ACTA UNIVERSITATIS LODZ1ENS1S
FOLIA SO ZO LO G ICA 3 103— 114 1986
(A cta Univ. Lodz., F olia sozol.)
H a n n a PIO TRO W SK A
STAN OCHRONY ZASOBÓW GENOWYCH ROŚLIN STREFY PRZYBAŁTYCKIEJ
STATE OF PLANT GENE RESOURCES CONSERVATION IN THE BALTIC ZONE
ABSTRACT: T he a u th o re ss h as p re s e n te d th e a c tu a l s ta te of re s e rv e s, n a tio n a l an d n a tu re p ark s in P om erania, an d d iscu ssed th e d e g re e of re p re s e n ta tiv e n e ss oi th ese o b je c ts for co m m u n ities an d flo ra of p a rtic u la r g eo b o tan ical regions. She co n sid ers it th e m ost u re g e n t ta s k to e n su re p ro te c tio n for ra r e species a n d th o se being e x c lu s iv e ly m et in th e B altic zone to g e th e r w ith th e ir full tax o n o m ic an d p h y to c e n o tic v a ria b ility . T h e re is in d ic a te d a n e c e ssity of re v ie w in g p ro te c tiv e re g u la tio n s a n d th e n e tw o rk oi re s e rv e s, as w ell as in tro d u c tio n of a c tiv e p ro te c tio n (sum m ary see p a ge 113). T r e ś ć 1. O b ie k ty c h ro n iące p rzy ro d ę 2. S to p ień re p re z e n ta ty w n o śc i o b iek tó w o ch ro n n y ch 3. O ch ro n a g a tu n k ó w rzad k ich 4. O ch ro n a ta k so n ó w w y łą c z n y c h d la strefy p rz y b a łty c k ie j 5. U w agi końcow e 6. P iśm iennictw o 7. Sum m ary
1. OBIEKTY CH R O N IĄ C E PRZYRODĘ
W pięciu nadmorskich województwach jest zatwierdzonych (dane na 1980.01.01) 105 rezerwatów p r z y r o d y o ł ą c z n e j powierzchni ok. 10 00 a
(O c h ro n a śro d o w isk a ... 1979). P rz e s z ło 6 0% c h ro n io n e g o te r e n u s k u
p ia sią w w oj. elb lą sk im , z c z eg o p o n a d 3000 ha, tj. o k o ło p o ło w y , z a j m u je re z e r w a t o rn ito lo g ic z n y „ J e z io ro D ru ż n o ". N a jw ię c e j z a tw ie rd z o n y c h re z e rw a tó w z n a jd u je się w w oj. g d a ń sk im , a n a jm n ie j w słu p sk im (ryc. 1). W s to s u n k u do o b e c n e g o s ta n u p la n o w a n y je s t n a o g ó ł 23 k ro
-Ryc. 1. Liczba re z e rw a tó w p rz y ro d y w n ad m o rsk ic h w o jew ó d ztw ach (stan na 1980.01.01)
S i . — S z c z e c iń s k ie , K o. — K o s z a liń s k ie , SI. — S tu p s k ie , G d. — G d a ń s k ie , El. — E lb lą s k ie ,
— a — p a r k i n a r o d o w e
N u m b er of n a tu re re s e rv e s in c o a sta l a d m in is tra tiv e p ro v in ces (the s ta te of 1980.01.01)
P r o v in c e s : Sz. — S z c z e c in , K o. — K o sz a lin , Sł. — S łu p s k , G d . — G d a ń s k , E l. — E lb lą g i a — n a tio n a l p a r k s
tn y w z ro st lic z b y re z e rw a tó w ; p o d ty m w z g lę d e m w y ró ż n ia się p o z y ty w n ie w o j. sz c z e c iń sk ie , z a ś n e g a ty w n ie w oj. e lb lą s k ie .
W ś ró d z a tw ie rd z o n y c h r e z e r w a tó w P o m o rza w ię k sz o ść s ta n o w ią r e z e rw a ty flo ry s ty c z n e i le śn e ; m n ie j lic z n e są fa u n isty c z n e , k r a jo b r a z o w e i to rfo w isk o w e . P o z o sta łe re z e r w a ty , tj. ste p o w e , p rz y ro d y n ie o ż y w io n e j, w o d n e i sło n o ro ślo w e , są s p o ra d y c z n e , a p o n a d to o d z n a c z a ją się w w ię k sz o śc i b a rd z o n ie w ie lk ą p o w ie rz c h n ią . O b sz a ro w o n a jw ię k s z e są re z e r w a ty fa u n isty c z n e , g łó w n ie o rn ito lo g ic z n e — s ta n o w ią o n e 70% o g ó ln e j p o w ie rz c h n i re z e r w a tó w s tre fy p rz y b a łty c k ie j.
O k o ło 4/5 w s z y s tk ic h re z e rw a tó w P o m o rza sk u p ia się n a P o je z ie rz u P o m o rsk im , a ty lk o 1/5 ro z p ro s z o n a je s t w p o z o s ta ły c h k r a in a c h g e o b o - ta n ic z n y c h , tj. n a B rzegu B ałty k u , P o b rze żu B ałty ck im , N iz in ie S zc z e c iń s k ie j i Ż u ła w a c h W iśla n y c h . O z n a c z a to, że w k a ż d e j z ty c h c z te re c h t y p o w o n a d m o rs k ic h k r a in is tn ie je z a le d w ie p o 1— 2 re z e r w a tó w sp o śró d ty lk o n ie k tó ry c h ich ro d z ajó w .
n e j m ie rz e d w a p a rk i n a ro d o w e : W o liń s k i (4844 ha) i S ło w iń sk i (18 247 ha) (ryc. 1). P ie rw sz y z n ic h m a je d y n ie 6 re z e rw a tó w śc isły c h , z a jm u ją c y c h z a le d w ie n ie c o p o n a d 3 % je g o p o w ie rz c h n i, a 8 d a ls z y c h je s t z a p ro je k to w a n y c h ( O l a c z e k , P i o t r o w s k a 1980). W S ło w iń sk im P a rk u N a ro d o w y m re z e r w a tó w p od o c h ro n ą ś c is łą j e s t 11, co s ta n o w i ok. 19% je g o p o w ie rz c h n i. S ta ty s ty c z n y o b ra z o b ie k tó w c h r o n ią c y c h p rz y ro d ę P o m o rza u z u p e ł n ia ją u tw o rz o n e o s ta tn io 3 p a r k i k ra jo b r a z o w e : D ra w sk i (41 430 ha), T ró jm ie js k i (19 154 ha) i N a d m o rs k i (15 864 ha) o ra z 7 o b s z a ró w c h r o n io n e g o k ra jo b r a z u w w o j. k o sz a liń sk im , o łą c z n e j p o w ie rz c h n i 185 730 ha. P ro je k to w a n e są d a ls z e p a rk i k ra jo b ra z o w e .
