l k o celem j e e t w ysokie z a t r u d n i e n i e i s t a b i l n y poziom c e n .

P r z e d s t a w i c i e l e w s p ó ł c z e s n e j e konom ii n e o i n a t y t u o j o n a l n e j , m. i n . J . К . G a l b r a i t h , s ą k e y n e s i s t a m i w tym o s t a t n i m z n a c z e n i u , z tym j e d n a k z a s t r z e ż e n i e m , że w ysokie z a t r u d n i e n i e i s t a b i l n o ś ć oen n i e s ą d l a n i c h jedynym i c e la /n i p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j p a ń s t w a Obok celów g o s p o d a r c z y c h u w z g l ę d n i a j ą ró w n ie ż c e l e s p o ł e c z n e , zgo-d n ie z i s t o t ą w sp ó łc z e s n e g o n e o i n e t y t u c j o n a l i z m u .

P r z y j m u j ą c , i ż p o glądy J . K. G a l b r a i t h s u z n a ć można d z i ś za n a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a t y w n e d l a a m e r y k a ń s k ie j ek o n o m ii n e o i n a t y - t u o j o n a l n e j , o p ra c o w a n ie z m i e r z a do p r z e d s t a w i e n i a k r y t y c z n e j

l l z y dtoeu n k u G a l b r a i t h a do n a j c z ę ś c i e j sto so w an y c h d z i ś n a r z ę d z i i n te r w e n c j o n i z m u państwowego, t j . p o l i t y k i p i e n i ę ż n o - k r e d y t o w e j , p o l i t y k i f in a n s o w e j o r a z p o l i t y k i k o n t r o l i p ł a c i cen prow adzonej p r z e z państw o*

»

Щ Д Ц а " re fo rm » J, X. G a l b r a i t h a

D z iś znajdzie aię niewielu ekonomistów nlemarksistowsklch, k t ó r z y uważali ty kapitalizm za system idealny. Znaozna ich o z ę ś ć nadal poszukuje jednak przyczyn jego niedomagart, słabości nie w s to s u n k a c h produkoji, leoz w ideologii, technice, bądź w stosun- kaoh między społeczeństwem a przyrodą. Niektórzy z nioh, w tym Galbraith, uważają, że wady kapitalizmu jako systemu są wadami organicznymi* Charakteryzując system kapitalizmu na przykładzie amerykańskim, pisze: "Nierównomierny rozwój, nierówności, beeuży- teczne i wadliwe innowacje, atak na środowisko naturalne, obojęt-ny stosunek do ozłowleka, podporządkowana pozyoja władzy państwo-wej, inflaoja, brak koordynaoji wysiłków między różnymi gałęziami przemysłu, wszystko to jest tylko ozęścią rzeczywistości, ale także częśolą samego systemu. Nie można ioh uważać za drobne nie-domagania w rodzaju trybu, który znalazł się w maszynie na niewła-ściwym miejecu. Tkwią one głęboko w samym eyetemie" .

Teoretycy burżuazyjnl próbują wspomagać cystern przez przed-stawianie propo^yoji rozwiązań, jak również przez objaśnianie aar ohodząoyoh zjawisk, procesów, dokonujących się zmian. Rolę tę v;ziął na siebie m. in. Galbraith. Uświadomiwszy sobie głęboki kry-zys współczesnej ekonomii stwierdza wprost« "Odbywa się obecnie p r o c e s z a s t ę p o w a n i a głównego zespołu tez ekonomii neoklasycznej, ozy też podręcznikowej ekonomii, która nie radzi sobie s praktyo*- nymi problemami stojącymi przed społeczeństwem, w tym przed współ-czesnym państwem (_•*•] * związku z czym nie możemy mleć niefun-kcjonalnej teorii ekonomicznej"2 . Należy ją zastąpić taką, która

J. K. G a l b r a i t h , Economioe and the Public Purpoaa Houghton Mifflin Company, Boston 1973, s. 211. Wyd. polskie» t e n ż e , Ekonomia a cele społeczne, Warszawa 1979, s. 326.

2

Por. wywiad z Galbraith’em w amerykańskim kwartalniku "Dia-loque" 1973, No. 4.

mogłaby spełniać swoje podstawowe funkcje we współczesnym ś w ię c ie . Galbraith zmierza tym aamym do odesłania obecnej t e o r i i i p o l i t y -ki gospodarczej dó muzeum starożytności i wprowadzenia na t o ш1е> soe nowej teorii i nowej- polityki. Są to ambicje z i s t o t y s w o je j rewolucyjne, chód sam Galbraith uważa eię za reformatora"*.

Galbraith dowodzi, te po to, by Jakiś określony mechanizm r e -formy mógł działać, musi by<5 poprzedzony tym, co nazywa s i ę wyzwo-leniem wiary (emancipation of b e l i e f ) , które pologa na z n i s z c z e -niu starego systemu przekonań i wyobrażeń podtrzymującego władzę "systemu planująoe g o " , tj. w i e l k i c h korporacji. D z i s i e j s z e bo-wiem poglądy, powszechnie a kceptow ane przez opinię s p o ł e c z n ą , znajdują się w służbie "systemu planującego". Chodzi w ięc o p r z e -zwyciężenie istniejącego i ugruntowanego w społeozeńst*ie p r z e k o -nania, że cele "systemu planującego" s ą równoznaczne

z

c o la m i i n -dywidualnymi każdego człowieka. Problem t e n uznaje G a l b r a i t h za oentralny punkt "ogólnej t e o r i i reform", albowiem głównym i n s t r u -mentem wykonywania władzy Jest - Jego zdaniem - perswazja, a jed-ną z najprostszych jej form reklama. Obok niej i s t n i e j ą inno, w

tym tak subtelna Ja k tendencja do tego, by uw aiaó za p ra w id ło w ą politykę publiczną taką, która najlepiej służy celom w i e l k i c h koi^ poracji, tj. "systemowi planującemu". Z k o l e i c e l e " sy s te m u p l a -n u j ą c e g o " pozostają często w sprzeczności z c e la m i s p o łe c z e ń s t w a

Co więcej obeonie główną sprzecznością amerykańskiego systemu ekonomicznego, mówi Galbraith, staje się sprzeczność między po-trzebami ekonomicznymi "systemu planującego" a i n t e r e s a m i społe-czeństwa. Przezwyciężenie Jej wymaga zasiania wątpliwości

bo

dc

3 W wyw iadzie d l a " S p i e g l a " s t w i e r d z i ł bowiem, że "Ju3tem r e -f o rm a to r e m , k t ó r y n i e k i e d y z a l i o z a n y bywa do • r e w o l u c j o n i s t ó w " . P o r . wywiad G a l b r a i t h a “ W ie r z c ie b a r d z i e j G a l b r a i t h ' o w i n i ż Marks o w i " . C y t . z a j " Ż y c ie G o Marksp o d a rcz e " 1 9 7 2 , n r 6 . W w yw iadzie u d z i e -lonym d l a c z y t e l n i k ó w w P o l s o e p o t w i e r d z i ł , że n i e j e o t r e w o lu -c j o n i s t ą « . s t w i e r d z a j ą -c , że p o g lą d y r e w o lu -c y j n e w p r zy p a d k u w s p ó ł-c z e s n y ł-c h Stanów Z jednoł-czonył-ch i neokonserwatyzibu sp o łe e f c o u s Iva a m e r y k a ń s k ie g o s ą po p r o s t u n i e p r a k t y c z n e . W t e j s y t u a c j i możliwe j e e t J e d y n ie 's to p n i o w e wprowadzanie r e f o r m .

* G a l b r a i t h w e r y f i k u j e g ł o s z o n ą we w o z o ś n i e j s z y c h p r a c a c h

f

łó w n ie w " i he Eew I n d u s t r i a l S t a t e " t>ezę o z g o d n o ś c i celów s p o - eozeństł< a z c e l a m i " sy s te m u p l a n u j ą c e g o " . P o r . ' G a i b r a i t ц E c o n o m i c s . . . , s . 163; t e n ż e , . E konom ia, . . , s . -cO .

pewnych c n ó t akcentow anych p r z e z a k t u a l n y eyetem w a r t o ś c i . Wymaga n e g a c j i m i t u , że p r o d u k c j a i konsum pcja s ł u ż ą r e a l i z a c j i i d e a ł ó w s z c z ę ś c i a i c n ó t o b y w a t e l s k i c h r o d z i n a m e r y k a ń s k i c h . D o t y c h c z a s o -wy s y s te m " c n ó t " zdominowany j e s t p r z e z v eb le n o w sk ą konsumpcje o s t e n t a c y j n ą , k t ó r e j r e a l i z a c j a p o c h ł a n i a o a ł ą e n e r g i ę c z ł o w i e k a . Władza " s y s te m u p l a n u j ą c e g o " p o l e g a m. i n . na J e g o d o s t ę p i e do w i e r z e ń l u d z k i c h . D la te g o t r z e b a atakow ać w i e r z e n i a , by l u d z i e « r o z u m i e l i J a k s i ę naprawdę r z e c z y m a j ą . Wytworzenie nowego s y s te - mu p rz e k o n a ń i wyobrażeń J e s t n a j t r u d n i e j s z y m zadaniem r e f o r m y , i s t n i e j ą c y bowiem s y s te m k s z t a ł c e n i a i wychowania w S t a n a o h Z j e d -n oczo-nych p o z o s t a j e pod przemoż-nym wpływem " s y s te m u p l a n u j ą c e g o " i s ł u ż y w znacznym s t o p n i u j a k o n a r z ę d z i e u w i e c z n i a n i a " m itu " w i e l k i c h k o r p o r a c j i .

Warunkiem wstępnym w s z e l k i c h " r e f o r m " powinno być "wyzwolenie pańetw a" С e m a n c ip a t io n o f t h e S t a t e ) spod władjęy " s y s te m u p l a n u -j ą c e g o " ' . J e s t t o e le m e n t s t r a t e g i i r e f o r m proponowanych p r z e z G a l b r a i t h a , k t ó r y n i e w id z i m o ż liw o ś c i s a m o r z u tn e j t r a n s f o r m a c j i s p o ł e c z e ń s t w a w nowe j a k o ś c i o w o , wolne od obecnyoh s p r z e o z n o ś o l . J a k i e j e s t w ięo w y j ś o ie ? R e a liz o w a ć r o z l e g ł y program r e f o r m , kon-k l u d u j e G a l b r a i t h , kon-k o n i e c z n o ś ć kon-k t ó r e g o kon-k o m p likon-k u je problem władzy państwowej w obecnym J e j k s z t a ł c i e . P aństw o winno występować w tym p r o c e s i e n i e t y l k o Jako główny p o d m io t , a l e i p r z e d m io t " r e -f o r m y " . Re-formowanie władzy państw owej winno b y ć , zdaniem G a l-b r a i t h a , r e z u l t a t e m d e m o k r a t y z a o j i p r o c e d u r y wyl-borów p o l i t y c z n y oh i zmiany prawodawstwa k o n s t y t u c y j n e g o . W tym o e l u musi p o w sta ć ugrupow anie p o l i t y c z n e , k t ó r e t r o s z o z y ć s i ę b ę d z ie o i n t e r e s pu-b l i c z n y , oo j e s t z a ję o ie m zpu-będnym, gdyż I n t e r e s e m pupu-blloznym J e a t w sz y s tk o t o co s t o i w s p r z e c z n o ś c i z i n t e r e s a m i " s y s te m u p l a n u j ą -c e g o " . Zatem p r o -c e s " w y z w a lan ia pańetw a" w in ie n d o p ro w a d z ić do zmiany d o ty c h c z a so w e j o r i e n t a c j i p ańetw a a m e r y k a ń s k i e g o . M ia s t s ł u ż y ć oelom t e c h n o s t r u k t u i y w i e l k i c h k o r p o r a c j i winno być w yra-z i c i e l e m I n t e r e s u s p o łe c yra-z n e g o 1 temu i n t e r e s o w i s ł u ż y ć .

Rolft. pat.p twa w urzec^ywl a t n l a n i u "pro gramu r<; forn^

We współczesnym s y s te m ie ekonomicznym Stanów Zjednoczonych w y ró ż n ia G a l b r a i t h t r z y c z ło n y : " s y s te m p l a n u j ą c y " , " s y s te m rynko- wy" i p a ń s tw o . Symbioza " s y s te m u p l a s u j ą c e g o " i pańetw a o z n a c z a f a k t y c z n e podporządkow anie p ańetw a k o r p o r a c jo m , n a s k u t e k ozego pada o f i a r ą " s y s t e m rynkow y". Kluczowym zadaniem " re f o rm y " s t a j e s i ę w ięc e m ancypacja p a ń e tw a , w y p o sa ż e n ie go w p e ł n i ę władzy i k o m p e t e n o ji d l a r e p r e z e n t a c j i i ochrony i n t e r e s ó w s p o ł e c z n y c h , p o d d a n ie " sy s te m u p l a n u j ą c e g o " pod k o n t r o l ę p a ń s tw a .

P r z e d s t a w i o n y " p ro g ra m r e f o r m " G a l b r a i t h a p r z y jm u je za punkt w y j á c i a , že zmiana c h a r a k t e r u władzy państwowej j u ż s i ę d o k o n a ł a . Następnym krokiem na d r o d z e r e f o r m powinno być p o d j ę c i e środków z m i e r z a j ą c y c h do z ró w n a n ia s y t u a c j i 1 s i ł y o d d z i a ł y w a n i a obu s y s -temów. Ś r o d k i t e m iałyby na c e l u n i e t y l e p r z y s p i e s z e n i e rozw oju l u b w z r o s t p r o d u k c j i , a l e z w i ę k s z e n ie s i ł y p r z e b i c i a " s y s te m u r y n -kowego", a p r z e z to zmianę r e l a c j i w p o d z i a l e dochodów,- j a k i e o t r z y m u j ą obydwa s y s t e m y . W obecnym u k ł a d z i e warunków, s t w i e r d z a G a l b r a i t h , " sy s te m p l a n u j ą c y " J e a t u p r z y w il e jo w a n y , d z i ę k i czemu " w y z y s k u je " p o z o s t a ł e c z ę ń c i g o s p o d a r k i . Wynikać to ma z f a k t u , że w k o r p o r a c j a c h d o j r z a ł y c h b r a k j e s t mechanizmu hamującego w z ro s t o e n . T e c h n o s t r u k t u r a k o r p o r a c j i n i e J e a t w s t a n i e p r z e c i w s t a w i ć s i ę n a c ie k o w i związków zawodowych d om agających s i ę podwyżek p ł a o , co J e s t głów ną p r z y c z y n ą l n f l a o y j n e g o r u c h u oen i uz u rp o w a n ie s o -b i e c o r a z w i ę c e j r e z e r w g o s p o d a r k i narodow ej 1 o s ł a -b i a n i a " e y s t i - mu ry nkow e go".

G a l b r a i t h o w s k l pro g ra m w zm oonlenia p o z y c j i " s y s te m u rynkowegď p r z e w i d u j e w lę c t

- s t w o r z e n i e s y s te m u z a c h ę t w s t o s u n k u do małych 1 s ł a b y c h f i r m w c e l u ł ą c z e n i a s i ę , p rz y czym n i e obowiązywałyby w tym p r z j - padku p r z e p i s y praw a antymonopolowego}

- b e z p o ś r e d n i ą rządow ą r e g u l a c j ę c e n i rozm iarów p r o d u k o j i " s y s te m u rynkow ego";

- s t w o r z e n i e k o r z y s t n e g o k l i m a t u 1 w a r u n k ó w d l a d z i a ł a l n o ś c i związków zawodowych w " s y s t e m i e rynkowym";

- r o z o i ą g n l ę o i e p r a k t y k i umów zb iorow ych i p o d n i e s i e n i e p ła o y m in im a ln e j d l a w s z y s t k i c h z a t r u d n i o n y c h w tym " s y s t e m i e " !

- rozciągnięci# гае ad protekoji o*ln*j na wyroby pochodząc* z "eyatemu rynkowego"j

- udzielenie znactnej pomocy, poparcia r*ądu dla potrzeb "ay- •t*mu rynkowego" w dziedzinie kwalifikowanych kadr, kapitału 1 technologii .