2. STOPIEŃ REPREZENTATYW NOŚCI OBIEKTÓW CH RO N IO N Y C H
O b e c n ie m ija 30 la t o d c z a su o p ra c o w a n ia p rz e z C z u b i ń s k i e g o (1951) p ie rw s z e g o p la n u w ła ś c iw e j ro z b u d o w y r e z e r w a tó w n a P om orzu ; w k ilk a n a ś c ie l a t p ó ź n ie j te n sam a u to r p rz e d s ta w ił p r o je k t p e łn e j i r a
c jo n a ln e j sie c i re z e r w a tó w p rz y ro d y d la c a łe j P o lsk i. S ieć ta k a , z d a n iem C z u b i ń s k i e g o (1965), p o w in n a m. in. d o k u m e n to w a ć c a łe z ró ż n ic o w a n ie p rz y ro d n ic z e k r a ju w je g o s k ła d z ie i c h a r a k te r y s ty c z
n y m ro z m ie sz c z e n iu p rz e s trz e n n y m o ra z z a p e w n ić o c h ro n ę n a tu r a ln y c h u k ła d ó w z b io ro w isk ro ś lin i z w ie rz ą t w s z e lk ic h ty p ó w ś ro d o w is k i g leb. P o s tu la ty te z o s ta ły s p e łn io n e ty lk o c z ęścio w o i w sp o só b n ie ró w n o
m ie rn y p rz e s trz e n n ie . W s p ó łc z e s n y s ta n re z e r w a tó w w p o s z c z e g ó ln y c h k ra in a c h g e o b o ta n ic z n y c h (p rz y ję ty c h w g S z a f e r a 1972) w s k a z u je n a g w a łto w n y s p a d e k ich lic z b y od p a s a P o je z ie rz y k u B rzego w i B a łty
ku, a z a ra z e m n a s p a d e k sto p n ia ich re p re z e n ta ty w n o ś c i w s to s u n k u do p r z y r o d y ty p o w o n a d m o rs k ic h k ra in . J e s t to s ta n d a le k i o d p e łn e g o z a b e z p ie c z e n ia c a łe j p u li g e n o w e j ro ś lin te re n ó w s ą s ia d u ją c y c h z B a łty kiem .
Z n a c z n a liczb a re z e rw a tó w n a P o je z ie rz u P o m o rsk im je s t c a łk o w ic ie u z a s a d n io n a , g d y ż k r a in a ta je s t n ie ty lk o n a jw ię k s z a na P o m o rzu pod w z g lę d e m z a jm o w a n e j p o w ie rz c h n i, a le ta k ż e w y b itn ie z ró ż n ic o w a n a e k o lo g ic z n ie i fito c e n o ty c z n ie . P rz y ro d a N iz in y S z c z e c iń sk ie j p o z r e a li z o w a n iu p la n o w a n e j sie c i re z e rw a tó w b ę d z ie p rz y p u s z c z a ln ie n ieźle z a b ez p ie czo n a . N a Ż u ła w a c h W iś la n y c h o b e c n ie k ilk a re z e rw a tó w zaspo k a ja w z n a c z n e j m ie rz e p o trz e b y o c h ro n n e te g o słab o z ró ż n ic o w a n e g o te re n u . N ie w ą tp liw ie n a jg o rz e j p rz e d s ta w ia się z a b e z p ie c z e n ie p u li g e n o w e j ro ślin w d w ó c h n a jw a ż n ie js z y c h , b o ty p o w o n a d m o rs k ic h k ra i n a c h g e o b o ta n ic z n y c h , tj. n a B rzegu B a łty k u i n a P o b rze żu B ałty c im N ie z w y k le sk ro m n a liczb a r e z e r w a tó w p o w o d u je o b ję c ie o c h ro n ą je yn
m ałej części b o g a te g o z ró ż n ic o w a n ia sied lisk , z b io ro w isk i flo ry , a d w a p a r k i n a ro d o w e p o p ra w ia ją te n s ta n w n ie w ie lk im ty lk o sto p n iu .
W y b rz e ż e k lifo w e o d łu g o śc i p rz e s z ło 100 km c h ro n io n e j e s t ty lk o w je d n y m m ały m r e z e r w a c ie ,,B u czy n a R o z e w sk a ", a o s ta tn io ta k ż e w W o liń sk im P a rk u N a ro d o w y m . N ie w y c z e rp u je to w y b itn e j r ó ż n o ro d n o ści ty c h w y ją tk o w o d y n a m ic z n y c h sied lisk , p o w o d u ją c y c h ro z w ó j w ie lu p ie rw o tn y c h s e rii s u k c e s y jn y c h , od z b io ro w isk in ic ja ln y c h p o p rz e z m u ra w o w e , z a ro ś lo w e — aż d o le śn y c h .