Decydując* znaczeni* w przezwyciężaniu ayatemowej nierównoáoi praywrócenlu równowagi alt przypiauj* Galbraith zapewnieniu ata- łych dochodów ludziom, którzy ni* mają możliwośoi ui^aloania przy- zwolol* opłacanej pracy w ramach "ayatemu rynkowego", dochodu, któiy będzie w etani* zastąpić płac«. Poziom tego dochodu nie po-winien być niższy od zarobku robotnika o nlaklch kwalifikacjach catrudnlonego w "eyatemi* planującym". Gwarancję pańetwa do otrzy-mania tego alternatywnego dochodu traktuje Galbraith jako ekute- cany árodek położenia kresu wyzyskowi w ramaoh "ayatemu rynkowe-go* i Jednoozeáni* warunek likwidaoji zjawiska "eamoekaploatacji", jako i* drobni kupoy i rzemieślnicy za nlenormowaną pracę własną i awojej rodziny otrzymują mniej niż robotnicy w "ayatemi* planu-jącym". Dopiero bowiem po zlikwidowaniu rażącej dyaproporcjl w taj dziedzinie będzie można iqyáleé o poprawi* działania "eystemu rynkowego", o przezwyciężeniu niesprawiedliwości apołeoznej.

Potrzebna Jeat również reforma "ayatemu planującego" przynaj-mniej w dwóch ważnych, Jak sądzi Galbraith, dziedzinach:

- Po pierwsze, rozwiązanie problemu równości wewnątrz "ayate- ■u planująoego". Powinno temu ałużyć zrównywanie płao ozłonków "t*chnoatruktury" i urzędników, wprowadzenie progresywnego podat-ku dochodowego oraz respektowanie przez rząd zaaad równości przy kontrolowaniu spirali cen i płac. Celem polityki podatkowej winno być osiągnięcie poprawy w dziedzinie podziału doohodów w "ayste- mi* planującym",

- Po d r u g i * , z m n i e j s z e n i * d y a p r o p o r c j l s p o łe c z n e g o p o p a r c i a dla obu ayatemów. R z e c zą n a d * r w idoozną J e a t n a d m ie rn e p o p a r c i e a p o łe c z n e d l a "ayetem u p l a n u j ą c e g o " , co w ynika ze s z c z e g ó l n e g o r o -d z a j u wła-dzy sprawowanej w a t o s u n k u -do p a ń e tw a . Cho-dzi m. i n . o t a k i e p r z e a u n i ę c i e środków p u b l i c z n y c h w s p i e r a j ą c y c h "ay e te m p l a -n u j ą c y " , aby w s p i e r a ł y r ó w -n ie ż " s y s te m ry-nkowy».

w reallsr.uc.jl " p r o ť rnmu r c Toy ^ "

Jednym

z

«asadnlczych celów, jaki postawił Galbraith przed so-bą w momencie publikacji "Economica and The Public Purpose" 1973 » było sformułowanie "ogólnej teorii reformy". Tak postawiony oel wymagał przeglądu zadań 1 metod polityki gospodarczo-epołeoznej« Musiało elf więc w niej znaleźć miejsce na ooenę również polityki, pieniężno-kredytowej i postulaty pod jej adresem. Jest rzeczą ole- . kawą, te definiująo ją ozyni to wyłącznie w kontekście problemów

walki z inflacją. Polityka pieniężno-kredytowa to dla niego pces regulowania podaży pieniądza dla wywierania wpływu na siły ro-dzące Inflację w gospodarce^. Z takim określeniem polityki pie-niężno-kredytowej spotykany eię w szeregu pracaoh pisanych w cią-gu wielu lat. Co więcej, posłucią-gująo eię takim ujęciem nie wyjaś-nia bliżej narzędzi stosowanych przez tę politykę ani też sposo-bów oddziaływania na prooesy gospodarcze. Można w związku с tym przypuszczać, że traktuje je jako powszeohnle znane i opisane przez ekonomię podręoznikową.

Przeprowadzona przez Galbraitha analiza przydatności polityki pieniężno-kredytowej w realizaoji "programu reform" kończy się pesymistycznymi wnioskami* Rozpoczyna ją od identyfikacji źródeł inflacji. Za takie uznaje:

a ) wzrost popytu występujący w parze ze wzrostem produkcji^

która tworzy nową siłę nabywczą oraz nowe potrzeby konsumentów . Aktywne metody sprzedaży stosowane przez wielkie korporacje do-prowadziły do bezpreoedenśowego w dziejach rozbudzenia "chęoi"(bo trudno tu używać tradycyjnego określenia "potrzeb") konsumpcyj-nych^» Ani agresywne metody sprzedaży, ani nawet kredyt konsump- oyjny nie poddają się, zdaniem Galbraitha, kontroli polityki pie-niężno-kredytowej banku oentralnego. Skuteczność wysiłków na rsoc*

^ J . K. G a l b r a i t h , The Affluent Society, Mentor Book, Hew American Library, New York 1958, s. 213*

8 Tamże, e. 213-214*

® Galbraith używa tu terminu "wants" wprowadzonego do ekonomii przez Musgrave'a, jako bardziej adekwatnie opisującego współczes-ną rzeozywistość niż tradycyjny terrain "needs".

o g r a n i c z e n i a p o p y tu i n w e s ty c y j n e g o sa j a j pomocą t a k t * j e a t w ą t-p l i w a wobec w z r o s t u z a k r e s u s a m o f in a n s o w a ć la t-p r z e d s i ę b i o r s t w k a -p i t a l i s t y c a n y c h 1 0 }

b ) o l i g o p o l l e t y c z n ą s t r u k t u r ę ry n k u , k t ó r a p o z w a la k o r p o r a -cjom na podwyżki oen i l e k r o ć z a i s t n i e j ą po temu p o nyólne w a r u n k i, t j . w z g lę d n ie wysoki poziom p o p y tu g l o b a l n e g o * Ż ą d a n ia płacowe s i l n y c h związków zawodowych - w o d p o w ie d z i na t e w z r o s ty oen - prow adzą do u r u c h o m ie n ia s p i r a l i c e n o w o p ła c o w e j, k t ó r ą o s ł a b i e -n i e p o p y tu g l o b a l -n e g o j e s t w s t a -n i e zahamować1 1 . W ątpliw a j e d n a k czy j e s t t o o s i ą g a l n e metodami p o l i t y k i p l s n l ę f c n o - k r e d y t o w e j . Jedynym więo o b s z a r e m , g d z i e p o l i t y k a p i e n i ę ż n o k r e d y t o w a n a -d a l z a c h o r u j e s w o ją s i ł ę , s t w i e r -d z a G a l b r a i t h , t o n l a -do końca u t r a c o n a w i a r a k o n s e rw a ty s tó w a m e r y k a ń s k ic h w a u to m a ty c z n e wy-c z e r p y w a n ie s i ę i n f l a wy-c j i w t o k u o y k lu k o n i u n k t u r a l n e g o o r a z w i a r a w m e t a f i z y c z n e w ła ś o iw o ś o l t a j p o l i t y k i , a w lęo w o b s z a r t s w . mą-d r o ś c i k o n w e n c j o n a l n e j 1 2 . P o s t u l a t G a l b r a i t h a odnosząoy s i ę do p o l i t y k i p l e n l ę t n o - k r e - dytow ej j e a t j a s n y t o g r a n i c z y ć J e j s t o s o w a n i a . U z a s a d n i e n i e j e s t rów nie d o b i t n e : a ) p o l i t y k a p i e n i ę i n o k r e d y towa f a w o r y z u j e n a j s i l n i e j s z ą , n a j -b a r d z i e j r o z w i n i ę t ą c z ę ś ć g o s p o d a r k i , t j * " s y s t e m p l a n u j ą c y " , a d y s k ry m in u je s ł a b s z ą m niej r o z w i n i ę t ą c z ę ś ć , b a r d z i e j z a l e ż n ą od k r e d y t u , t j . " s y s t e m rynkowy"» b) j e j s k u t k i s ą wysoce niepe w ne i t r u d n e do p r z e w i d z e n i a 1-*. J . K. G a l b r a i t h d o k o n u je ooeny p o l i t y k i p i e n i ę ż n o - k r e d y t o w e j z p u n k tu w i d z e n ia j e j t e o r o t y o z n e j z d o l n o ś c i j a k o ś r o d k a t r a d y -c y jn y -c h -celów p o l i t y k i g o s p o d a r -c z e j państw a» do w a lk i z r e -c e s j ą i

10 G a l b r a i t h , The A f f l u e n t . . . , s . 2 2 9 - 2 3 4 . 11 Tamże, s . 2 1 9 . Rolę o l i g o p o l i s t y c z n e j s t r u k t u j y ry n k u w p r o c e s i e i n f l a c j i w o z e ś n ie j p r z e d s t a w i ł J . K. G a l b r a i t h , w: American C a p i t a l i s m , wyd. I I , B o s to n 1956» я . 132-134* 12 G a l b r a i t h , The A f f l u e n t . . . , s . 2 2 4 - 2 3 6 . 1 ^ G a l b r a i t h , E c o n o m i c s . . . , s . 335 i 3 4 2 . Wymowną i l u s t r a c j ę t e g o a t i e r d u e n i a z a w i e r a j e g o p r a c a : Money; What I t Came, Where I t Went, E e n t a b Books Eew York 1 9 7 5 . Wyd. p o l s k i e : J . K. G a 1 b r a i t h , P i e n i ą d z , p o c h o d z e n ie i l o s y , Warszawa

i n f l a c j ą . Punktem w y j ś c i a t e j a n a l i z y j e s t keyneoovioka i n t e r p r e t a c j a proceBÓw g o s p o d a rc z y c h t r a k t u j ą c a p roblem r e c e s j i ja k o p r o blem n i e d o s t a t e c z n e g o r o z m i a r u p o pytu g l o b a l n e g o , z a ś problem i n -f l a c j i j a k o k w e s t ię j e g o n a d m i a r u . S t w i e r d z a o n , że j a k o n a r z ę -d z i e w a l k i z kryzysem gospo-darczym p o l i t y k a p i e n i ę ż n o - k r e d y t o r a n i e d a j e podntaw do z b y t w i e l k i c h n a d z i e l . S t o s u j ą o j ą

konsekwen-t n i e można wprawdzie z w ię k sz y ć ro z m ia r y podaży k r e d y konsekwen-t u i p i e n i ą -dza płyn n eg o w g o s p o d a rc e o r a z wpłynąć na o b n i ż e n i e oeny k r e d y t u

(s t o p y p r o c e n t o w e j ) i mimo t o n i e do p ro w a d z ić do w z r o s tu r o z m i a rów p opytu i n w e s t y c y j n e g o . S to p a p ro c e n to w a n i e j e s t bowiem j e d y -nym c z y n n ik ie m decydującym o r o z m i a r a o h p o p y t u na k r e d y t . Innym, n a b i e r a j ą c y m dużego z n a c z e n i a w o k r e s i e p o w a ż n i e j s z y c h r e c e s j i , s ą p e s y m is ty c z n e p r z e w id y w a n ia r e n t o w n o ś c i i n w e s t y c j i , k t ó r e w o p a r o i u o t e n k r e d y t m ia ły b y być p o d j ę t e . D opiero w w arunkach o p -t y m i s -t y c z n y c h oc e n r o z w o ju s y -t u a c j i g o s p o d a r c z e j b o d i c e i m o ż l i -w ości s t -w a r z a n e p r z e z p o l i t y k ę p i e n i ę ż n o - k r e d y t o -w ą mogłyby ode-g r a ć s p o d z ie w a n ą r o l ę s t y m u l a t o r a ode-g o s p o d a r k i .

P o z o r n ie b a r d z i e j s k u t e c z n ą mogłaby być t a p o l i t y k a w walce z i n f l a c j ą . O g r a n i c z e n i e rozm iarów podaży k r e d y t u i p i e n i ą d z a p ł y n -nego o r a z w z r o s t oeny k r e d y t u powinny a k u t e o z n i e hamować w z r o s t popytu i n w e s t y c y j n e g o . Powinny - gdyby t r a d y c y j n y k e y n e siz m s t a -n o w ił a d e k w a t-n ą i -n t e r p r e t a c j ę i r ó d e ł , mecha-nizmu i -n f l a c j i ; wg Gal-b r a i t h a - n i e e t a n o w i . Jego zdaniem główne i r ó d ł o i n f l a c j i tkwi w i n s t y t u c j o n a l n e j s t r u k t u r z e g o s p o d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j , w f a k c i e i s t n i e n i a p o t ę g rynkowych! w i e l k i c h k o r p o r a c j i i p o tę ż n y c h z w i ą z -ków zawodowych z d o ln y c h do decydow ania, o w y so k o śc i cen towarów, u s ł u g i s i ł y r o b o c z e j » P o t ę g i t e , z m i e r z a j ą c e do o s i ą g n i ę c i a swo-i c h celów e k o n om swo-icznych, p o d n o s z ą oeny ( w swo-i e l k swo-i e k o r p o r a c j e ) l u b p ł a c e ( z w i ą z k i zawodowe ) i l e k r o ć u z n a j ą to za możliwe i k o r z y s t n e . W zrost c e n wywołuje r e a k c j ę w p o s t a c i w z r o s t u p ł a o , t e n z a ś p r o -wadzi do w z r o s t u cen» Wprawdzie p o p y t g l o b a l n y ró w n ie ż s ta n o w i ź r ó d ł o i n f l a o j i 1 * , l e c z główne c z y n n i k i d y n a m iz u ją c e p o p y t kon-sumpcyjny wymykają s i ę k o n t r o l i p o l i t y k i p i e n i ęż n o-kredytow ej.T aJ*. że m ożliw ość wpływu n a t ę c z ę ś ć p o p y tu i n w e s t y c y j n e g o , k t ó r ą a t w a

T e z a o z n a c z e n i u rozm iarów p o p y tu g l o b a l n e g o j e s t n a p r z e s t r z e n i l a t form ułow ana p r z e z G a l b r a i t h a z c o r a z w ię k s z ą o s t r o ż -n o ś c i ą .

r z a j ą w i e l k i e k o r p o r a c j e , J e a t o g r a n i c z o n a - s k o ro i c h p o t ę g a eko-nomiczna zapew nia im w ysoki poziom s a m o w y s t a r c z a l n o ś c i f in a n s o w e j .