Z u p e łn ie o d m ie n n e cią g i p ie rw o tn e j s u k c e s ji c h a r a k te r y z u ją w y b rz e ż e w y d m o w e . B ierze w n ic h u d z ia ł d u ża g ru p a g a tu n k ó w p rz y s to s o w a n y c h do s k r a jn ie u b o g ie g o , ru c h o m e g o p o d ło ż a i n ie w y s tę p u ją c y c h n ig d z ie w ię c e j w k ra ju . R o ślin y te z a s łu g u ją w p e łn i n a z a b e z p ie c z e n ie p o p rz e z re z e rw a ty , p o d o b n ie ja k d y n a m ic z n e fito c e n o z y , k tó r e b u d u ją . T y m c z a se m — c h y b a ze w z g lę d u n a ich p o w s z e c h n e w y s tę p o w a n ie w z d łu ż p o lsk ie g o b rz e g u — n ie d o c z e k a ły się d o ty c h c z a s o c h r o n y i n a c a ły c h 400 k m w y d m o w e g o w y b rz e ż a są n isz c z o n e p rz e z w c zaso w icz ó w i słu ż b y u rz ę d ó w m o rsk ich . O b e c n o ść d w ó c h n a d m o rs k ic h P a rk ó w N a ro d o w y c h n ie w ie le tu z m ie n ia : P a rk W o liń s k i m a b rz e g b a łty c k i n ie m a l w y łą c z n ie k lifo w y (nb. o d c ię ty od w o d y p a s e m p la ż y n ie n a le ż ą c e j do P a rk u ); P a rk S ło w iń sk i, z n a n y z o c h ro n y w y d m n a d m o rsk ic h , w rz e c z y w isto ści n ie o b e jm u je p a s a w y d m n a d m o rs k ic h , n a le ż ą o n e b o w ie m do K o sz a liń sk ie g o U rz ę d u M o rs k ie g o i s ą p rz e z n ie g o „ z a g o s p o d a r o w y w a n e ''. N a le ż y p o d k re ślić , że z b io ro w isk a i flo ra w y d m w ę d r u ją c y c h są o d m ie n n e o d ty p o w y c h dla n a sz e g o w y b rz e ż a w y d m p rz e d n ie j, b ia łe j, s z a re j i b ru n a tn e j, ro z m ie sz c z o n y c h w p o s ta c i p a s ó w ró w n o le g ły c h do b rz e g u m orza.
R ó w n ież flo ra i fito c e n o z y n a o b s z a ra c h p rz y u jś c io w y c h rz e k n ie są o b ję te o c h ro n ą re z e r w a to w ą lu b p a rk o w ą , ch o c ia ż są to te r e n y o u n ik a to w y c h z ja w is k a c h a k u m u la c ji o rg a n ic z n e j i m in e ra ln e j, o sw o is ty c h s z e re g a c h ro z w o jo w y c h ro ślin n o ś c i w o d n e j i b a g ie n n e j w o b rę b ie s u k
c e s ji n a o g ó ł p ie rw o tn e j. K la sy c z n y m p rz y k ła d e m ta k ic h p ro c e s ó w je s t n a n a sz y m w y b rz e ż u o b sz a r tzw . B ram y Ś w iny, p o ło ż o n y w b e z p o ś re d
n im s ą s ie d z tw ie W o liń s k ie g o P a rk u N a ro d o w e g o .
N a te r e n a c h n ie c o b a r d z ie j o d s u n ię ty c h o d b rz e g u m o rz a z n a c z n ie lic z n ie jsz e p o w in n y b y ć r e z e r w a ty c h ro n ią c e to rfo w isk a , s z c z e g ó ln ie b a łty c k ie to rfo w isk a w y so k ie , je z io ra , a w ś ró d n ic h tzw . je z io ra lob e- liow e; p o n a d to ró ż n e n ie le ś n e z b io ro w isk a ś ró d lą d o w e o c h a ra k te r z e p ó łn a tu ra ln y m , ja k np. w rz o s o w is k a i ż a rn o w c z y s k a , m u ra w y p sam m o - filn e i in n e fito c e n o z y z a s tę p c z e n ie u w z g lę d n ia n e d o ty c h c z a s ja k o o b ie k ty g o d n e o ch ro n y . A b y o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , ja k i s to p ie ń re p re z e n ta ty w n o ś c i w s to s u n k u do p e łn e g o z ró ż n ic o w a n ia p rz y ro d y m a ją d w a n a d m o rs k ie p a rk i
n a ro d o w e , n ie w y s ta r c z y z a n a liz o w a ć s ie d lis k a w e w n ą trz ty c h o b ie k t- tów , a le ta k ż e n a le ż y z w ró c ić u w a g ą n a ich g r a n ic e p rz e b ie g a ją c e * w w ię k sz o śc i w sp o só b s k o m p lik o w a n y i sz tu c z n y , o ra z n a ich o to c z e nie. D o ty c h c z a s z w y k ło s ię z w ra c a ć u w a g ę je d y n ie n a to, c o p a r k i c h r o n ią ; o b e c n ie n a s u w a się in n e p y ta n ie : c z eg o p a r k i n ie c h ro n ią , ch o c ia ż p o w in n y ? P om im o is to tn y c h z a s trz e ż e ń co d o sp o s o b u p rz e p ro w a d z e n ia g ra n ic n a le ż y s tw ie rd z ić , że S ło w iń sk i P a rk N a ro d o w y s p e łn ia w z n a cz n e j m ie rz e p o s tu la t re p re z e n ta ty w n o ś c i, g d y ż o b e jm u je w ię k sz o ść s ie d lisk ty p o w y c h d la P o b rz e ż a S ło w iń sk ie g o . W p rz e c iw ie ń s tw ie d o n ie g o W o liń sk i P a rk N a ro d o w y z a w ie ra z u p e łn ie s z tu c z n ie w y c ię ty fra g m e n t p rz y ro d y o b s z a ru u jś c io w e g o O d ry , z a b e z p ie c z a ją c co n a jw y ż e j 1/4 s ie d lis k i z b io ro w isk o ra z p o ło w ę flo ry c h a r a k te r y s ty c z n y c h d la te g o t e re n u . P o ło ż o n y m ię d z y d w o m a ra m io n a m i u jś c io w y m i O d ry , Ś w in ą i D ziw ną, n ie c h ro n i ty c h ty p o w o n a d m o rs k ic h u k ła d ó w , le c z je d y n ie c z ęść la só w r o s n ą c y c h g łó w n ie n a p le js to c e ń s k ie j w y s o c z y ź n ie i — od n ie d a w n a — ta k ż e k lify . T y m s a m y m s p e łn ia o n je d y n ie w y c in k o w o z a d a n ie o c h ro n y p u li g e n o w e j ro ś lin z a c h o d n ie j części n a sz e g o w y b rz e ż a . J e s z c z e m n ie js z e z n a c z e n ie p o d ty m w z g lę d e m m a ją trz y p a r k i k r a j o b ra z o w e . Ich z n a c z n a p o w ie rz c h n ia sto i w w y ra ź n e j sp rz e c z n o śc i z r o d z a je m i z ró ż n ic o w a n ie m ty lk o fo rm a ln ie c h ro n io n y c h tu s ie d lis k i flo ry . W D ra w sk im P a rk u K ra jo b ra z o w y m p rz e sz ło 6 0 % p o w ie rz c h n i z a j m u ją p o la, w T ró jm ie js k im w ię k sz o ś ć fito c e n o z le ś n y c h j e s t z d e w a s to w a n a i z d e g ra d o w a n a s k u tk ie m b e z p o ś re d n ie g o i w ie lo le tn ie g o k o n ta k tu z d u ż ą a g lo m e ra c ją , zaś w N a d m o rsk im 2/3 o b s z a ru s ta n o w ią w o d y , w ty m g łó w n ie siln ie z a n ie c z y sz c z o n e w o d y Z a to k i P u c k ie j. W ty m o s
ta tn im p rz y p a d k u w o d y p rz y b rz e ż n e s ta ły się s łu s z n ie g łó w n ą tre ś c ią p a r k u k ra jo b ra z o w e g o , p o d c z a s g d y w p r z y p a d k u o b u n a d m o rs k ic h p a r k ó w n a ro d o w y c h w łą c z e n ie p a s a w ó d ip rz y b rz e ż n y c h a n a w e t p la ż y i s ą
s ia d u ją c y c h z n ią w y d m n ie z o s ta ło u w z g lę d n io n e p rz y u s ta la n iu g r a nic i o b e c n ie je s t b a rd z o tru d n e do z re a liz o w a n ia .