W aumie e f e k t o d d z i a ł y w a n i a n a poziom p o p y tu g l o b a l n e g o ( na r z e c z Jego z m n i e j e z e n i a ) , z w ł a s z c z a za pomocą p o l i t y k i p i e n i ę ż n o - k re d y to w e j wydaje a i ę G a l b r a i t h o w i c o r a z m niej pewnyi p o p y t g l o b a ln y n i e ma d e c y d u ją c e g o z n a c z e n i a d l a ro z w o ju s p i r a l i i n f l a c y j -n e j , a w tym z a k r e s i e , w Jakim j e ma, -n i e ł a t w o p o d d a je e i ę t e j po-l i t y c e . T r a d y c y jn e c e l e p o l i t y k i p i e n i ę ż n o - k r e d y t o w e j t p e łn e z a t r u d n i e n i e , s t a b i l n e ceny i s z y b k ie tempo w z r o s t u 1 '' w z d e r z e n i u z r z e -c z y w i s t o ś -c i ą g o e p o d a ro z ą i s p o ł e -c z n ą Stanów Z je d n o -cz o n y -c h n i e wy-t r z y m u ją w p e ł n i p r ó b y • W o b l i c z u b e z r o b o c i a , u wy-t r z y m u j ą c e j s i ę i n f l a c j i (c h o ć n a d o ś ć n i s k i m poziom ie ) i b r a k u s t a b i l i z a c j i kon i u kon k t u r y g o s p o d a r c z e j k o kon i e c z kon a j e s t zm iakona s toeow akonyoh m ec h a kon iz -mów o d d z i a ł y w a n i a n a g o s p o d a r k ę , w momencie gdy o k a z u je s i ę , že p i e n i ę ż n e ś r o d k i n a c i s k u s ą z n a c z n i e s ł a b s z e w o d n i e s i e n i u do w i e l k i c h k o r p o r a c j i . P o s t u l a t e m c h w i l i , zdaniem G a l b r a i t h a , J e s t s u g e s t i a , aby państw o u s t a l i ł o s t o p ę p r o c e n t o w ą , k l a s y c z n e n a r z ę -d z i e p o l i t y k i p i e n i ę ż n o - k r e -d y t o w e j na stosunkow o n l s k i a p o z i o -mie 1 z a p r z e s t a ł o m a n ip u lo w a n ia j e j poziomem. Wysoka s t o p a p r o -c e n to w a s p r z y j a bowiem g r o m a d z en iu o s z o z ę d n o ś o l p r z e z k o r p o r a -c j e , wzmacnia s k ł o n n o ś ć do o s z c z ę d z a n i a , a j e d n o c z e ś n i e n i c n i e wska-z u j e na t o , by p r e s j a w k i e r u n k u dokonywania i n w e s t y o j l b y ł a rów-n i e s i l rów-n a . Tak więc» Ja k t o J u ż s t w i e r d z i ł J . M. K e y rów-n e s, może d o j ś ć do o g r a n i c z e n i a p o p y t u , a t ą d r o g ą do s t a g n a c j i g o s p o d a r -c z e j . T a k i b r a k s t a b i l i z a -c j i p r z e d s t a w i a s i ę -c z ę s t o , s t w i e r d z a G a l b r a i t h , J a k o r e z u l t a t d z i a ł a n i a ś l e p y c h s i ł r y n k u . R zeczyw i-s t o ś ć j e i-s t d i a m e t r a l n i e r ó ż n a . "Syi-stem rynkowy" J e a t , z g r u b s z a b i o r ą c , systemem u s ta b i li z o w a n y m d z i ę k i swoim mechanizmom a u t o r e - g u l a c y jn y m , n a t o m i a s t " s y s t e m p l a n u j ą c y " wbrew pozorom n i e . U ź ró-d e ł t a k i e j s y t u a o j i l e ż y a n a l i z a ró-d y s t r y b u c j i ró-dochoró-dów. W " e y s t e - ... 1 15 P o r . M. F r i e d m a n , Rola p o l i t y k i p i e n i ę ż n e j , w: T e o r i a i p o l i t y k a s t a b i l i z a c j i k o n i u n k t u r y . Wybór t e k s t ó w , War-szawa 1 975, a . 260} G a l b r a i t h , E c o n o m ic s .. . , S .3 1 1 L ^ P o s t u l a t t a k i z g ł a s z a d z i ś s z e r e g k rajów wysoko r o z w i n i ę -te g o k a p i t a l i z m u , gdyż utrzym yw anie j e j z b y t d łu g o n a s z t u c z n i * wysokim poziom ie hamuje tempo w z r o s tu g o s p o d a r c z e g o t y c h k r a j ó w .

mie p lan u ją cy m " J e a t z u p e ł n i e o d w r o t n i e . Wyaoki s t o p i e ń n i e z a l e ż - n o á o i , w ynikająoy ze a k a l i igromadzony ch dochodów, p o l i t y k a eamo- f i n a n e o w a n i a , e p r z y j a j ą wspomnianej t e n d e n c j i do o s z c z ę d z a n i a .

W niosek, do j a k i e g o d o c h o d z i G a l b r a i t h w o c e n ie p r z y d a t n o ś c i p o l i t y k i p i e n i ę ż n o - k r e d y t o w e j w r e a l i z a c j i "program u reform ", J e s t peaym iaty czny .

=~^M =íM ==4======lJ5==5esÄ==sáá4==á~Š^=äsä===IŠÄÄ

W p o l i t y o e f in a n s o w e j pańetw a G a l b r a i t h u p a t r u j e w i ę k s z ą moż-l iw o ś ć r e a moż-l i z a o j i n a k r e ś moż-l o n e g o "program u r e f o r m " . Głównym bowiem n a rz ę d z ie m t e j p o l i t y k i a ą w y d a tk i p a ń s tw a , i o h ro s n ą c y u d z i a ł w ramach b u d ż e tu pańatw a w a to a u n k u do P r o d u k tu Narodowego B r u t t o (PNB)1®, m ożliw ość k i e r o w a u i a i p r z e z n a c z a n i a wydatków b u d ż e t o - wyoh z g o d n ie z z a ło żo n y m i c e l a m i . Obok wydatków podstawowym n a r z ę -dziem t e j p o l i t y k i a ą p o d a t k i . Wydatki p u b l i c z n e , i c h w ła ś c iw a s t r u k t u r a o r a z e g a l i t a r y z u j ą c e p o d a t k i d z i a ł a j ą a t a b i l i s u j ą o o nu ayetem g o s p o d a r c z y , zatem w o i e l e n i e w ż y c io " o g ó l n e j re fo rm y " wy-maga, zdaniem G a l b r a i t h a :

- d u żych i a t a l e " p ły n ą o y o h " wydatków p u b l io z n y o h , zgodnych z c e la m i s p o łe c z n y m i , a n i e t y l k o c e la m i " sy s te m u p l a n u j ą c e g o " !

- s to s o w a n ia e l a s t y c z n e j p o l i t y k i p o d a tk o w e j, k t ó r a odpowied-n i o do zmiaodpowied-n w ogólodpowied-nym pozio m ie k o odpowied-n iu odpowied-n k tu r y mogłaby d z i a ł a ć s t a -b i l i z u j ą c o na J e j u t r z y m a n i e .

Wydatki muszą być w większym s t o p n i u k iero w a n e na r e a l i z a c j ę oelów o g ó l n o s p o ł e c z n y c h , t j . g d z i e można o c z ek iw a ć w zm oonienia s k u t e c z n o ś c i d z i a ł a n i a "sy s te m u rynkowego" o r a z tam, g d z ie d o t y c h c z a s n i e c h ę t n i e j e k ie r o w a n o , t j . do s łu ż b y z d r o w ia , o ś w i a t y p u b l i c z n e j , ochrony ś r o d o w is k a , u s łu g kom unalnyoh. J e d n o o z e ś n i e z a -l e c a G a -l b r a i t h r e z y g n a c j ę z n i e r e a -l i s t y c z n e g o z a ł o ż e n i a p e łn e g o

^ G ą l b r a i t h , E o o n o m i c a . . . , e . 308-309»

A n a l i z u j ą c dane s t a t y s t y c z n e d l a n i e k t ó r y c h k rajó w można s t w i e r d z i ć duże z r ó ż n ic o w a n ie u d z i a ł u wydatków p u b l i c z n y c h w r e -l a c j i do PNB. I t a k p r z e c i ę t n i e d -l a k rajó w OECD w y n o s ił w 1?30 ь 42,1%, n a j n i ż s z y b y ł w H i s z p a n i i , S t a n a c h Zjednoczony o h i J a p o n i i - o k . 30SS, n ajw yższy w S z w e o ji - 60$, H o l a n d i i , N o r w e g ii, B e l g i i , F r a n c j i - o k . 5096, Dane OECD, "The OECD O b s e r v e r " 1 9 8 3 , No. 21, o y t . za; " Ż y c ie G o sp o d arcze" 1 9 6 4 , n r 15.

z a t r u d n i e n i e 1 z a p e w n ie n ia w zamian z a s i ł k ó w d l a b e z r o b o t n y c h w 19

ramach o g ó ln y c h wydatków p ańetw a .