3. O CH RO N A G A TUN K Ó W RZADKICH P rz e w a ż a ją c a w ię k sz o ś ć g a tu n k ó w rz a d k ic h P o m o rz a o d z n a c z a się w ą s k ą s k a lą e k o lo g ic z n ą , co je s t p rz y c z y n ą ic h o g ra n ic z e n ia d o śc iśle o k re ś lo n y c h sie d lis k o ra z w y s tę p o w a n ia w p o s ta c i je d n e j lu b n ie w ie lu c e n o p o p u la c ji. R z u tu je to n a sz c z e g ó ln y s to p ie ń ich z a g ro ż e n ia i n a p o trz e b ę o c h ro n y . P o d o b n ie ja k w in n y c h c z ę śc ia c h k ra ju , n a P o m o rz u g ru p a g a tu n k ó w rz a d k ic h je s t w y b itn ie h e te ro g e n ic z n a . W je j s k ła d w c h o d z ą m. in..
ciej p ó łn o c n e , p o łu d n io w o -w sc h o d n ie , p o łu d n io w e i w sc h o d n ie . W e flo rz e P om orza Z a c h o d n ie g o u c z e s tn ic z y aż 368 (23,4% ) g a tu n k ó w g ra n ic z n y c h ( C z u b i ń s k i 1950), z k tó ry c h w ie le n a le ż y d o rz a d k ic h . P rz y k ła d o w o m o żn a w y m ie n ić : z h a lo filn y c h — C a r e x e x t e n s a , P lantago
c o ro n o p u s , O e n a n t h e lachenalii, z k s e r o te rm ic z n y c h — A n t h e r i c u m lilia- go, S tipa cctpillata, C im icifu g a fo etida, z le ś n y c h — L o n ic era p e r ic ly me- n u m , E u o n y m u s v e r r u c o s a , R a n u n c u l u s c a s su b ic u s , z to rfo w is k o w y c h —
— Erica tetra lix , R h y n c h o s p o r a fusca i inne.
2. G a tu n k i p rz y w ią z a n e do sie d lis k s p e c ja ln y c h , c z ę s to s k ra jn y c h , n a o g ó ł rz a d k ic h n a P o m o rzu . W ie le z ty c h ro ś lin m a c h a r a k te r r e lik to w y. Są to np. z k s e r o te rm ic z n y c h — O u e rc u s p u b e s c e n s , L it h o s p e r m u m
p u r p u r e o - c o e r u le u m , D o r y c n i u m h e r b a c e u m , z to rfo w is k o w y c h — R u b u s c h a m a e m o r u s , C a r e x c h o rd o rrh iza , C. paucillora, z s o ln isk o w y c h — Sa- iicornia h e rb a c e a i k ilk a n a ś c ie in n y c h h a lo fitó w , z tzw . g ó rs k ic h — Bup- l e u r u m io n g ifo iiu m , P le u r o s p e r m u m a u s tr ia c u m i in ne.
3. R o ślin y n ie c z ę s te z n a tu ry , k tó r e s ta ły się rz a d k im i w s k u te k z n isz c z e n ia ic h sied lisk . N a le ż y tu np. w ie le ro ś lin to rfo w is k o w y c h i s o ln is k o w y c h , część g a tu n k ó w w y d m o w y c h , cz ęść w o d n y c h i inn e.
C z u b i ń s k i (1950) w y m ie n ia d la flo ry P o m o rz a 110 g a tu n k ó w rz a d k ic h , z c z eg o 34 ro ś n ie w y łą c z n ie n a ty m te re n ie , a 76 n a le ż y do ro z p ro s z o n y c h tu i w c a łe j P o lsc e. T a k s o n y ta k ie s ta n o w ią ok. 7 % flo r y ro d z im e j i za d o m o w io n e j, o c e n ia n e j p rz e z te g o a u to r a (o. c.) n a 1575 g a tu n k ó w . J e s t to sz a c u n e k n a p o d s ta w ie m a te ria łó w s p rz e d 40 la t, k tó r y s tra c ił w ie le n a a k tu a ln o ś c i w zw ią zk u z p o w s z e c h n y m n e g a ty w n y m p rz e o b ra ż e n ie m s ie d lis k p o o s ta tn ie j w o jn ie , a w p e w n e j m ie rz e ta k ż e z u w a g i n a d u ż y p o s tę p b a d a ń w c ią g u o s ta tn ic h d z ie się c io le c i. A k tu a l n ie b ra k je s t p e łn y c h d a n y c h d la s tre fy n a d m o rs k ie j, d la te g o o b e c n y s ta n g a tu n k ó w rz a d k ic h m o żn a je d y n ie z ilu s tro w a ć n a p rz y k ła d a c h z le p ie j z b a d a n y c h fra g m e n tó w P om orza.
W o lin i p o łu d n io w o -w s c h o d n i U znam , lic z ą c e 1322 g a tu n k ó w ro d z i m y c h i o b cy c h , m a ją ok. 23 % g a tu n k ó w b a rd z o rz a d k ic h (za ta k ie u z n a n o ro ś lin y n o to w a n e tu na 1— 3 sta n o w is k a c h ). Z o g ó łu flo ry o b s z a ru p rz y u jś c io w e g o O d ry W o liń s k i P a rk N a ro d o w y c h ro n i je d y n ie ok. 5 0 % ta k so n ó w , z czeg o ok. 12% to ro ś lin y b a rd z o rz a d k ie (g łó w n ie s k ła d n ik i ż y z n y c h la só w liś c ia s ty c h i m u ra w k se ro te rm ic z n y c h ). W P u szcz y B u k o w e j p o d S zcz ecin em u d z ia ł sk ła d n ik ó w rz a d k ic h k s z ta łtu je s ię p o d o b n ie ja k n a W o lin ie i p o łu d n io w o -w sc h o d n im U zn am ie, c h o c ia ż są to p rz e w a ż n ie in n e g a tu n k i, a c a ła flo ra je s t u b o ższ a ( P i o t r o w s k a 1966,
1979).
S ło w iń sk i P a rk N a ro d o w y w ra z z b e z p o ś re d n im s ą s ie d z tw e m m a z e w z g lę d ó w s ie d lisk o w y c h flo rę m n iej z ró ż n ic o w a n ą , lic z ą c ą ok. 2/3
s ta n u flo ry W o lin a i p o łu d n io w o -w s c h o d n ie g o U z n am u (ok. 800 g a tu n k ó w ). R ob o cze d a n e w sk a z u ją , że g a tu n k i b a rd z o rz a d k ie , tj. 1— 3 -stan o - w isk o w e , s ta n o w ią tu d o 27° p rz y czy m p o c h o d z ą z b a rd z o w ie lu g ru p e k o lo g ic z n y c h z s ie d lisk lą d o w y c h i w o d n y c h (H. P i o t r o w s k a , W. Ż u k o w s k i — m at. n iep u b l.). P ro w a d z o n e o b e c n ie b a d a n ia flo- r y s ty c z n e m ogą d o rz u c ić n ie k tó r e d a ls z e s ta n o w is k a i ty m sa m y m z m n ie jsz y ć n ie c o p ro c e n to w y u d z ia ł ta k s o n ó w b a rd z o rz a d k ic h ; n ie b ę d ą to je d n a k z m ia n y duże.
P rz y k ła d obu n a d m o rs k ic h p a rk ó w n a ro d o w y c h p o z w a la w y c ią g n ą ć w n io se k , że w s ą s ia d u ją c y m z m o rzem p a s ie s tre f y p r z y b a lty c k ie j g a tu n k i rz a d k ie sta n o w ią o b e c n ie p rz e c ię tn ie c z w a rtą część o g ó łu flo ry . Ze w z g lę d u n a b ie rn ą o c h ro n ę ich z a b e z p ie c z e n ie p rz ez p a r k i n a r o d o w e je st n ie p e łn e i c z ę sto n ie s k u te c z n e , n a to m ia s t p rz e z n ie lic z n e re z e r w a ty i p a rk i k ra jo b r a z o w e — w rę c z zn ik o m e. P ra k ty k a w s k a z u je p o n a d to , że n ie ra z p o p u la c je rz a d k ic h g a tu n k ó w są w r e g r e s ji w e w n ą trz o b ie k tu c h ro n io n e g o , g d y ż e lim in u je je n ie k o rz y s tn a dla n ich s u k c e s ja ro ś lin ności. P rz y k ła d a m i m ogą b y ć : A n t h e i i c u m liliago w W o liń sk im P a rk u N a ro d o w y m , Salicornia h e r b a c e a i in n e h a lo fity w r e z e r w a c ie k o ło K o ło b rz e g u , ro ś lin y k s e r o te rm ic z n e w B ielinku. Są to w s z y s tk o e w id e n tn e s k u tk i b ie rn e j i ty lk o fo rm a ln e j, a n ie c z y n n e j o c h ro n y .
4. O C H R O N A T A K SO N Ó W W YŁĄCZNYCH DLA STREFY PRZYBALTYCKIEJ
S zcz eg ó ln eg o z a b e z p ie c z e n ia w y m a g a ją te g a tu n k i, p o d g a tu n k i i o d m ian y , k tó r e w y s tę p u ją ty lk o u b rz e g u m o rza i w n a jb liż s z y m jeg o są sie d z tw ie , s k u p ia ją c się w w ą sk im p a s ie n a d b rz e ż n y m o sz e ro k o śc i rz a d k o p rz e k ra c z a ją c e j 1 km . J e s t to ok. 55 ta k s o n ó w . S ta n o w ią o n e p rz e sz ło p o ło w ę g ru p y g a tu n k ó w w y łą c z n y c h lu b n ie m a l w y łą c z n y c h d la c a łe g o P o m o rza Z ac h o d n ie q o , w y ró ż n ia ją c y c h te n re g io n w sto su n k u do re s z ty P olski. O z n a c z a to, że w ą sk i p a s n a d b rz e ż n y s tre fy p rz y b a ł- ty c k ie j o g ro m n ie w z b o g a c a flo rę P o m o rza i k ra ju , a ta k ż e zw ię k sza p u lę g e n o w ą ro ślin o sp e c y fic z n e je d n o s tk i ta k s o n o m ic z n e i ce n o p o - p u la c je . N a jw ię k sz e pod ty m w z g lę d em z n a c z e n ie m a ją ro ś lin y w y d m n a d m o rsk ic h (24 ta k so n y ), z k tó r y c h 7 n a le ż y do rz ad k ich , a w ię k sz o ść w y s tę p u je w p o sta c i s p e c y fic z n y c h p o d g a tu n k ó w i o d m ian g a tu n k ó w s z e rz e j ro z p rz e strz e n io n y c h lu b g a tu n k ó w n ig d z ie poza b rz e g ie m n ie ro sn ą c y c h . P rz y k ła d o w o m ożna w y m ie n ić ta k ie , jak : Festuca rubra ssp.