Te o s t a t n i e winny mied z a b e z p i e c z e n i e w s y s te m ie e l a s t y c z n e j , p r o g re s y w n e j p o l i t y k i podatkow ej i d ł u g u p u b lio z n y m . Celem p o l l * t y k i p oda tkow ej powinno byó p r z e d e w s z y stk im i o g r a n i c z e n i # mniej i e t o t o a j k o n su m p cji p r y w a tn e j 1 p o p i e r a n i e konsum pojl s p o ł e c z n e j . ■ o k r e s a c h , gdy poziom o g ó ln eg o p o p y tu j e s t z b y t m ały , w y d a tk i p u b l i c z n e winny w z r a s t a ć i o d w r o t n i e . G a l b r a i t h d o s t r z e g a j e d n a k , t e konserwatywne rz ą d y Stanów Z je dnoozonyoh, czy i n n y c h krajów Europy b a rd z o n i e c h ę t n i e o d n o s z ą s i ę do n a j b a r d z i e j s k u te c z n e g o n a r z ę d z i a z w a l c z a n ia nadm iernego p o p y tu - m ia n o w ic ie z w i ę k s z a n i a podatków 1 nadwyżki b u d ż e t o w e j . Myńlę, mówi G a l b r a i t h , że n a r z ę -dziem l e p i e j p r ^ s t o s o w a n y m do a k t u a l n e j f a z y i n f l a o j i ( l a t 197 2 - 73 ) J e s t p o l i t y k a f i n a n s o w a . O o z y w ló d e w z r o s t podatków n i e J e s t r z e c z ą p r z y je m n ą 1 konserwatywne rz ą d y p z ó b u j ą s i ę od te g o uchy-l i ć g ł o s z ą c « t u t za z a k rę te m c z y h a na n a s r e c e s j a , więc n i e j e s t t o w łańolw a d r o g a do hamowania p o p y t u . Widać w y r a ź n i e , s t w i e r d z a . d a l e j G a l b r a i t h , t e z a s a d n i c z ą r o l ę w u m a c n ia n iu t e j b i e r n o á -o i s p e ł n i a j ą e k -o n -o m lá -o l. K i e r u j e w zw iązku z tym w I c h s t r o n ę c i e r p k ą uwagę, l t s p e c j a l i ś c i od spraw k o n i u n k tu r y d z i e l ą s i ę na dwie k a t e g o r i e , t J . " t a k i c h , k t ó r z y n l o n i e w ie d z ą o r a z t y e h , k tó-r z y n i e w ie d z ą , że n i c n i e w iedzą* J e d n a k ż e w o p a tó-r c i u o u d z i e l a n e p r z e z n i c h rad y s t a l e s i ę o d r z u c a p o d j ę c i e n i e z b ę d n y c h d e c y z j i * P rz e w id y w a n ie p r z y s z ł o ś c i s łu ż y za u s p r a w i e d l i w i a n i e b e z o z y n n o á c i Q . J ] W i s t o c i e p o l i t y k i g o s p o d a r o c e j n i e n a l e ż y o p i e r a ć na p r z e -w id y -w a n ia ch , k t ó r e z n a t u r y r z e c z y s ą b a rd z o n ie p e -w n e , l e c z na 20 * s t a n i e r z e c z y w danym momencie" . Z p r o p o z y c j ą e l a s t y c z n e g o , a n t y c y k l l o z n e g o s y ste m u z a s i ł -ków d l a b e z r o b o t n y c h w y s t ą p i ł G a l b r a i t h j u t w« The A f f l u e n t . « . , a . 298, k t ó r y o k r e ś l i ł mianem C y c l i c a l y G ra d u a te d C om pe nsation (CGC). W p ó ź n i e j s z y c h p r a c a c h n i e p o w r ó c i ł j u ż do t e j k o n c e p c j i . 20 P o r . J . K. G a l b r a i t h o k r y z y s i e e n e rg e ty c z n y m i c e n e c h . Wy-wiad u d z i e l o n y "L*e x p a n s i o n " , g r u d z i e ń 1973 c y t . za« " B i u l e t y n Ekonomiczny PAP" 1 974, n r 843*

Aktywna r o l a rr.ądu - n a r z ę d z i e m геа11,гаоД 1 "progTPJ^jJjręfoggl^

W świadomości p r z e c i ę t n e g o A m erykanina awobodna, niczym n i e krępowana p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć J e s t ź r e n i c ą w o ln o ś c i o b y w a t e l s k i e j i s t ą d w k r a c z a n ie r z ą d u w sprawy s p o ł e c z n e , a tym b a r d z i e j g o s p o -d a r c z e t r a k t u j e on j a k o zamach na w olność i i n -d y w i -d u a l i z m . F ro c c a p r z y s w a j a n i a s o b ie na g r u n o i e am erykańskim podstawowych t e z key** n e s iz m u , n i e zakońosony z r e s z t ą do d z i ś , n i e dokonywał s i ę ł a

two2 1 . Jednym z głównych czynników o g r a n i c z a j ą c y c h s k u t e c z n o ś ć i n -t e r w e n c j i r z ą d u j e s -t p r z e k o n a n i e , że pomimo swoioh wad, mechanizm rynkowy j e e t n a j b a r d z i e j efektywnym sposobem a l o k a c j i zasobów i d l a t e g o i n t e r w e n c j a rządow a powinna co n a jw y ż e j korygować Je*;0 d z i a ł a n i e , a n i e dążyć do Jego z a s t ą p i e n i a .

W t o c z ą c e j s i ę od l a t w S te n a c h Z je d n o cz o n y c h d y s k u s j i , k t ó -r e j o s i ą j e s t podstawowe p y t a n i e - z w ię k s z a ć czy t e ż n i e aktyw ną r o l ę r z ą d u w d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j , G a l b r a i t h k o n s e k w e n tn ie opow iada s i ę za pierw szym s t a n o w i s k i e m . W z e s p o l e środków s t o s o -wanych p r z e z r z ą d i s t o t n e m i e j s c e w p o l i t y c e s t a b i l i z a c j i g o e p o - d a r o z e j , t j . p r z e c i w d z i a ł a n i a o s tr y m f l u k t u a c j o m , zajm uje k o n t r o -l a p ł a c i c e n , g łćw n ie J e d n a k w " s y s t e m i e p -l a n u j ą c y m " , k t ó r y wg zn a n ej wypowiedzi G a l b r a i t h a J e s t w z a s a d z i e i n f l a c y j n y .

Celem k o n t r o l i p ł a o i c en b y ła b y l i k w i d a c j a s t r u k t u r a l n e j n i e -ró w n o śc i systemów i p l a n u j ą c e g o i rynkow ego, o g r a n i c z e n i e nadużyć zw ią za nyc h z wykorzystywaniem s i ł y p r z e z " s y s t e m p l a n u j ą c y " i w zw iązku z tym n i e obejmowałaby ona " s y s te m u rynkow ego". K o n t r o l a t a k a n i e p o l e g a ł a b y n a z a m r a ż a n iu c e n czy p ł a c , l e c z na z a g w a ra n -to w a n iu o d p o w ie d n ie j s p ó j n o ś c i między w zrostem p ł a c a w zrostem wy* d a j n o ś o i p r a c y . Opowiada s i ę więc z a s to s o w a n ą w c z e ś n ie j * g o s p o -d a r c e a m e r y k a ń s k ie j p o l i t y k ą p ł a c i oen z o k r e s u a -d m i n i s t r a c j i J . P . K ennedy*ego, a p r z e c iw r o z w ią z a n io m wprowadzonym w o k r e s i e R. H ix o n a 2 2 . P r o p o n u je w ię o , aby w p o e t y c e k o n t r o l i p ł a c i oen k i e

21 0 i d e o l o g i c z n y c h t r u d n o ś c i a c h a k c e p t a o j i keynesizm u w S t a -n a c h Z je d -n o c z o -n y c h św ia d cz y wciąż duża p o p u l a r -n o ś ć t e z g ł o s z o -n y c h p r z e z m onetary stów a m e r y k a ń s k i c h , a w c i e l a n y c h w p o l i t y k ę g o s p o -d a r c z ą p r z e z a -d m i n i s t r a c j ę p r e z y -d e n t a R. R e a g a n a , 22 Chodzi o p i e r w s z ą f a z ę H ix o n o w sk iej p o l i t y k i s t a b i l i z a c j i g o s p o d a r c z e j wprowadzonej w s i e r p n i u 1971 *• t j . p o l i t y k i d o c h o

-rować e i ę o g ó l n ą z a sa d ę n i e i n f l a c y j n e g o p o s t ę p o w a n i a , w щу£1 k t ó r e j i

- s t o p a w z r o s tu p ł a c w k a ż d e j g a ł ę z i p r z e m y s łu winna być rów-na o g ó l n e j e t o p i e w z ro s tu w y d a jn o ś c i p r a c y , p r z y czym tempo w z ro - e t u p ł a c winno być wyższe od o g ó l n i e p r z y j ę t e g o w g a ł ę z i a c h m a ją - oych t r u d n o ś c i z p o d a ż ą s i ł y r o b o c z e j l u b w g a ł ę z i a c h , g d z i e s ta w k i p ł a c s ą zdecydow anie n i ż s z e od o g ó ln o k ra jo w y c h w wyniku s ł a b o -ś c i s i ł y p r z e t a r g o w e j r o b o tn ik ó w l u b s p e c y f i k i l o k a l n e g o rynku p r a c y ;

- ceny winny być o b n iż a n e w t y c h g a ł ę z i a c h p r z e m y s łu , w k t ó -r y c h s t o p a w z -r o s t u w y d a j n o ś c i p -r a c y p -r z e w y ż s z a s t o p ę o g ó l n ą , gdyż o z n a c z a do spa d ek J e dnostkow ych kosztów r o b o c i z n y , n a t o m i a s t w in-ny być odpow iednio p o d w yższane, gdy r e l a c j a t a J e s t o d w r o t n a , a J e ś l i e to p y w z r o s t u w y d a jn o ś c i p ra c y s ą e o b ie równe t o ceny winny być utrzymywane n a s t a ł y m p o z i o m i e . J e d n o c z e ś n i e ceny winny r o s -n ą ć s z y b o l e j l u b sp a d a ć w o l -n i e j , -n i ż t o wy-nika z o g ó l -n i e p r z y j ę -t y c h z a s a d w -t y c h g a ł ę z i a o h , w k -t ó r y c h poziom zysków J e s t n iew y s t a r c z a j ą c y d l a p r z y o i ą g a n l a k a p i t a ł ó w n i e z b ę d n y c h d l a f i n a n s o w a n i a k o n i e c z n e j e k s p a n s j i w d z i e d z i n i e rozbudowy p o t e n c j a ł u p r o d u -k c y jn e g o l u b w g a ł ę z i a c h , w -k t ó r y c h -k o s z ty (.poza p ł a c a m i ) wzro-s ł y . I w r e wzro-s z c i e ceny winny r o wzro-s n ą ć w o l n i e j l u b wzro-s p a d a ć wzro-s z y b c i e j , n i ż t o wynika z z a s a d o g ó l n y c h , w t y c h g a ł ę z i a o h , w k t ó r y o h s t o s u n e k i s t n i e j ą c y c h mocy wytw órczych do p o p y tu p rz y pełnym z a t r u d n i e n i u u z a s a d n i a p o t r z e b ę odpływu o z ę ś c l k a p i t a ł u do i n n y c h b r a n ż .

D z i a ł a n i e mechanizmu, n a k r e ś l o n e g o w d o ś ć ogólnym z a r y s i e p r z e z G a l b r a i t h a , p o l e g a więo n a p o w ią z a n iu w z r o s tu w y d a jn o ś c i p r a c y ze w zrostem p ł a c , p r z y którym zm iana cen m ia ła b y za z a d a n ie u m o ż liw ia ć podwyżki p ł a c w g a ł ę z i a c h g o s p o d a r k i . I c h o c i a ż w e f e -k c i e można a i ę spod z ie w a ć zwyż-ki o e n , k o n k l u d u je G a l b r a i t h , to j e d n a k w p r z e c i w i e ń s t w i e do i n f l a c j i p o c z ą t k u l a t s i e d e m d z i e s i ą -t y c h s -ta n ó w # ona b ę d z ie o d b i c i e s p r a w i e d l i w o ś c i s p o ł e c z n e j przy p o d z i a l e skutków zwyżki p ł a c i b ę d z i e m i a ł a o g r a n i c z o n e r o z m i a r y .

dów, a p o l e g a j ą c e j na czasowym z a w i e s z e n i u w y m i e n i a ln o ś c i d o l a r a n a z ł o t o , n a ł o ż e n i u 1075 p o d a tk u im portow ego i wprowadzeniu 9 0 - dniowego z a m ro ż e n ia p ł a c , c e n , czynszów .

ü j g g i ^ i j j n l o s l d

"P rogram r e f o r m " G a l b r a i t h a ко wszech m ia r z a s ł u g u j e na uwagę. Je g o z a l e t ą J e s t u k a z a n i e wpływu św iadom ości s p o ł e c z n e j , w tym t e o r i i ekonom icznych na r z e c z y w i s t e f u n k o jo n o w a n ie syste m u ekono-micznego i p o l i t y c z n e g o , w ykazanie i n s t r u m e n t a l n e j , a n i e t y l k o o p iso w e j r o l i t e o r i i ekono m ic zn y c h . U trzy m u jąc t r a d y c y j n e poglądy, t e o r i e t e s p e ł n i a j ą konserw atyw ną f u n k c j e s p o ł e c z n ą . P o d trz y m u ją c p r z e k o n a n ie s p o ł e c z e ń s t w a , że t o co s łu S y i n t e r e s o m " s y s te m u p l a -n u j ą c e g o " J e s t zgod-ne z dobrem p u b lic z -n y m , eko-nomia n e o k l a s y c z n a s t a j e s i e n a rz ę d z ie m w r ę k a c h "sy s te m u p l a n u j ą c e g o " i dopomaga w r e a l i z a o j i Jego e g o i s t y c z n y c h c e ló w . Stąd t e ż n i e z b ę d n y , zdaniem G a l b r a i t h a , warunek wstępny w s z e l k i c h r e f o r m , p rz e m ia n a a k t u a l n e go s t a n u świadom ości s p o ł e c z n e j . Ta p ł a s z c z y z n a rozw ażań G a l b r a i -t h a d o s k o n a le o b r a z u j e s ł u s z n o ś ć m a r k s i s -t o w s k i e j -te z y o s p r z ę ż e -n i u bazy i -nadbudowy o r a z o r o l i św iadom ości s p o ł e c z -n e j . Problemy t e występowały J u ż w c z e ś n ie j u G a l b r a i t h a , choć wtedy można b y ło o d n i e ś ć w r a ż e n i e , że a b s o l u t y z u j e on r o l ę św iadom ości s p o ł e o z n e j , widząc w utrzym yw aniu s i ę p ro d u k c y jn o -k o n su m p c y jn e g o syetem u w ar-t o ś c i główne i r ó d ł o władzy " sy s ar-te m u p r ze m y s ło w eg o " , o ar-t y l e t e r a z w ydają s i ę one być u s ta w io n e we w ł a ś c i w s z e j p e r s p e k t y w i e . Wiąże • i ę t o z f a k te m w ł ą c z e n i a rozw ażali na t e m a t w ł a d z y .

- Kluczem do f u n k o jo n o w a n l a s y s te m u ekonomicznego s t a j e s i ę w ła d z a p o l l t y o z n a i o d w r o t n i e . Można e ą d z i ć , że G a l b r a i t h n a r e s z -c i e d o s t r z e g ł i s t o t ę " k a p i t a l i z m u p a ń s tw o w o -m o n o p o lis ty -c z n e g o " po-l e g a j ą c ą n a ś c i s ł y m p o w i ą z a n iu ze s o b ą p o t ę g i e k onom icznej w i e l -k i c h -k o r p o r a c j i i władzy p o l i t y c z n e j . W t e n s p o s ć b z d o ł a ł p o ł ą -czyć w J e d n ą s t r u k t u r ę a n a l i t y c z n o - w y j a á n i a j ą c ą eystem ekonom icz-n y , s y s te m w a r t o ś c i i w ła d z ę p o l i t y o z icz-n ą . D z i ę k i temu u d a ło mu s i ę d o s t r z e o k o n i e c z n o ś ć " w y z w o le n ia p a ń s tw a " spod władzy p r y w a t n e j . K w e stia t a j a k o k l u c z do r e a l i z a o j i "program u r e f o r m " o t w i e r a s z e r e g spraw d y s k u s y jn y c h bądź prow adzących do z g o ła odmiennych wniosków.