arenaria, A n t h y l l i s v u ln e r a r ia ssp. m aritim a, A r t e m i s i a c a m p e s tr is v a r. sericea, V io la tricolor ssp. m aritim a, a z g a tu n k ó w w y łą c z n y c h — A m m o p h i l a arenaria, A . baltica, Linaria odora, H o n c k e n y a p e p lo id e s
i inne. Do g ru p y sk ła d n ik ó w ty p o w o n a d m o rs k ic h n a le ż y za lic zy ć ta k ż e 25 ro ślin so ln isk o w y c h , z k tó r y c h 56 % n a le ż y d o rz a d k ic h n a w y b rz e ż u , ja k np. S a m o lu s v a le ra n d i, P lantago c o ro n o p u s, P. m a r ił ima, J u n c u s
gerardi, A s t e r tr ip o liu m i in n e. P o z o sta łe g ru p y g a tu n k ó w z w ią z a n y c h
z b rz e g ie m B a łty k u są z n a c z n ie m n iej liczn e (ryc. 2).
Ryc. 2. Liczbd ta k so n ó w w y stę p u ją c y c h w Polsce ty lk o w stre fie p rz y b a lty c k ie j
a — r z a d k ie , b — d o s y ć c z ę s te i c z ę s ts z e
A — s o ln is k o w e , B — p s a m m o filn e , C — w ó d o lig o tr o f ic z n y c h , D — le ś n e , E — to r f o w is k o w e i łą k o w e , F — in n y c h w ó d ś r ó d lą d o w y c h i ic h o b rz e ż y , G — k s e r o te rm ic z n e , H — s ło n a w y c h w ó d B a łty k u
i z a le w ó w , I — k lifó w , J — in n y c h s ie d lis k
N u m b er of ta x a a p p e a rin g in P o lan d on ly in th e B altic zone
a — r a r e , b — q u ite co m m o n a n d co m m o n
A — h a lo p h ilo u s , B — p s a m m o p h ilo u s , C — o lig o tr o p h ic w a te r s , D — f o r e s t: E — p e a t a n d m e a d o w , F — o th e r in la n d w a te rs a n d th e ir b a n k i, G — x e r o th e r m ic , H — s a lt y w a te r s of th e B a ltic a n d b a y s ,
N a u w a g ę z a s łu g u ją ta k ż e w s z y s tk ie in n e g a tu n k i z w ią z a n e w y łą c z n ie lu b g łó w n ie z s z e ro k o u ję tą s tre fą p rz y b a łty c k ą , ty m b a rd z ie j że w ie le sp o śró d n ic h n a le ż y do rz a d k ic h . Są to np. ro ś lin y to rfo w isk o w e , w ó d o lig o to rfic z n y c h , leśn e, k s e ro te rm ic z n e i in n e (ryc. 2).
G a tu n k i w y łą c z n e d la b rz e g u B a łty k u i dla c a łe g o P o m o rza p o w in n y ja k n a js z y b c ie j m ieć z a b e z p ie c z o n e w sz y stk ie , n a o g ó ł d o sy ć n ieliczn e , c e n o p o p u la c je . N a p o trz e b ę tę w s k a z u je ich w a lo r fito g e o g ra fic z n y , d u ż y p ro c e n t ta k s o n ó w rz a d k ic h (w ty m g in ą c y c h lu b z a g ro ż o n y c h ), a p o n a d to — o g ro m n a p re s ja tu r y s ty c z n a i g o s p o d a rc z a n a c a łe n a sz e w y b rz e ż e b a łty c k ie i w ie le s p e c ja ln y c h s ie d lis k ś ró d lą d o w y c h (np. j e
zio ra o lig o tro fic z n e , lasy , to rfo w isk a ).
G a tu n k i w y łą c z n e w ra z z ich c a łą z m ie n n o śc ią s y s te m a ty c z n ą i e k o lo g ic z n ą n ie ty lk o w z b o g a c a ją p u lę g e n o w ą ro ślin , a le ta k ż e d e c y d u ją o s p e c y fic e n a d m o rs k ie j flo ry i o o d rę b n o śc i g e o b o ta n ic z n e j s tre fy p rz y b a łty c k ie j w s to s u n k u do p o z o s ta ły c h k ra in P o lsk i.
5. U W AG I K O Ń CO W E
W s tre fie p rz y b a łty c k ie j, p o d o b n ie ja k i w in n y c h c z ę ś c ia c h k ra ju , d o ty c h c z a so w a sieć o b ie k tó w c h ro n ią c y c h p rz y ro d ę n ie u w z g lę d n ia ła p o trz e b y z a b e z p ie c z e n ia c a ło k s z ta łtu z ró ż n ic o w a n ia sied lisk , z b io ro w isk i p e łn e j zm ien n o śc i flo ry . W słu sz n y m s k ą d in ą d d ą ż e n iu d o z a c h o w a n ia n a jb a rd z ie j n a tu ra ln y c h , a c z ę sto i m a lo w n ic z y c h fra g m e n tó w p rz y ro d y ( C z u b i ń s k i 1951, 1965) u c h o d z iły u w a g i u k ła d y m n iej n a tu ra ln e , b a rd z ie j p rz e c ię tn e , s z e rz e j ro z p o w sz e c h n io n e i n ie rz u c a ją c e się w oczy, a z b io ro w isk a a n tro p o g e n ic z n e b y ły w rę c z p o m ija n e . K lim ak so w e, a z a ra z e m n a jb a rd z ie j im p o n u ją c e fizjo n o m iczn ie fito c e n o z y le ś n e s ta ły się g łó w n y m i o b iek tam i o c h ro n y w w ię k sz o śc i re z e r w a tó w i p a rk ó w n a ro d o w y c h . N a to m ia s t s to s u n k o w o n ie p o z o rn e i m n ie j trw a łe z b io ro w isk a , z b u d o w a n e z te ro fitó w lu b b y lin , ja k o p rz e w a ż n ie z a stę p c z e i p ó łn a tu - r a ln e — rz a d k o lu b ty lk o p rz y p a d k o w o o b ję te b y ły o ch ro n ą.