G a l b r a i t h z a s t a n a w i a j ą c s i ę nad r o l ą p a ń s tw a w u r z e c z y w i s t -n i a -n i u "program u r e f o r m " k ł a d z i e głów-ny -n a c i s k -n a -n i w e l a c j ę czy t e ż l i k w i d a c j ę s p r z e c z n o ś c i między " s e k t o r e m p la n u ją c y m " a " s e k -torem rynkowym". J e s t t o b a r d z o ważna k w e s t i a i r o z w i ą z a n i e J e j z m n i e js z y ło b y i s t n i e j ą c e n i e r ó w n o ś c i m. I n * w z a k r e s i e dochodów 1

w y n a g ro d z eń . Można J e d n ak s ą d z i ć , t e podstawową k w e s t i ą s ą sprawy zmian w s t o s u n k a c h w ł a s n o ś c i i s t o s u n k a c h p o d z i a ł u . Tymczasem Gal-b r a i t h p o s t u l u j e z m n i e j s z e n i e n i e r ó w n o ś c i wynagrodzeń g łó w n ie za pomocą s t a r a ń związków zawodowyoh, a t a k i e p o l i t y k i podatkow ej ora*, p o l i t y k i k o n t r o l i p ł a o i c e n . Odwołuje s i ę więo do p o l i t y k i f i n a n s o w e j , w tym f i s k a l n e j , k t ó r ą wyżej c e n i od p i e n i ę ż n o k r e d y -t o w e j . Tę o s -t a -t n i ą p o s -t u l u j e w p r o s -t o g r a n i c z y ć , gdyż f a w o r y z u j e ona n a j s i l n i e j s z ą * n a j b a r d z i e j r o z w i n i ę t ą o z ę ś ć g o e p o d a t k i , t j . " s y s t e m p l a n u j ą c y " , a d y s k ry m in u je s ł a b s z e , m niej r o z w i n i ę t e częr» ś o i . P o s t u l u j e więc z a p r z e s t a n i e m a n i p u l a c j i p o l i t y k ą p i e n i ą d z a , u s t a l e n i e s to p y p r o c e n to w e j na d ość n i s k i m poziom ie i p o z o s t a w i e -n i e j e j w s p o k o j u .

- Spór o metody i n t e r w e n c j i ma swoje o d b i c i e w d o k t r y n a c h eko-nom icznych p a r t i i p o l i t y c z n y c h w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . G a l b r a i t h J e a t znanym d z i a ł a c z e m P a r t i i D e m o k r a t y c z n e j . Rządy t e j p a r t i i , i l e k r o ć ona spraw ow ała b ą d i s p r a w u je w ładzę p o l i t y c z n ą , m i n i m a l i -zowały z n a o z e n i e i s to s o w a n i e p o l i t y k i p i e n i ę t n o - k r e d y t u w e j . Obję-c i e władzy p r z e z Republikanów w 1953 r . w tym w z g l ę d z i e o z n a Obję-c z a ło próbę dosy ć z a s a d n i c z e g o z w r o t u . W iara w p o l i t y k ę p i e n i ę ż n o k r e -dytową J a k o jed y n y l u b p r z y n a j m n i e j główny i n s t r u m e n t p o l i t y k i e konom icznej o d ż y ł a z n i e z w y k ł ą s i ł ą , o czym ś w ia d c z ą ró w n ież doś w i a d c z e n i a w z a k r e s i e p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j a d m i n i s t r a c j i p r e z y -d e n t a R. R e a g a n a. Dla G a l b r a i t h a p r z e z n a o z e n i e p o l i t y c e p i e n i ę ż n o - k r e d y to w e j r o l i głównego i n s t r u m e n t u (czy naw et J edynego ) i n t e r -w e n c j i p a ń s t-w a -w g o s p o d a rk ę J e ^ t fenomenem, k t ó r y można z ro z u m ie ć i w y j a ś n i ć , a l e n i e sp o só b z a a k c e p to w a ć . Uważa, że s t o s o w a n i e j e j J e s t r o z s ą d n i e j s z e n i ż b r a k J a k i e j k o l w i e k i n t e r w e n c j i , l e c z w i a r ą t e w y s t a r c z y ona d l a s k u t e c z n e j k o n t r o l i poziomu a k ty w n o ś c i g o s -p o d a r c z e j J e s t n a iw n a . Kożna by z g ł o s i ć s z e r e g d a l s z y c h uwag d o t y c z ą c y c h p o s t u l a -tów z a w a r t y c h w G a lb r a i th o w s k im " p r o g r a m ie r e f o r m " . O g r a n i c z a j ą c s i ę do pow yższych, n a l e ż y d o s t r z e c r z e c z n a j w a ż n i e j s z ą . G a l b r a i t h n i e w sk a z u je na i s t o t n e c z y n n i k i d e t e r m i n u j ą c e k o n i e c z n o ś ć doko-n a doko-n i a s i ę p o s tu lo w a doko-n y c h p r z e z doko-n i e g o z m ia doko-n . W doko-n orm aldoko-nych w arun-k a c h d ł u g o t r w a ł e g o i pou»y ć ln e g o r o z w o ju , z a arun-k łó c a n e g o t y l arun-k o k r ó t -kim i i łagodnym i r e c e s j a m i , k a p i t a l i z m n ig d y n i e z g o d z i s i ę na wprowadzenie w ż y c i e p o s tu lo w a n y c h p r z e z n i e g o z m ia n .

- System k a p i t a l i s t y c z n y t y l k o pod przymusem warunków d ł u g o t r w a ł e g o k r y z y s u a t r u k t u r a l n e g o m o te , i to s to p n i o w o , ze z n a c z n y

-ml o p o r a m i, z g o d z ić s i ę n a wprowadzenie w ż y c i e p o a tu lc w a n y c h p r z e z G a l b r a i t h a r e f o r m . J e d n a k ż e n i e b r a ł 1 n i e b i e r z e teg o pod uwagę, n i e p r z y j m u ją c p o dobnie j a k wszyscy w s p ó ł c z e ś n i ek o n o m iśc i n l e m a r k s i s t o w s c y Zachodu, że k a p i t a l i z m może byó na ra ż o n y n a no» wy, s t r u k t u r a l n y k r y z y s . D o s t r z e g a j ą c z a ś l i c z n e wady k a p i t a l i z m u s ą d z i , że bę d ą one mogły byó u s u n i ę t e be z w strz ą só w ekonomicznyoh i s p o ł e c z n y c h . P r a k t y k a n i e p o t w i e r d z i ł a te g o w p r z e s z ł o ś c i 1 można p r z y p u s z o z a ć , że n i e p o t w i e r d z i w p r z y s z ł o ś c i . To w ł a ś n i e J e s t głównym i r ó d ł e m u t o p i j n e g o c h a r a k t e r u k o n c e p c j i G a l b r a i t h a .

W ito ld Lejman

THE STATE* S ROLE IN SOCIO-ECONOMIC SYSTEM OP CAPITALISM - APPROACH OP NEOINSTITUTIONAL ECONOMICS

G a l b r a i t h ' s v i s i o n o f th e s t a t e ’ s r o l e i n r e a l i z a t i o n o f th e "programme o f r e f o r m s " - a s a l e a d i n g r e p r e s e n t a t i v e o f the c o n -te m p o ra ry Am erican n e o i n s t i t u t i o n a l i s m - c o n s t i t u t e s th e main c o n t e n t s o f th e a r t l o l « . I n t h i s o o n n e o t i o n , t h e a u t h o r d i s c u s s e s a ) r o l e o f t h e m o n e y c r e d i t p o l i o y i n r e a l i z a t i o n o f th e " p r o -gramme o f r e f o r m s " ; , b ) r o l e o f t h e f i n a n c i a l p o l i c y i n r e a l i z a t i o n of t h e " p r o -gramme o f r e f o r m s " . The a r t i c l e ends w i t h a c o n c l u s i o n t h a t a c o n te m p o ra ry s t a t e , and e s p e c i a l l y a c o n te m p o ra ry g o v e rn m e n t, s h o u l d o o n t i n u e t o p l a y a l e a d i n g r o l e i n making macroeconomio d e c i s i o n s and d e t e r m i n i n g i n s t r u m e n t s s e r v i n g i m p l e m e n t a t i o n o f t h e s e d e c i s i o n s . T h i s l e a d s t o a n o t h e r o o n o l u s i o n , and namely t h a t G a l b r a i t h c o n t i n u e s to be a n a r d e n t s u p p o r t e r o f t h e f i n a n c i a l p o l i c y a n d i n s t r u m e n t s b e -l o n g i n g to t h e s t a t e f i n a n c i a -l p o -l i c y .