W o b e c fa k tu b ie rn e j o c h ro n y p o d ział re z e r w a tó w n a p o sz c z e g ó ln e ro d z a je m a z n a c z e n ie d ru g o r z ę d n e d la d o ty c h c z a s o w e g o za b e z p ie c z e n ia flo ry z je j w sz y stk im i c e n o p o p u la c ja m i. M o żna n a w e t zało ży ć, że w o b e c n e j s y tu a c ji re z e rw a ty , k tó r y c h c e le m je s t o c h ro n a in n y c h w a lo ró w niż ro ślin n e , s tw a r z a ją d o d a tk o w ą s z a n sę p o sz e rz e n ia o k a z jo n a ln ie c h r o n io n e j p u li g e n o w e j ro ślin .
Z n a jo m o ść flo ry W o liń s k ie g o i S ło w iń sk ie g o P a rk u N a r o d o w e g o ,
° r a z f lo r y w ielu re z e rw a tó w re q io n u g d a ń s k ie g o p o z w a la n a s tw ie rd z e nie, że o b ec n a sieć o b ie k tó w o c h ro n n y c h s tre fy p rz y b a łty c k ie j w z n a c z n y m s to p n iu z a b e z p ie c z a w ię k sz o ść g a tu n k ó w ro ś lin n a c z y n io w y c h P o
m o rza, w ty m n ie m a l w s z y s tk ie p o sp o lite i c z ę s te o ra z w ie le d o sy ć c z ę s ty c h i rz a d k ic h . Z a b e z p ie c z e n ie to ma je d n a k c h a r a k te r fo rm a ln y , tzn., że g a tu n k i te m a ją p o je d n y m do w ie lu s ta n o w is k p rz y n a jm n ie j w je d n y m z o b ie k tó w c h ro n io n y c h P o m o rza. N a to m ia s t d o ty c h c z a s o w a sieć o c h ro n n a sp e łn ia w b a rd z o m a ły m s to p n iu p o s tu la t z a b e z p ie c z e n ia c a łe j zm ien n o śc i ta k s o n o m ic z n e j i fito c e n o ty c z n e j flo ry s tre fy p rz y b a ł- ty c k ie j. A by p o s tu la t ta k i m ó gł b y ć w p rz y sz ło śc i z re a liz o w a n y , k o n ie c z n e je s t p rz e p ro w a d z e n ie s z e re g u rew izji, k tó r e d o ty c z y ć p o w in n y : 1) k ry te r ió w s to s o w a n y c h p rz y w y b o rz e o b ie k tu p la n o w a n e g o d o o ch ro n y . 2) a k tu a ln e g o ja k o ś c io w e g o i ilo śc io w e g o s ta n u flo ry o ra z g ra n ic i p o w ie rz c h n i o b e c n y c h re z e r w a tó w i p a rk ó w ; 3) sieci re z e rw a tó w w o b rę b ie p o sz c z e g ó ln y c h k ra in g e o b o ta n ic z n y c h o ra z s k o n fro n to w a n ia je j z p o te n c ja ln y m i p o trz e b a m i re g io n u ; 4) p rz e p isó w w y k o n a w c z y c h — c e le m w p ro w a d z e n ia p o w sz e c h n e j o c h ro n y c z y n n e j w e w s z y s tk ic h o b ie k ta c h o c h ro n n y c h . R ew izje ta k ie k o n ie c z n e są do z m ia n y d o ty c h c z a s o w y c h p rz e p isó w 0 o c h ro n ie p rz y ro d y , a le ta k ż e do o p ra c o w a n ia n o w eg o , p e rs p e k ty w ic z n e g o p la n u sieci o b ie k tó w c h ro n ią c y c h p rz y ro d ę P o m o rza. P la n ta k i w in ie n u w z g lę d n ia ć p o trz e b ę o c h ro n y c a łe g o z ró ż n ic o w a n ia sied lisk , fito c e n o z i flo ry w k a ż d e j z k r a in g e o b o ta n ic z n y c h . S zcz eg ó ln ą u w a g ę n a le ż a ło b y p o św ię c ić z a b e z p ie c z e n iu g a tu n k ó w rz a d k ic h i z a g ro ż o n y c h w ra z z ich w sz y s tk im i c e n o p o p u la c ja m i. R o ślin y te w y m a g a ją in te n sy w n y c h b a d a ń n a d ich s k a lą fito c e n o ty c z n ą , b io lo g ią , s k u te c z n y m i d la ich u trz y m a n ia z a b ie g a m i w n a tu rz e o ra z m o żliw o ścią re in tro d u k c ji.
6. PIŚM IEN N IC TW O
C z n b i ń s k i , Z. 1950. Zagadnienia g eobotaniczne Pomorza. Bad. fizjogr. n. P olską Zach., 2, 4: 439—658.
C z n b i ń s k i , Z. 1951. O racjonaln ą sieć r e z e rw a tó w p r z y r o d y Pomorza. C hrońm y P rzyr. ojcz., 7, 11/12: 13— 40.
C z n b i ń s k i , Z. 1965. Parki n arodow e i re z e r w a ty p r z y r o d y w Polsce. W : W . S z a- 1 o r (rod.), Ochrona p r z y r o d y i je j za sobów, t. 2. PW N , K raków : 782—869. Och ro na śr o d o w iska i gospodarka w odna. 1979. Inlorm acje i m ate riały sta ty s t y c z n e .
GUS: 220—225.
0 1 a c z o k, R., P i o t r o w s k a , H. 1980. Rola W o l iń s k i e g o Parku N a ro d o w e g o w ochro nie p r z y r o d y za ch odniego w y b r z e ż a Polski. O chr. P rzyr., 43: 29 -53. P i o t r o w s k a , H. 1966. S to s u n k i geo b o ta n iczn e w y s p W o l in a i p o łu d n i o w o -w s c h o d
niego Uznaniu. M onogr. bot., 22: 1— 157.
P i o t r o w s k a , H. 1979. Specilic aspect ol the clill-Hora ol W o l i n Island. Fragm . flor. goobot., 25, 1: 17—31.
S z a f e r , W. 1972. Szata roślinna Polski N iż o w e j. W : W . S z a f e r , K. Z a r z y c k i (red.), Szata roślinna Polski, t. 2. PW N , W arszaw a: 17— 188.
7. SUMMARY
In th e B altic zono, tho n a tu re is p ro te c te d by 105 reserv e* (Fig. 1), 2 n atio n al p a rk s an d 3 n a tu re p arks. It is p la n n e d th a t in th e fu tu re th e n u m b er of re s e rv e s w ill double. From am ong th e a lre a d y a p p ro v e d re s e rv e s, th e m ost n u m ero u s a re floristic an d fo rest re s e rv e s w h ile th e biggest a re a is o ccu p ie d by fa u n istic a l ones (70%). A v a st m a jo rity of re s e rv e s (four fifths) c a n be fo u n d in th e P o m eran ian L akeland w ith on ly v e ry few rem ain in g re s e rv e s being d is p e rse d in 4 g eo b o tan ical reg io n s situ a te d m o re clo se ly to th e sea. A n in sig n ific a n t n u m b er of re s e rv e s along th e co ast cau ses th a t p ro te c tio n of specific flo ra an d psam m ophilous com m unities on sa n d d u n es (c o n stitu tin g 80 p er cen t of th e sh o relin e) a n d ric h v e g e ta tio n o n cliffs is d e v elo p e d too p o o rly in re la tio n to n eed s, w h ile a re a s ad jo in in g e stu a rie s of big riv e rs, lo r ex am p le th e O der, a re co m p letely d e p riv e d of a n y p ro tectio n . T hese sh o rtco m in g s are, on ly to som e e x ten t, co m p e n sa te d b y tw o n a tio n a l p a rk s i.e. Sło w iń sk i a n d W o liń sk i P ark s, as th e y p ro te c t p rim a rily sp e c ia l h a b ita ts a n d com m u n itie s being so m ew h at d ifferen t from th o se com m only m et on th e P olish coast. S łow iński N a tio n a l P a rk is, h o w ev er, re la tiv e ly re p r e s e n ta tiv e in re la tio n to th e flora on S łow iński C oast as it enco m p a sses m ost h a b ita ts o n th is area, w h ile W o liń sk i N a tio n a l P a rk p ro te c ts o n ly a fra g m e n t of a ric h ly d iffe re n tia te d p la n t c o v er along th e e stu a ry of th e O d er (aro u n d 25 p er cen t of h a b ita ts an d com m unities).
R are sp ecies g row ing in P o m eran ia call for sp ecial a n d u rg e n t p ro tectio n . A m ong them are v e ry n u m ero u s p lan ts, w h ich p a rtly re a c h h e re th e n o rth e n b o u n d aries of th e ir a p p e a ra n c e in Poland, sp ecies a tta c h e d to th e ir sp ecial h a b ita ts (often psam m ophilous, h alo p h ilo u s, x ero th erm ic), a n d fin a lly th o se, w h ic h q u ite com m on in th e tim es p ast b u t d e c a y fast as a re s u lt of d e s tru c tio n of th e ir h a b ita ts (for exam ple, m an y of p eat, fo rest an d o lig o tro p h ic w a te rs species). It m ig h t be said th a t th e n um ber of ra r e sp ecies in th e Baltic zone h a s su b s ta n tia lly in c re a se d in re la tio n to th e ir e v a lu a tio n p erfo rm ed 40 y e a rs ago, w h ic h lis te d 110 ta x a (C z u b i ń s k i 1950).
A n aly sis of th e flora on W o lin isla n d »long w ith th a t on th e P olish p a r t of Uznam island, a n d th e flo ra of S łow iński N a tio n a l P a rk in d ic a te s th a t in th e c o astal zone ra r e species, an d sim u lta n e o u sly th o se m ost th re a te n e d , re p re s e n t a b o u t 25 per c e n t of v a sc u la r p lan ts flo ra a t p re se n t. T h ese p ark s, ju s t lik e re s e rv e s, do not pro v id e p ro p e r p ro te c tio n for th em due to th e fact th a t th e y o n ly offer p assiv e p ro tectio n .
E q u ally v a lu a b le is th e e n tire ly of g en es of all th e s e sp ecies w h ich grow in P o lan d on ly in P om erania. O v er a half of th em (55 sp ecies, su b sp ecies, v arieties) a re a tta c h e d e x c lu s iv e ly to a n a rro w c o a sta l b elt. T h e se a re p rim a rily psam m o- p h y te s from se a s h o re d u n es a n d h a lo p h y te s (Fig. 2). In b o th th e s e groups, th e re c a n be o b s e rv e d a big sh a re of ra r e sp ecies e ith e r by th e ir n a tu re o r as a re s u lt of p re s su re e x e rte d by to u rism an d econom ic activ ities.
T he m odern, ra tio n a l p ro te c tiv e n etw o rk sh o u ld m ak e allo w an c es n o t o n ly for n a tu ra l frag m en ts of th e n a tu re but also th e w h o le d iffe re n tia tio n of h a b ita ts, com m unities a n d flora w ith its full tax o n o m ic an d eco lo g ical v a ria b ility w it in each g e o b o ta n ic a l re g io n in P om erania. F or th is goal to be a tta in e d it is n e c e ss a ry to ch an g e p ro te c tiv e re g u la tio n s, a n d h e re m ain ly e x e c u tiv e re g u la tio n s, c rite ria
a p p lied w h en se le c tin g ob ject q u alified for p ro te c tio n and, first of all, in tro d u ce th e a c tiv e p ro te c tio n in th e p la c e of p a ssiv e o n e h ith e rto ap p lied . A g u id elin e ot th e new n e tw o rk of re s e rv e s a n d o th e r p ro te c tin g p ro je c ts sh o u ld be lu ll effective p ro te c tio n of all g en e re s o u rc e s of p la n ts in th e B altic zone a n d e n tire country,
P ro f. d r h a b . H a n n a P io tr o w s k a W p ły n ę ło d o R e d a k c ji F o lia s o z o lo g ir a
K a te d ra E k o lo g ii R o ś lin 19R0.09.30
i O c h r o n y P rz y r o d y U n iw e r s y te tu G d a ń s k ie g o u l. C z o łg is tó w 46, 81-378 G d y n ia
